Objawy schizofrenii a zachowania seksualne mężczyzn

Zachowania seksualne mężczyzn z rozpoznaniem schizofrenii mogą przybierać zróżnicowaną dynamikę. Specjaliści zwracają uwagę, że w znacznej mierze uzależnione są one od fazy i objawów choroby. Co ciekawe, wrażenia i zachowania o charakterze seksualnym same w sobie mogą być objawem zaburzenia. W przebiegu psychozy często mówi się o występowaniu cenestetycznych omamów o naturze seksualnej, a zatem o urojeniach erotycznych, które mogą związane być z wrażeniem odbywania aktu seksualnego. Część badań potwierdza, że epizod psychotyczny w przebiegu depresji może związany być zarówno z nasileniem zachowań seksualnych u mężczyzn, jak i z upośledzeniem funkcjonowania seksualnego.

W tym miejscu nie możemy jednak zapominać, że mężczyźni chorujący na schizofrenię wielokrotnie wykazują porównywalne zainteresowanie sferą życia seksualnego do osób zdrowych, co oznacza, że posiadają taką samą potrzebę osiągnięcia realizacji w tej sferze życia. Liczne badania nad schizofrenią potwierdzają związek między występowaniem objawów psychopatologicznych, charakterystycznych dla przebiegu niniejszej choroby, a funkcjonowaniem seksualnym mężczyzn. Specjaliści zwracają uwagę, że występowanie objawów negatywnych (ujemnych) w przebiegu schizofrenii może korelować z obniżeniem libido. Natomiast występowanie objawów pozytywnych (dodatnich / wytwórczych) może związane być z podwyższeniem libido, które ulega zredukowaniu po zastosowaniu leczenia z udziałem środków przeciwpsychotycznych.

Co ciekawe, zaobserwowano, że w okresie poprzedzającym wystąpienie pierwszych objawów psychotycznych, u mężczyzn może dochodzić do wyraźnego wzrostu popędu seksualnego, a także wzmożonej aktywności o charakterze autoerotycznym, jak również do przejawiania nietypowych zachowań i preferencji seksualnych. Istnieją nawet przesłanki, aby uznać takie zachowania za czynnik predykcyjny wystąpienia pierwszego epizodu psychotycznego.

Dysfunkcje seksualne pojawiające się u mężczyzn z rozpoznaniem schizofrenii

Dane zawarte we współczesnej literaturze specjalistycznej dowodzą, że funkcjonowanie seksualne mężczyzn leczących się z powodu schizofrenii różni się od funkcjonowania osób uznawanych za zdrowe psychicznie. Dane statystyczne pozwalają na stwierdzenie, że rozpowszechnienie dysfunkcji /zaburzeń seksualnych jest znaczne w tej grupie pacjentów. Dysfunkcje te najczęściej dotyczą zaburzeń erekcji oraz ejakulacji. Ponadto, podczas wywiadów mężczyźni niejednokrotnie zgłaszają odczuwanie wyraźnie zmniejszonego pożądania, mniejszą możliwość osiągnięcia, a także utrzymania wzwodu oraz mniejsze zadowolenie z intensywności odczuwanego orgazmu.

W tym miejscu warto jednak zwrócić uwagę, że większość prowadzonych do tej pory badań i obserwacji – związanych z próbą oceny funkcji seksualnych – odnosi się wyłącznie do pacjentów, którzy poddawani są już leczeniu farmakologicznemu z udziałem leków przeciwpsychotycznych. Oznacza to, że dysponujemy niewielką ilością rzetelnych danych o dysfunkcjach seksualnych pojawiających się w wyniku oddziaływania choroby podstawowej (schizofrenii). Autorzy tych nielicznych opracowań zwracają uwagę na częstsze występowanie zaburzeń związanych z obniżeniem libido u pacjentów niepoddawanych aktualnie leczeniu farmakologicznemu. Dlatego też, to właśnie ten objaw możemy uznać za jeden z objawów choroby podstawowej.

Warto wiedzieć, że występowanie zaburzeń seksualnych opisywane jest na każdym etapie schizofrenii u mężczyzn. Większość psychologów jest zdania, że to spadek, a nie wzrost libido jest najczęstszym objawem choroby, co wskazuje na jej „tłumiący” charakter w kontekście realizacji życia seksualnego.

Nie podlega wątpliwości, że dysfunkcje seksualne są powszechne wśród mężczyzn z rozpoznaniem schizofrenii. Mogą one stanowić objaw samego zaburzenia, a także stanowić efekt niepożądany zastosowanego leczenia farmakologicznego (więcej informacji na ten temat znajdziesz w dalszej części artykułu). Ważną informację stanowi fakt, że zaburzenia seksualne częściej rozpoznawane są u mężczyzn z tak zwaną „podwójną diagnozą”, a zatem u mężczyzn z rozpoznaniem schizofrenii oraz współwystępującego uzależnienia.

Ryzykowne zachowania seksualne mężczyzn a schizofrenia

Zdaniem specjalistów, mężczyźni zmagający się z problemem schizofrenii – zwłaszcza ci, którzy nie poddają się systematycznej terapii i nie biorą regularnie leków – mogą przejawiać zwiększoną skłonność do przejawiania ryzykownych zachowań seksualnych. Współczesne analizy wskazują, że w porównaniu z populacją ogólną, mężczyźni z rozpoznaniem schizofrenii rzadziej korzystają z formy zabezpieczenia, jaką są prezerwatywy.

Psychologowie wyjaśniają, że może to związane być z niedostateczną wiedzą na temat konieczności ich stosowania, a z drugiej strony może związane być z charakterystyką choroby podstawowej, która może wyrażana być poprzez przejawianie zachowań impulsywnych oraz realizowanie własnych potrzeb, nawet kosztem zdrowia swojego i partnera.

Takie obserwacje zwracają uwagę na potrzebę wdrożenia edukacji seksualnej do postępowania terapeutycznego pacjentów z rozpoznaniem schizofrenii. Niestety, sfera życia seksualnego jest nadal rzadko podejmowaną kwestią podczas wizyt kontrolnych w gabinecie psychiatry, a nawet psychologa.

Satysfakcja seksualna a jakość życia mężczyzn z rozpoznaniem schizofrenii

Współcześni terapeuci, w swojej pracy z mężczyznami chorującymi na schizofrenię, zwracają coraz większą uwagę na podnoszenie odczuwanej jakości życia pacjentów. Na poprawę satysfakcji życiowej wpływa wiele elementów, związanych nie tylko z samym przebiegiem choroby, ale także ze stosowaną farmakoterapią oraz środowiskiem, w jakim na co dzień przebywa mężczyzna. Co również niezwykle istotne, a niestety często pomijane przez specjalistów, do osiągnięcia poczucia dobrostanu życiowego niezbędny jest także pełny rozwój seksualny oraz prawidłowa realizacja potrzeb w tym zakresie.

Liczne badania potwierdzają, że pojawienia się dysfunkcji seksualnych u mężczyzn z rozpoznaniem schizofrenii wyraźnie wpływa na obniżenie doświadczanej jakości życia, a także wpływa na pogorszenie się współpracy terapeutycznej. Dlatego też, specjaliści nie mogą zapominać, że satysfakcjonujące życie seksualne jest nie tylko istotną składową powodzenia w życiu osobistym i społecznym pacjentów, ale także stanowi jeden z kluczowych elementów ich zaangażowania w proces zdrowienia. Zatem nie możemy mówić o próbach podniesienia jakości życia pacjentów, bez efektywnej pracy nad zaburzeniami w obrębie życia seksualnego.

Możliwe przyczyny pojawiania się zaburzeń seksualnych u mężczyzn z rozpoznaniem schizofrenii

Najczęściej przyjmuje się, że natura dysfunkcji seksualnych jest złożona, a przyczyny są trudne do jednoznacznego ustalenia. U mężczyzn z rozpoznaniem schizofrenii, zaburzenia te mogą przebiegać zarówno pod postacią hipofunkcji, jak i hiperfunkcji – w zależności od etapu choroby, a także stosowanego leczenia farmakologicznego oraz somatycznego stanu zdrowia pacjenta. W związku z tym można uznać, że dysfunkcje seksualne stanowią efekt współistnienia zróżnicowanych czynników o charakterze biologicznym, psychologicznym oraz społecznym.

Psychologowie zwracają jednak uwagę, że w przypadku mężczyzn z rozpoznaniem schizofrenii, na wystąpienie zaburzeń seksualnych wpływają najczęściej:

• Obecność objawów psychopatologicznych;
• Wyraźnie zmniejszona motywacja do nawiązywania kontaktów, a tym samym ograniczenie bliższych relacji z innymi ludźmi;
• Konieczność odbywania długotrwałego leczenia w szpitalu;
• Stosowane leczenie z udziałem leków przeciwpsychotycznych.

Ponadto zwracają oni uwagę, że na obniżenie libido u pacjentów z rozpoznaniem schizofrenii mogą oddziaływać także: spożywanie alkoholu, nikotynizm, choroby somatyczne (ze szczególnym uwzględnieniem zaburzeń układu sercowo-naczyniowego), współwystępująca depresja oraz zaburzenia poznawcze. Ustalenie prawdopodobnych przyczyn występowania dysfunkcji seksualnych u danego pacjenta jest bardzo ważne dla wdrożenia odpowiednich oddziaływań terapeutycznych, które mają na celu nie tylko poprawę funkcjonowania seksualnego, ale także podniesienie ogólnej satysfakcji z życia.

Leki przeciwpsychotyczne a życie seksualne mężczyzn leczonych z powodu schizofrenii

Mimo licznych badań nadal trudno jest rozdzielić bezpośredni wpływ schizofrenii oraz stosowanych środków farmakologicznych na seksualność mężczyzn zmagających się z niniejszą chorobą. Wynika to przede wszystkim z faktu, iż większość chorych na schizofrenię jest poddawana leczeniu farmakologicznemu przy zastosowaniu neuroleptyków. Pomocne w tej kwestii mogą być jednak badania EUFEST (z ang. The European First Episode Schizophrenia Trial) przeprowadzone w 2005 roku.

Badanie to obejmowało 498 pacjentów z rozpoznaniem pierwszego epizodu schizofrenii (w tym aż 30% pacjentów, którzy do tej pory nie zostali poddani leczeniu farmakologicznemu). Niniejsza procedura została przeprowadzona w punkcie początkowym choroby oraz po 12 miesiącach systematycznej terapii. Na podstawie analiz wykazano wpływ leczenia farmakologicznego (przy zastosowaniu określonych leków przeciwpsychotycznych) na funkcje seksualne mężczyzn. Bardziej szczegółowe dane pozwoliły na dostrzeżenie nieznacznego zwiększenia się ginekomastii (powiększenia piersi), a także na zaburzenie libido, erekcji, ejakulacji oraz możliwości osiągania orgazmu. Wskazane dysfunkcje seksualne występowały jednak rzadziej niż rozpowszechnione aż u 1/3 badanych zaburzenia pożądania.

Najrzadziej opisywanym (występującym wyłącznie w pojedynczych przypadkach) zaburzeniem powstającym pod wpływem stosowania leków przeciwpsychotycznych był priapizm – czyli przedłużona, bolesna erekcja wymagająca podjęcia interwencji chirurgicznej. Niestety nie udało się wskazać jednoznacznego mechanizmu, odpowiedzialnego za powstawanie niniejszego zaburzenia u pacjentów przyjmujących systematycznie leki przeciwpsychotyczne (LPP).

Warto jednak wiedzieć, że za jeden z najważniejszych mechanizmów prowadzących do powstawania zaburzeń seksualnych u mężczyzn przyjmujących leki przeciwpsychotyczne jest antagonizm wobec receptorów dopaminowych. Neurony dopaminergiczne odpowiadają bowiem zarówno za kontrolę, jak i wyzwalanie potrzeb związanych z popędem seksualnym oraz motywacją do podtrzymywania stanu przyjemności. Dopamina jest także bezpośrednio związana z układem nagrody w obrębie hipokampa. Stymulacja tego układu ma wpływ na nasze zachowania seksualne. Co ważne, stosowanie LPP (leków przeciwpsychotycznych) może odpowiadać także za hiperprolaktynemię, która z kolei sprzyja obniżeniu stężenia testosteronu we krwi oraz pośrednio spadkowi aktywności seksualnej pacjentów.

W tym miejscu należy jednak podkreślić, że mimo, iż leki przeciwpsychotyczne mogą powodować pewne zaburzenia w obrębie funkcjonowania seksualnego, nie są one jedyną przyczyną tych dysfunkcji. Ponadto, zmiana schematu leczenia, czy też samego preparatu może spowodować poprawę w zakresie funkcji seksualnych pacjenta. Dlatego też, bardzo ważne jest, aby mężczyzna zgłaszał swoje dolegliwości w czasie wizyt kontrolnych w gabinecie psychiatry.

Problemy seksualne mężczyzn chorujących na schizofrenię a motywacja do leczenia

Jak wspomniano we wcześniejszej części artykułu, zaburzenia sfery życia seksualnego w znacznym stopniu oddziałują na obniżenie odczuwanej jakości życia, a ponadto przyczyniają się do braku współpracy w leczeniu, zmniejszając tym samym efektywność procesu. Obserwacje specjalistów zwracają uwagę, że część pacjentów na skutek doświadczania dysfunkcji seksualnych po zastosowaniu leków przeciwpsychotycznych rezygnuje z leczenia, bez informowania o tym lekarza prowadzącego. To przyczynia się do pogłębienia schizofrenii, a w wielu przypadkach także do doświadczania problemów natury seksualnej.

Nie podlega wątpliwości, że doświadczanie zaburzeń seksualnych przez mężczyzn z rozpoznaniem schizofrenii negatywnie wpływa na motywację do leczenia. Dlatego też, tak ważne jest, aby lekarze prowadzący, a także psychologowie i psychoterapeuci współpracujący z pacjentem, informowali o ewentualnych skutkach ubocznych leczenia, a także o sposobach radzenia sobie z nimi.

Hospitalizacja mężczyzn leczonych z powodu schizofrenii a życie seksualne

Zaostrzenie objawów schizofrenii, a także wystąpienie pierwszego epizodu depresyjnego, w wielu przypadkach wymaga podjęcia przez pacjenta leczenia szpitalnego. Długotrwały pobyt w placówce naturalnie związany jest z ograniczeniem aktywności seksualnej. Dlatego też, dla mężczyzn poddawanych hospitalizacji charakterystyczne jest obniżenie satysfakcji ze sfery życia seksualnego, co może wpływać na ich ogólne samopoczucie. Pojawiające się deficyty w sferze życia seksualnego jednoznacznie związane są nie tylko z długością pobytu w placówce szpitalnej, ale także z ciężkością doświadczanych przez pacjenta objawów. Co ciekawe, zgodnie ze współczesnymi analizami przeprowadzanymi na terenach placówek psychiatrycznych, częstość pojawiających się fantazji seksualnych pacjentów nie jest mniejsza od częstości fantazji pojawiających się u mężczyzn w badanej grupie kontrolnej.

Schizofrenia a relacje partnerskie mężczyzn

Przebieg schizofrenii w wielu przypadkach związany jest z upośledzeniem zdolności do nawiązywania relacji, w tym tych o charakterze seksualnym.

Dlatego też, mężczyźni leczący się z powodu niniejszego zaburzenia zwykle deklarują mniejszą liczbę partnerów / partnerek seksualnych niż ich rówieśnicy bez rozpoznania problemów natury psychicznej. To może wynikać przede wszystkim z występowania objawów psychopatologicznych, które w znacznym stopniu uniemożliwiają prawidłowe funkcjonowanie interpersonalne. Mężczyźni z rozpoznaniem schizofrenii w wielu przypadkach przejawiają także obniżone poczucie własnej wartości, co również utrudnia im poszukiwanie partnerki / partnera seksualnego. W tym miejscu warto jednak zaznaczyć, że duża część mężczyzn leczących się z powodu schizofrenii, dzięki podejmowanej terapii, zakłada rodziny i prowadzi satysfakcjonujące życie partnerskie, włącznie z wysokim zadowoleniem ze sfery życia seksualnego.

Co jednak ciekawe, analizy porównawcze wskazują, że kobiety z rozpoznaniem schizofrenii znacznie częściej niż mężczyźni tworzą trwałe oraz bardziej satysfakcjonujące relacje seksualne, a także mają więcej potomków niż mężczyźni z rozpoznaniem tego samego zaburzenia. Wpływać może na to między innymi fakt, że początek schizofrenii u kobiet zwykle ma miejsce później niż w przypadku mężczyzn.

Wsparcie psychologiczne i psychoterapeutyczne dla mężczyzn doświadczających problemów seksualnych w przebiegu schizofrenii

Specjaliści z zakresu psychiatrii i psychologii zwracają uwagę, że zaledwie 10% pacjentów z rozpoznaniem schizofrenii spontanicznie zgłasza doświadczane dysfunkcje seksualne (podczas wizyt kontrolnych / terapeutycznych). Z uwagi na specyfikę, jest to również temat rzadko podejmowany przez samych specjalistów. Wynika to przede wszystkim z faktu, że w procesie leczenia schizofrenii uwaga skupiona jest przede wszystkim na redukcji objawów psychopatologicznych, które uniemożliwiają prawidłowe funkcjonowanie pacjenta.

W tym miejscu warto jednak zaznaczyć, że seksualność stanowi nieodłączną część życia człowieka, a pojawiające się w tej sferze problemy istotnie wpływają nie tylko na pogorszenie doświadczanej jakości życia, ale także stanowią jedną z najczęstszych przyczyn pogorszenia się współpracy terapeutycznej, a nawet rezygnacji z dalszego leczenia farmakologicznego, co niesie ze sobą bardzo poważne konsekwencje.

Mężczyźni z rozpoznaniem schizofrenii mogą doświadczać istotnych trudności w inicjowaniu tematów związanych ze sferą seksualną podczas rozmowy z lekarzem. Dlatego też, tak ważna jest rola psychologa / psychoterapeuty, który zazwyczaj posiada silniejszą i bardziej otwartą relację z pacjentem. To niezwykle istotne, aby podczas prowadzonej terapii, psycholog nie zapominał o tym, że zdrowie seksualne jest niezbędne dla osiągnięcia dobrego samopoczucia także w innych wymiarach. To właśnie seksualność odpowiada bowiem za postrzeganie własnego ciała, samoocenę, a w końcu za tworzenie wartościowych relacji (w tym trwałych związków) z innymi ludźmi.

Podczas spotkań terapeutycznych, bardzo ważne jest stworzenie odpowiednich warunków do omawiania sfery seksualnej pacjenta, włącznie z pojawiającymi się dysfunkcjami. Niezwykle istotne jest także wprowadzenie przez psychologa elementów edukacji seksualnej, dzięki której pacjent zapozna się z możliwym wpływem choroby oraz przyjmowanych leków na sferę życia seksualnego.

Na tym etapie, równie ważne jest uświadomienie pacjentowi konieczności brania leków przeciwpsychotycznych, a także możliwości zmiany przez psychiatrę dawki leku, czy też preparatu, jeśli zaburzenia sfery życia seksualnego są na tyle istotne, że znacznie pogarszają komfort życia pacjenta. Dodatkowo psycholog / psychoterapeuta powinien przedstawić mężczyźnie możliwości okazywania swojej bliskości pomimo doświadczanych problemów. Cennym elementem jest także przeprowadzenie rozmowy (o charakterze psychoedukacyjnym) z partnerem / partnerką.

Podsumowanie

Schizofrenia jest powszechnym zaburzeniem, które istotnie wpływa na życie mężczyzn z nią się zmagających. Jej przebieg oraz związane z nią leczenie, przy zastosowaniu środków przeciwpsychotycznych, może oddziaływać na sferę seksualną, doprowadzając do pojawienia się określonych dysfunkcji. Najczęściej zgłaszaną przez mężczyzn dolegliwością jest zmniejszenie libido, które może stanowić następstwo przebiegu choroby, jak i stosowanej farmakoterapii. Chociaż specjaliści często o tym zapominają, mężczyźni zmagający się z objawami schizofrenii, tak samo jak inni, pragną zarówno relacji intymnych, jak i seksualnych z drugim człowiekiem. Niestety z uwagi na specyfikę tego tematu, jest on rzadko podejmowany w gabinetach specjalistów. Czas to zmienić, edukacja seksualna zajmuje bowiem niezwykle istotne miejsce w terapii psychologicznej w przebiegu schizofrenii. To bardzo ważne, aby psychologowie oraz psychoterapeuci otwarcie rozmawiali ze swoimi pacjentami na temat doświadczanych dolegliwości. Nie należy zapominać, że to właśnie występowanie dysfunkcji seksualnych u mężczyzn chorujących na schizofrenię stanowi jedną z najczęstszych przyczyn rezygnacji z leczenia farmakologicznego, co przyczynia się do znacznego pogorszenia ich stanu zdrowia, a także upośledzenia funkcjonowania w życiu codziennym. Życie seksualne mężczyzn z rozpoznaniem schizofrenii to z pewnością temat wymagający przeprowadzenia dalszych analiz naukowych, jak i również oswojenia w przestrzeni publicznej. Najwyższy czas, aby zacząć realizować powyższe cele.

Bibliografia

1. Baggaley M. Sexual dysfunction in schizophrenia: focus on recent evidence. Hum Psychopharmacol. 2008; 23(3): 201–209;
2. Byerly MJ, Nakonezny PA, Rush AJ. Sexual functioning associated with quetiapine switch vs. risperidone continuation in outpatients with schizophrenia or schizoaffective disorder: a randomized double-blind pilot trial. Psychiatry Res. 2008; 159 (1-2): 115–120;
3. Chojnowski J, Więdłocha M, Mosiołek A. Zaburzenia seksualne u pacjentów ze schizofrenią. Psychiatry 2017; 14, 1: 35–39;
4. de Boer MK, Castelein S, Wiersma D, et al. The facts about sexual (Dys)function in schizophrenia: an overview of clinically relevant findings. Schizophr Bull. 2015; 41(3): 674–686;
5. Dossenbach M, Dyachkova Y, Pirildar S, et al. Effects of atypical and typical antipsychotic treatments on sexual function in patients with schizophrenia: 12-month results from the Intercontinental Schizophrenia Outpatient Health Outcomes (IC-SOHO) study. Eur Psychiatry. 2006; 21(4): 251–258;
6. Fortier P., Mottard J.P., Trudel G., Even S. Study of sexuality — related characteristics in young adults with schizophrenia treated with novel neuroleptics and in a comparison group of young adults. Shizophr. Bull. 2003; 29 (3): 559–572;
7. Gabay P.M. , Fernandez B.M. , Roldan E. Sexual behavior in patients with schizophrenia: a review of the literature and survey in patients attending a rehabilitation program. Vertex 2006; 17 (66): 136–144;
8. Gruszczyński W., Tsirigotis K. Struktura potrzeb u osób ze schizofrenią paranoidalną. Psychiatria Polska 2000a; XXXIV, 2: 249–265;
9. Howes O.D., Wheeler M.J., Pilowsky L.S., Landau S., Murray R.M., Smith S. Sexual function and gonadal hormones in patients taking antipsychotic treatment for schizophrenia or schizoaffective disorder. Journal Of Clinical Psychiatry 2007; 68 (3): 361–367;
10. Izdebski Z. Życie seksualne Polaków. W: Morawska E. (red.). Seks po polsku. Muza SA, Warszawa 2003; 1: 15–48;
11. Kasperek-Zimowska B, Brodniak WA, Sarol-Kulka A. Zaburzenia seksualne w schizofrenii – przegląd badań. Psych. Pol. 2008; 42(1): 97–105;
12. Knegtering H, van den Bosch R, Castelein S, et al. Are sexual side effects of prolactin-raising antipsychotics reducible to serum prolactin? Psychoneuroendocrinology. 2008; 33(6): 711–717;
13. Kokoszka A, Abd El Aal M, Jodko A, Kwiatkowska A. Rozpowszechnienie subiektywnie ocenianych objawów dysfunkcji i zaburzeń seksualnych w schizofrenii. Psych. Pol. 2009; 43(6); 705–718;
14. Ma MC, Chao JK, Hung JY, Sung SC, Chao IC. Sexual activity, sexual dysfunction, and sexual life quality among psychiatric hospital inpatients with schizophrenia. J. Sex. Med. 2018; 15(3): 324–333;
15. Martín JC, Acuña MJ, Labrador J, Blanco M, Casas C. Sexual dysfunction factors in patients with schizophrenia treated with second generation antipsychotics: not only prolactin. Actas Esp. Psiquiatr. 2018; 46(6): 217–225;
16. Malik P, Kemmler G, Hummer M, et al. EUFEST Study Group. Sexual dysfunction in first-episode schizophrenia patients: results from European First Episode Schizophrenia Trial. J Clin Psychopharmacol. 2011; 31(3): 274–280;
17. Nakonezny PA, Byerly MJ, Rush AJ. The relationship between serum prolactin level and sexual functioning among male outpatients with schizophrenia or schizoaffective disorder: a randomized double-blind trial of risperidone vs. quetiapine. J Sex Marital Ther. 2007; 33(3): 203–216;
18. Penna S., Sheehy K. Sex education and schizophrenia. Should occupational therapist offer. Sex education to people with schizophrenia? Scandyinavian Journal of Occupational Therapy 2000; 7: 126–131;
19. Rzewuska M. Leki przeciwpsychotyczne. W: Bilikiewicz A., Pużyński S., Rybakowski J., Wciórka J. Psychiatria. Urban & Partner 2002; III: 1–59;
20. Shaner A., Miller G., Minz J. Schizophrenia as one extreme of a sexually selected fitness indicator. Schizophr. Res. 2004; 70: 101–109;
21. Smith S. Dysfunkcje seksualne w schizofrenii. Psychiatria 2001; 3: 119–127.