Obszary najczęściej poddawane oddziaływaniom terapeutycznym

Wśród obszarów poddawanych działaniom terapeutycznym znajdują się te, które uznawane są za charakterystyczne dla zaburzeń ze spektrum autyzmu. Są nimi:

1. Obszar interakcji społecznej;
2. Szeroko pojętej komunikacji; 
3. Zachowania (które mogą przejawiać się między innymi pod postacią stereotypii – powtarzalnych wzorów zachowań, często niezrozumiałych dla społeczeństwa).
   

Poddając szerszej analizie obszar interakcji społecznych dziecka ze spektrum autyzmu, należy zwrócić uwagę przede wszystkim na istotne trudności w kontekście rozpoznawania oraz rozumienia emocji i zamiarów innych osób. Związane jest to przede wszystkim z zaburzeniem zdolności myślenia intuicyjnego dotyczącego zarówno swoich, jak i cudzych myśli (określanego mianem Teorii Umysłu). Zdaniem specjalistów, wiele dzieci ze spektrum autyzmu przejawia zaburzoną zdolność do uczestniczenia w interakcjach społecznych, już od najwcześniejszych etapów rozwoju. Niemniej jednak najbardziej widoczne zdaje się być to u najmłodszych dzieci, które uczęszczają do przedszkoli. Dzieci autystyczne – w odróżnieniu od neurotypowych rówieśników – nie chcą spontanicznie nawiązywać nowych znajomości, uczestniczyć we wspólnej zabawie, a także uczyć się nowych zasad oraz umiejętności interpersonalnych. Dlatego też to bardzo istotne, aby terapia zakładała pracę nad niniejszym obszarem.

Trudności dotyczące mowy i szeroko pojętej komunikacji przyjmują zróżnicowane nasilenie w przypadku dzieci ze spektrum autyzmu. Specjaliści są zdania, że jednocześnie jest to jeden z pierwszych objawów autyzmu, który możemy zaobserwować już podczas pierwszych miesięcy życia dziecka. Obejmuje to zazwyczaj brak spontanicznego gaworzenia, czy też zanik rozwoju umiejętności językowych. Część dzieci z autyzmem w ogóle nie posługuje się mową, co nie oznacza jednak, że nie można się z nimi porozumieć.

Tym, co zdaje się być jednak najbardziej dominującą nieprawidłowością w kontekście komunikacji dzieci z autyzmem, są istotne trudności w zakresie inicjowania oraz podtrzymywania rozmowy (zarówno z rówieśnikami, jak i osobami dorosłymi). Ponadto, w procesie terapeutycznym brane pod uwagę powinny być problemy związane z budowaniem złożonych zmian, czy też popełnianiem błędów gramatycznych. Dodatkowo psychologowie zwracają także uwagę na tendencję do powtarzania przez dzieci z autyzmem zasłyszanych słów lub dźwięków, a także na dziwaczną, nadmiernie pedantyczną mowę (w przypadku starszych dzieci).

Trzecim z najważniejszych obszarów jest ten dotyczący aktywności i zachowań dziecka, które mogą przyjmować kompulsywne i niezrozumiałe dla otoczenia formy. Dzieci ze spektrum autyzmu mogą się wydawać dla otoczenia „odmienne”. Często nie chcą one uczestniczyć we wspólnych zabawach, a ich zainteresowania (np. przedmiotami) są niezrozumiałe dla rówieśników.

Założenia pracy terapeutycznej z dzieckiem ze spektrum autyzmu

Zgodnie ze zdobytą wiedzą, zdaje się, że najważniejszym jej założeniem powinno być to, aby metody terapeutyczne dopasowane były do możliwości dziecka i odpowiadały na jego indywidualne potrzeby. Dlatego też, wsparcie terapeutyczne dla dzieci z autyzmem powinno być dobrze zaplanowane i obejmować pracę wieloaspektową. Wybór właściwej techniki terapeutycznej powinien poprzedzony być wnikliwymi konsultacjami, które ocenią indywidualne predyspozycje dziecka ze spektrum autyzmu. Ważne jest także to, aby rodzice poinformowali przyszłego terapeutę, jakich trudności na co dzień doświadcza ich dziecko. Zgodnie z założeniami teoretycznymi, terapia dziecka autystycznego powinna uwzględniać nie tylko złożoność samego zaburzenia, jakim jest autyzm, ale także potrzeby jednostki oraz jej najbliższego otoczenia.

Co bardzo istotne, mimo coraz większej wiedzy na temat zaburzeń ze spektrum autyzmu, nie udało się opracować jednej, uniwersalnej metody oddziaływania terapeutycznego. Nie oznacza to jednak, że stosowane dzisiaj metody są nieskuteczne, wręcz przeciwnie. Odpowiednio dopasowana terapia, dzięki zaangażowaniu jej uczestników, a także najbliższego otoczenia dziecka autystycznego, jest w stanie przynieść wyraźną poprawę funkcjonowania.

Specjaliści zwracają także uwagę na fakt, że czynnikiem, który w znacznej mierze oddziałuje na powodzenie terapii, jest systematyczność spotkań oraz sumienne wykonywanie ćwiczeń. Nie bez znaczenia jest także sama osoba terapeuty, który oprócz szerokiej wiedzy na temat zaburzenia, powinien posiadać także umiejętność nawiązywania bezpiecznej, opartej na obopólnym zaufaniu relacji z młodym pacjentem.

Wczesna interwencja terapeutyczna

Analizując najważniejsze założenia wsparcia terapeutycznego dla dzieci ze spektrum autyzmu, należy podkreślić znaczenie wczesnej interwencji terapeutycznej. Okazuje się bowiem, że dla skuteczności podejmowanych działań, znaczenie ma wczesne rozpoznanie objawów autyzmu oraz postawienie rozpoznania przez specjalistów, co jednocześnie umożliwia szybsze podjęcie interwencji terapeutycznej, wpływającej na dalszy rozwój dziecka. Zdaniem niektórych specjalistów, to właśnie wczesna interwencja stanowi warunek konieczny dla skuteczności podejmowanych oddziaływań terapeutycznych.

Wśród najważniejszych etapów wczesnej interwencji u dziecka ze spektrum autyzmu wyróżnia się:

• Wczesne rozpoznanie niepokojących objawów;
• Wczesną diagnozę;
• Wczesne rozpoczęcie oddziaływań terapeutycznych.

Wczesna interwencja obejmuje zarówno wsparcie lekarskie, pedagogiczne, logopedyczne, jak i psychologiczne. To bardzo ważne szczególnie podczas stawiania rozpoznania. Jak wspomniano we wcześniejszej części artykułu, program terapeutyczny dziecka powinien dostosowany być do jego indywidualnych potrzeb i wymagań. Nad jego opracowywaniem czuwać powinien zespół doświadczonych specjalistów (psycholog, psychiatra, logopeda, pedagog), a ponadto ważny jest także udział rodziców oraz opiekunów przedszkolnych / szkolnych.

Podczas tworzenia programu wsparcia terapeutycznego dla dziecka ze spektrum autyzmu należy uwzględnić:

• Szczegółową analizę zaburzenia dziecka;
• Analizę poziomu funkcjonowania w różnych przestrzeniach życia codziennego;
• Analizę potrzeb edukacyjnych dziecka ze spektrum autyzmu.

Metody dyrektywne i niedyrektywne w terapii dziecka z autyzmem

Metody wsparcia terapeutycznego dla dzieci ze spektrum zaburzeń autystycznych dzieli się przede wszystkim na dwa typy, które w pewnym stopniu określają rolę terapeuty, a także formę ingerencji w zachowanie młodego pacjenta. W rezultacie wyróżnia się metody dyrektywne oraz niedyrektywne.

Metody niedyrektywne opisują te formy terapii, w których specjalista powstrzymuje się od wydawania bezpośrednich poleceń dziecku oraz nie ingeruje bezpośrednio w zachowanie dziecka podczas wykonywania określonych ćwiczeń, czy też zabaw terapeutycznych. Celem terapii niedyrektywnych jest nie tylko praca nad trudnościami, z jakimi zmaga się dziecko, ale przede wszystkim obniżenie odczuwanego przez nie napięcia oraz lęku.

Wśród niedyrektywnych metod pracy terapeutycznej z dzieckiem ze spektrum autyzmu wyróżnia się:

• Program Son-Rise;
• Program aktywności Marianny i Christophera Knillów;
• Metodę integracji sensorycznej;
• Metodę ruchu rozwijającego Weroniki Sherborne;
• Arteterapię;
• Formy oddziaływania terapeutycznego z udziałem zwierząt (hipoterapię, dogoterapię, alpakoterapię).

Metody dyrektywne zakładają natomiast istotną ingerencję terapeuty w nieprawidłowe wzorce zachowań przejawianych przez dziecko ze spektrum autyzmu. Opracowane współcześnie programy powstały na kanwie założeń nurtu behawioralnego, zgodnie z którym każde zachowanie człowieka jesteśmy w stanie zmienić przy zastosowaniu odpowiednich oddziaływań.

Wśród dyrektywnych metod pracy terapeutycznej z dzieckiem ze spektrum autyzmu wyróżnia się:

• Program TEACCH, czyli program Terapii i Edukacji Dzieci Autystycznych oraz Dzieci z Zaburzeniami w Komunikacji;
• Terapię behawioralną;
• Metodę stymulowanych, seryjnych powtórzeń ćwiczeń;
• Holding Therapy – metodę wymuszonego kontaktu;

W dalszej części artykułu, opisane zostaną pokrótce wszystkie z wymienionych wyżej form wsparcia terapeutycznego dla dzieci autystycznych.

Program Son-Rise jako forma wsparcia dziecka ze spektrum autyzmu

Program Son-Rise to ciesząca się popularnością niedyrektywna forma wsparcia terapeutycznego dla dzieci ze spektrum autyzmu. Powstała ona w oparciu o przekonanie, że dziecko autystyczne nie rozumie otaczającego go świata, dlatego też odbiera go jako zagrażający, a w efekcie zamyka się przed nim. Co ciekawe, opisywany program Son-Rise został opracowany, a następnie spopularyzowany przez rodziców dziecka autystycznego z myślą nie tylko o innych rodzicach, ale także specjalistach.

W świetle założeń niniejszej terapii to rodzice stanowią najlepsze źródło informacji dla swojego dziecka i to przy rodzicach dziecko czuje się najbardziej komfortowo. Dlatego też oddziaływania terapeutyczne mogą prowadzić sami rodzice, wolontariusze (po odbyciu odpowiedniego szkolenia), a także specjaliści. W metodzie Son-Rise osoby prowadzące wsparcie mają za zadanie podążać za przejawianymi przez dziecko zachowaniami. Zdaniem twórców niniejszego programu, takie postępowanie pomaga nawiązać kontakt z dzieckiem, a przez to może wpłynąć na rozwój jego kompetencji społecznych.

W tym miejscu warto także wspomnieć, iż twórcy metody Son-Rise zakładają, że najlepszą formą nauki jest zabawa interakcyjna. Wsparcie terapeutyczne przy zastosowaniu metody Son-Rise prowadzone jest najczęściej w domu małego pacjenta, dzięki czemu czuje się ono bezpiecznie i chętniej bierze udział w ćwiczenia, których celem jest poprawa funkcjonowania dziecka autystycznego w różnych obszarach życia.

Program aktywności Marianny i Christophera Knillów jako forma wsparcia niedyrektywnego dla dzieci

Kolejna z niedyrektywnych form wsparcia terapeutycznego dla dzieci z autyzmem została opracowana przez Mariannę i Christophera Knillów. Niniejszy program polega na wykonywaniu przez dziecko specjalnie dobranych oraz pieczołowicie przygotowanych zestawów ćwiczeń. Co ciekawe, całość odbywa się przy udziale muzyki.

Ta metoda terapii korzysta z wrażliwości zmysłowej dziecka. Zwraca uwagę na doświadczenie kontaktu fizycznego, co może stanowić bazę dla rozwoju umiejętności społecznych oraz komunikacyjnych z innymi osobami.

Twórcy są zdania, że niniejsza metoda jest w stanie pomóc dzieciom ze spektrum autyzmu w budowaniu świadomości własnego ciała, między innymi poprzez odczuwanie poszczególnych jego części, a także poprzez naukę celowych sekwencji ruchów, które pomagają w uzyskaniu kontroli nad własnym ciałem.

W świetle założeń teoretycznych ta forma wsparcia terapeutycznego wpływa na poprawę nawiązywania kontaktu wzrokowego, a także zdolność do nawiązywania współpracy z innym człowiekiem. To niezwykle ważne aspekty, zwłaszcza w kontekście rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym.

Co ciekawe, zastosowanie w niniejszej metodzie muzyki, a także stałych aktywności oraz określanych ram czasowych, pomaga dzieciom z autyzmem w budowaniu poczucia bezpieczeństwa. Zajęcia prowadzone tą metodą powinny odbywać się w specjalnym pomieszczeniu, które stwarza warunki do osiągnięcia relaksu.

Metoda integracji sensorycznej – jedna z form niedyrektywnej terapii dla dzieci ze spektrum autyzmu

Metoda integracji sensorycznej, stanowiąca niedyrektywną formę wsparcia dla dzieci ze spektrum autyzmu, została opracowana na terenie Stanów Zjednoczonych i uwzględnia połączenie takich dziedzin wiedzy jak psychologia, neurofizjologia, czy też anatomia. W tym miejscu warto przypomnieć, że integracja sensoryczna stanowi proces, za pomocą którego jesteśmy w stanie odbierać i organizować we właściwy sposób wrażenia płynące zarówno z ciała, jak i otoczenia.

Nie podlega wątpliwości fakt, że dla naszego prawidłowego funkcjonowania niezwykle ważna jest integracja bodźców zmysłowych, w tym bodźców wzrokowych, słuchowych oraz dotykowych. Zdaniem licznych psychologów, to właśnie za sprawą prawidłowo przebiegającej integracji sensorycznej, dziecko może w prawidłowy sposób rozwijać swój ruch, zachowanie, a także zdolność do uczenia się.

Wiedza zdobyta na przestrzeni ostatnich lat dowodzi, że wiele dzieci ze spektrum autyzm doświadcza zaburzeń integracji sensorycznej. Dzieci autystyczne mogą charakteryzować się nadwrażliwością lub niedostateczną wrażliwością na określone bodźce sensoryczne.

Dzięki zastosowaniu terapii integracji sensorycznej, możliwe staje się wykształcenie umiejętności rejestrowania oraz modulowania doświadczanych doznań zmysłowych, które bezsprzecznie mają wpływ na emocje doświadczane i przejawiane przez dziecko ze spektrum autyzmu.

Metoda ruchu rozwijającego Weroniki Sherborne – cenne wsparcie dla dzieci z ASD (zaburzeniami ze spektrum autyzmu)

Metoda ruchu rozwijającego – opracowana przez Weronikę Sherborne (terapeutkę oraz nauczycielkę pochodzenia brytyjskiego) w latach 60-tych ubiegłego stulecia – po dziś znajduje zastosowanie w pracy z dziećmi nie tylko ze spektrum autyzmu, ale także innymi niepełnosprawnościami (m.in. zaburzeniami emocjonalnymi oraz behawioralnymi, a także z porażeniem mózgowym, czy też zespołem Downa).

Podstawowym założeniem niniejszej formy wsparcia terapeutycznego jest wspomaganie rozwoju dziecka przy pomocy ruchu. Dzięki wykonywaniu określonych przez autorkę ćwiczeń możliwe staje się:

• Rozwinięcie świadomości własnego ciała;
• Rozwinięcie lepszej orientacji przestrzennej, a także funkcjonowanie w tej przestrzeni;
• Rozwój umiejętności do dzielenia przestrzeni z innymi osobami;
• Rozwinięcie umiejętności nawiązywania kontaktu z innymi osobami. 

Inne formy wsparcia niedyrektywnego dla dzieci ze spektrum autyzmu

Do niedyrektywnych form terapii przeznaczonych dla dzieci z diagnozą zaburzeń ze spektrum autyzmu zalicza się także animaloterapię (terapię z udziałem zwierząt) oraz arteterapię (terapię z udziałem sztuki).

Wśród popularnych form animaloterapii wyróżnia się współcześnie:

• DOGOTERAPIĘ – terapię z udziałem specjalnie przeszkolonych psów, które ułatwiają dzieciom autystycznym nawiązywanie kontaktu związanego z bezpiecznym dotykiem;
• FELINOTERAPIĘ – terapię z udziałem kotów;
• HIPOTERAPIĘ – terapię z udziałem koni, która cieszy się bardzo dużą popularnością już od wielu lat;
• ALPAKOTERAPIĘ – formę terapii z udziałem alpak, które cieszą się dużą popularnością wśród dzieci.

Zdaniem specjalistów, terapia z udziałem zwierząt może pozytywnie wpływać na różne sfery funkcjonowania dziecka ze spektrum autyzmu.

Wśród popularnych form arteterapii wyróżnia się natomiast:

• TEATROTERAPIĘ:
• BIBLIOTERAPIĘ;
• MUZYKOTERAPIĘ.

Podobnie jak terapia z udziałem zwierząt, tak i ta przeprowadzana z udziałem sztuki pozwala na nawiązywanie bezpiecznego kontaktu z innymi osobami oraz na pokonywanie własnych barier. Co ciekawe, niniejsze formy wsparcia terapeutycznego doskonale odnajdują się nie tylko w pracy z dziećmi ze spektrum autyzmu, ale także z osobami dorosłymi.

Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej na temat form arteterapii wykorzystywanej jako wsparcie terapeutyczne dla osób ze spektrum autyzmu, zapoznaj się z artykułem SZTUKA JAKO FORMA TERAPII DLA OSÓB Z AUTYZMEM, który można znaleźć na naszej stronie.

Program TEACCH – forma terapii dyrektywnej dla dzieci ze spektrum autyzmu

Przechodząc do dyrektywnych form wsparcia terapeutycznego dla dzieci ze spektrum autyzmu, warto wspomnieć o programie TEACCH (Terapia i Edukacja Dzieci Autystycznych oraz Dzieci z Zaburzeniami Komunikacyjnymi). Niniejsza metoda została opracowana już w 1966 roku przez dwóch amerykańskich psychologów – dr. Erica Schoplera oraz dr. Roberta Reichera.

Zgodnie z założeniami programu TEACCH, wiele dzieci ze spektrum autyzmu odznacza się dobrą pamięcią oraz spostrzeganiem, a także wyjątkowymi umiejętnościami (określanymi mianem wysepkowych). Celem terapii jest rozwijanie tych zdolności, a także podstawowych umiejętności adaptacyjnych dziecka, które okazują się niezbędne w kontekście funkcjonowania w świecie społecznym. Ponadto, dzięki niniejszemu programowi dziecko powinno osiągnąć większą samodzielność.

Metoda TEACCH została opracowana na kanwie założeń teoretycznych z nurtu poznawczo-behawioralnego. Ważnym elementem tego programu jest nie tylko oddziaływanie na doświadczane przez dziecko trudności, ale także akceptowanie trudności specyficznych dla zaburzeń ze spektrum autyzmu.

Terapia behawioralna jako skuteczna metoda wsparcia dla dzieci autystycznych

Stosowanie form behawioralnych w terapii dzieci z diagnozą zaburzeń ze spektrum autyzmu zapoczątkował w latach 60-tych amerykański psycholog C.B. Ferster. Założeniem niniejszej formy terapii jest koncentracja na zachowaniu, natomiast celem – zmiana zachowań, które utrudniają codzienne funkcjonowanie oraz nasilają poczucie dyskomfortu.

Zdaniem specjalistów, zastosowanie terapii behawioralnej jako formy wsparcia dla dzieci z ASD (zaburzeniami ze spektrum autyzmu) pozwala na zaspokojenie potrzeby powtarzalności oraz konsekwencji w procesie nabywania nowych umiejętności.

Dodatkowo celem terapii behawioralnej jest rozwój nowych form zachowań, które są prawidłowe i ułatwiają socjalizację dziecka. Terapia behawioralna polega na rozwijaniu pozytywnych zachowań oraz nabywaniu nowych umiejętności, które pozwalają na podniesienie samooceny dziecka oraz wiary we własne możliwości. Podczas pracy, terapeuta wykorzystuje technikę wzmocnień, mającą na celu powielanie przez dziecko pozytywnych wzorców zachowań, jak i również technikę wygaszania, związaną z wygaszaniem niewłaściwych wzorców zachowań, które utrudniają funkcjonowanie dziecka.

Metoda stymulowanych seryjnych powtórzeń ćwiczeń

Metoda Stymulowanych Seryjnych Powtórzeń Ćwiczeń stanowi formę oddziaływania ukierunkowanego na stymulowanie aktywności ruchowej dziecka (nie tylko z niepełnosprawnością). Wykonywanie zaplanowanych ćwiczeń ma na celu przede wszystkim pobudzenie pracy mózgu, poprawienie ogólnej sprawności, a także koordynacji w zakresie funkcji nerwowo-mięśniowych. W podstawowej metodzie Stymulowanych Seryjnych Powtórzeń Ćwiczeń wyróżnia się ćwiczenia lokomocyjne, równoważne, zwinnościowe, skoczne oraz rzutne. Dobór ćwiczeń wskazanych w niniejszej metodzie powinien dostosowany być do indywidualnych potrzeb dziecka ze spektrum zaburzeń autystycznych.

To, co wyróżnia metodę Stymulowanych Seryjnych Powtórzeń Ćwiczeń to fakt, iż są one proste i mogą być wykonywane niemalże w każdych warunkach. Do ich przeprowadzenia nie są potrzebne żadne specjalistyczne sprzęty, co znacząco ułatwia wprowadzenie niniejszej metody w życie i nie wymaga od rodziców znaczącego nakładu finansowego. Chociaż zgodnie z założeniami, program powinien wykonywany być seriami, osoba prowadząca niniejszą formę terapii powinna zawsze uwzględniać potrzeby i możliwości dziecka i według nich modyfikować przygotowany trening.

Zdaniem specjalistów, niniejsze ćwiczenia (odpowiednio dobrane do możliwości dziecka ze spektrum autyzmu) pozwalają nie tylko na doskonalenie uwagi i koncentracji, ale także na stymulowanie czucia głębokiego (prioprioceptywnego). To niezwykle ważne, szczególnie w terapii dzieci autystycznych.

Holding Therapy – metoda wymuszonego kontaktu

Kolejną z metod dyrektywnych jest ta opracowana przez Marthę Welch (amerykańską psycholog). Określana mianem Holding Therapy, metoda wymuszonego kontaktu polega przede wszystkim na procesie tworzenia więzi uczuciowej pomiędzy dzieckiem ze spektrum autyzmu, a jego matką (lub ojcem). Podstawą niniejszej formy terapii jest kontakt cielesny, a założeniem poprawa relacji społecznych i emocjonalnych.

Ta metoda dyrektywna – niejednokrotnie uważana za kontrowersyjną – powinna przeprowadzana być w komfortowych warunkach, które zapewniają dziecku poczucie bezpieczeństwa. W tym miejscu warto podkreślić, że metoda wymuszonego kontaktu zakłada przebieg terapeutyczny w trzech następujących po sobie fazach.

• Faza I: konfrontacji;
• Faza II: odrzucenia; 
• Faza III: rozwiązania.

Podczas kolejnych faz, matka / ojciec poprzez osiągnięcie przewagi nad dzieckiem buduje z nim relację. Nad całością procesu powinien cały czas czuwać terapeuta, który wyjaśnia zachodzące zdarzenia. Terapia wymuszonego kontaktu powinna prowadzona być w warunkach maksymalnego komfortu i w sposób systematyczny.

Podsumowanie

Zaburzenia ze spektrum autyzmu są niezwykle złożonym zjawiskiem. Z każdym rokiem obserwujemy zwiększającą się liczbę diagnoz u dzieci, które przejawiają liczne trudności w zakresie funkcjonowania. Zgodnie z założeniami teoretycznymi, kluczowe dla dalszego rozwoju, samopoczucia dziecka oraz jego funkcjonowania w świecie społecznym jest jak najszybsze podjęcie interwencji terapeutycznej. Z uwagi na fakt, iż trudno jest określić jednoznaczne objawy autyzmu oraz funkcjonowanie osób z nim się zmagających, do tej pory rozwinięto szereg programów terapeutycznych, które odpowiadają na zróżnicowane potrzeby dziecka. Poprzez jak najszybsze podjęcie leczenia, możliwe jest nie tylko zapewnienie lepszej jakości życia dziecka, ale także członków jego rodziny. Pamiętajmy również, że to nie dziecko autystyczne powinno dostosowywać się do wyznaczonych przez wybraną formę terapii ram, a raczej forma terapii powinna dostosowana być do indywidualnych potrzeb dziecka.

Bibliografia

1. Attwod T. (2019). Poznajemy uczucia. Poznawczo behawioralna terapia złości dla osób z Zespołem Aspergera. Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia;
2. Ball J. (2016), Autyzm a wczesna interwencja. Rzeczowe pytania, życiowe odpowiedzi, Wydawnictwo Harmonia Universalis, Gdańsk;
3. Baron Cohen S., Wheelwright S., Skinner R., Martin J., Clubley E. (2001). The Autism Spectrum Quotient (AQ): evidence from Asperger Syndrome/highfunctioning autism, males and females, scientists and mathematicians. Journal of Autism and Developmental Disorders, 31:5 17;
4. Begeer S., Gevers C. (2011), Clifford P. and oth., Theory of Mind Training in Children with Autism: A Randomized Controlled Trial, “Journal of Autism Developmental Disorders” , Aug, 41(8);
5. Biernat, R. (2014). Metody i techniki terapeutycznego oddziaływania i wspomagania dzieci z zaburzeniami i deficytami rozwojowymi w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, Płock: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Płocku;
6. Bobkowicz-Lewartowska L. (2000), Autyzm dziecięcy zagadnienia diagnozy i terapii, Kraków;
7. Chmiel, K., Kubińska, Z., Derewiecki, T. (2014). Terapie z udziałem zwierząt w rehabilitacji różnych form niepełnosprawności, Probl Hig Epidemiol 2014, 95(3): 591–595;
8. Cieszyńska J. Korendo M. (2011), Wczesna interwencja terapeutyczna. Stymulacja rozwoju dziecka. Od noworodka do 6 roku życia, Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków;
9. Gerc, K. (2012). Autyzm i zespół Aspergera jako zaburzenie neurorozwojowe – próba charakterystyki wybranych stanowisk naukowych w świetle przeglądu współczesnych badań, Sztuka Leczenia 2012, nr 3–4, s. 33–46;
10. Gutstein, S. E. (2012). Księga RDI. Wytyczanie nowych ścieżek w autyzmie, Zespole Aspergera i PDD z Programem Rozwoju Relacji. Warszawa: Fundacja „Rozwiązać autyzm”;
11. Kaufman, R.K. (2016). Autyzm przełom w podejściu. Program Son-Rise, który pomógł rodzicom na całym świecie, Białystok: Wydawnictwo Vivante;
12. Knapp J., Turnbull C. (2017), Kompletny program terapii SAZ dla osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu w wieku rozwojowym od 1 roku do 4 lat. Podręcznik terapeuty, Wydawnictwo Harmonia Universalis, Gdańsk;
13. Kozłowski, J. (2005). Zachowania trudne u osób z zaburzeniami rozwojowymi: behawioralny model diagnozy, terapii i profilaktyki. W: E. Pisula, & D. Danielewicz, (Wybrane formy terapii i rehabilitacji osób z autyzmem. Kraków: Impuls;
14. Kucharski, K. (2005). Metoda Stymulowanych Seryjnych Powtórzeń Ćwiczeń (SSP)- Zbigniewa Szota. W: J. Błeszyński (red.), Terapie wspomagające rozwój osób z autyzmem, Kraków: Oficyna wydawnicza Impuls;
15. Maurice C., red. (2007), Modele zachowań oraz współpraca z dziećmi autystycznymi. Poradnik dla rodziców i osób profesjonalnie zajmujących się problemem, Warszawa;
16. Lovaas O.I., Smith T. (2003). Wczesna interwencja behawioralna w autyzmie, w: A.E. Kazdin, J.R. Weisz (red.), Psychoterapia dzieci i młodzieży. Metody oparte na dowodach, s. 365 382, przeł. R. Pawlik, M. Łuczak, M. Młynarz. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego;
17. Odowska-Szlachcic, B. (2013). Terapia integracji sensorycznej. Strategie terapeutyczne i ćwiczenia stymulujące układy: słuchowy, wzrokowy, węchu i smaku oraz terapia światłem i kolorami, Gdańsk: Wydawnictwo HARMONIA;
18. Patyk K., Wójcik M. (2008), Wiedza pedagogów na temat specyfiki pracy z dzieckiem autystycznym i możliwości jej zastosowania w terapii. „Lubelski Rocznik Pedagogiczny” nr 27;
19. Pisula E., Chojnicka I. (2017), ADOS-2 Protokół do diagnozowania zaburzeń ze spektrum autyzmu. Polish edition, Wydawnictwo Mała Litera, Wydawnictwo Cyklady, Hogrefe WPS, USA;
20. Pisula, E. & Danielewicz, D. (2003). Terapia i edukacja osób z autyzmem historia i dzień dzisiejszy. W: E. Pisula, & D. Danielewicz, (red). Terapia i edukacja osób z autyzmem. Wybrane zagadnienia. Warszawa: Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej;
21. Schramm R. (2019). Motywacja i wzmacnianie, czyli jak zdobyć przewagę nad autyzmem. Zachowania werbalne w stosowanej analizie zachowania podręcznik, przeł. D. Sobiecka. Warszawa: Wydawnictwo Scolaris;
22. Skawina, S. (2016). Autyzm i zespół Aspergera. Objawy, przyczyny, diagnoza i współczesne metody terapeutyczne. Nová sociálna edukácia človeka V, Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov: 7.11.;
23. Teitelbaum P. (1998), Movement analysis in infancy may be useful for early diagnosis of autism, Proceedings of the National Academy of sciences of the United States of America, 29, New York;
24. Wolski, A. (2012). Praktyczny wymiar realizacji zajęć technicznych w gimnazjum z uczniami z autyzmem i dodatkowymi zaburzeniami rozwojowymi. W: D. Wolska, A. Mikrut (red.), Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis, Studia Paedagogica II.