Problemy seksualne doświadczane przez kobiety – rodzaje i diagnoza

Współczesne analizy zwracają uwagę, że część kobiet dojrzałych seksualnie (około 15%-20%) może w ciągu swojego życia doświadczać zaburzeń seksualnych związanych z bólem. Zaburzenia te rozróżnia się na:

• Pochwicę nieorganiczną;
• Dyspareunię nieorganiczną.

Pochwica nieorganiczna to rodzaj zaburzenia psychosomatycznego związanego z mimowolnym skurczem mięśni okołopochwowych, co znacznie utrudnia lub całkowicie uniemożliwia wprowadzenie członka do pochwy. Pochwicę możemy z kolei rozróżnić na pierwotną (kiedy skurcz mięśni pojawił się podczas pierwszej próby penetracji) oraz wtórną (gdy zaburzenie pojawia się po okresie prawidłowego funkcjonowania seksualnego).

Dyspareunia nieorganiczna to zaburzenie psychosomatyczne związane z doświadczaniem bólu podczas prób penetracji pochwy. Na jej skutek, pacjentka zaczyna kojarzyć stosunek seksualny jako coś niebezpiecznego, budzącego lęk.

Pochwica oraz dyspareunia mają ze sobą dużo wspólnego. Łączy je doświadczanie bólu w czasie stosunku, a także wysoki poziom lęku oraz subiektywne poczucie cierpienia doprowadzające do istotnego obniżenia jakości życia. To, co różnicuje oba te zaburzenia to fakt, że w przebiegu pochwicy lęk przed bólem jest na wyższym poziomie niż w przypadku dyspareunii. Szacuje się, że doświadcza go nawet 80% kobiet z nią się zmagających. W przebiegu pochwicy to właśnie lęk przed bólem stanowi podstawowy powód unikania aktywności seksualnej. Ponadto, kobiety z niniejszym rozpoznaniem znacznie częściej rezygnują z życia seksualnego. Lęk przed bólem i mimowolny skurcz mięśni są niejednokrotnie na tyle silne, że uniemożliwiają przeprowadzenie pełnego badania ginekologicznego.

Analizując zagadnienie bólowych dysfunkcji seksualnych, musimy uwzględnić współwystępowanie czynników psychicznych oraz somatycznych. W związku z tym bardzo ważne jest, aby diagnozy niniejszych zaburzeń dokonywał zarówno lekarz-ginekolog, jak i psycholog/seksuolog. W tym przypadku niezwykle istotne jest również przeprowadzenie diagnozy różnicowej, uwzględniającej możliwość występowania określonych schorzeń ginekologicznych, zaburzeń endokrynologicznych oraz innych zaburzeń o charakterze psychicznym.

Psychologiczne przyczyny dysfunkcji bólowych u kobiet

Na rozwój bólowych dysfunkcji seksualnych u kobiet wpływać może wiele czynników o charakterze psychologicznym, wśród nich wyróżnia się:

• Niedostateczną wiedzę na temat życia seksualnego;
• Doświadczenie nadużyć seksualnych;
• Zaburzenia psychiczne, w tym zaburzenia nastroju;
• Obniżenie jakości relacji partnerskiej;
• Trudności komunikacyjne z partnerem;
• Określone postawy wobec seksualności;
• Wiara w mity na temat seksualności;
• Nadmierne przywiązywanie uwagi do wartości religijnych.

W tym miejscu warto jednak nadmienić, że zespoły bólowe mogą powstawać także na skutek oddziaływania czynników o charakterze biologicznym. Nie bez znaczenia jest okres okołomenopauzalny, przewlekłe choroby somatyczne, a także przyjmowane w związku z nimi leki.

Przyczyny bólowych dysfunkcji seksualnych w ujęciu poznawczo-behawioralnym

Zdaniem przedstawicieli nurtu poznawczo-behawioralnego, za rozwój dysfunkcji seksualnych związanych z bólem odpowiadają zakłócone procesy poznawcze, które pozostają w trwałej relacji z lękiem. Ponadto zwracają oni uwagę, że obniżony nastrój (związany niejednokrotnie z depresją) odpowiada za zahamowanie podniecenia seksualnego, a to z kolei stanowi konsekwencję dominujących w życiu codziennym negatywnych schematów poznawczych, czyli błędnych przekonań na temat samej siebie, otaczającej rzeczywistości oraz przyszłości.

Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej na temat najważniejszych założeń nurtu poznawczo-behawioralnego, zapoznaj się z artykułem TERAPIA POZNAWCZO-BEHAWIORALNA – PODSTAWY TEORETYCZNE I SKUTECZNOŚĆ ZASTOSOWANIA.

Psychoterapeuci pracujący w nurcie poznawczo-behawioralnym wyjaśniają mechanizm rozwoju pochwicy na podstawie okrągłego modelu unikania strachu. Zgodnie z tym modelem, dysfunkcjonalne przekonania, które towarzyszą często pochwicy, nasilają poziom lęku przed stosunkiem seksualnym oraz spodziewanym bólem. To prowadzi do unikania bezpośredniego kontaktu intymnego, co pozostawia pacjentkę w nadmiernym wzbudzeniu, które związane jest z oczekiwaniem wystąpienia bólu. Wówczas, próba penetracji w takim stanie będzie prowadziła do skurczu mięśni okołopochwowych, co skutecznie uniemożliwi wprowadzenie członka do pochwy i utrwali dotychczasowe przekonania pacjentki na temat kontaktów seksualnych.

Leczenie bólowych dysfunkcji seksualnych kobiet

Charakter leczenia bólowych dysfunkcji seksualnych u kobiet zmieniał się na przestrzeni ostatnich dekad. Współcześnie, najczęściej stosowane jest leczenie zintegrowane, na które składa się oddziaływanie farmakologiczne oraz psychoterapeutyczne.

Leczenie farmakologiczne obejmuje między innymi stosowanie środków znieczulających oraz rozluźniających. Ponadto pacjentki mogą podjąć się przyjmowania leków o działaniu przeciwlękowym (w tym przypadku konieczne jest pozostawanie pod opieką psychiatry), a także podjąć się terapii hormonalnej.

Psychoterapia stanowi niezwykle ważny element leczenia dysfunkcji seksualnych. W wielu przypadkach okazuje się bowiem, że już samo przeprowadzenie wywiadu i kontakt ze specjalistą z zakresu zdrowia psychicznego, może stanowić przełomowy moment dla pacjentki. Terapia bólowych dysfunkcji seksualnych może prowadzona być w nurcie psychodynamicznym, systemowym, interpersonalnym oraz poznawczo-behawioralnym. Dla powodzenia leczenia najważniejsze jest jednak uwzględnienie przez specjalistę wszystkich elementów składających się na obraz zaburzenia, jak również uwzględnienie indywidualnych potrzeb i możliwości pacjentki. Bardzo istotne jest także uwzględnienie komponentu relacji partnerskiej w procesie terapii.

Terapia poznawczo-behawioralna w leczeniu bólowych dysfunkcji seksualnych u kobiet

Ze względu na wysoką skuteczność potwierdzoną badaniami naukowymi, terapia poznawczo-behawioralna stanowi jedną z najczęściej wykorzystywanych technik w procesie leczenia bólowych dysfunkcji seksualnych u kobiet. Pierwsze efekty jej stosowania możemy dostrzec już po 12 – 24 sesjach ze specjalistą. Szybkość osiągania efektów w znacznej mierze uzależniona jest jednak od złożoności problemu, z jakim zgłasza się pacjentka.

Terapia poznawczo-behawioralna w pracy z kobietami doświadczającymi dysfunkcji o charakterze bólowym koncentruje się zarówno na czynnikach poznawczych – związanych z wiarą w mity na temat seksualności, negatywnymi przekonaniami na temat własnej sprawności seksualnej, czy też automatycznymi negatywnymi myślami, jak i na czynnikach behawioralnych – związanych między innymi z rozproszeniem podczas bliskości seksualnej, unikaniem zbliżeń, problemami z komunikacją, czy też zachowaniami prowadzącymi do podtrzymania objawów pochwicy oraz/lub dyspareunii.

Podsumowując, psychoterapeuci poznawczo-behawioralni w swojej pracy wykorzystują szeroki wachlarz technik, wśród których wyróżnia się:

• restrukturyzację poznawczą;
• psychoedukację,
• pracę nad komunikacją w relacji;
• trening uważności;
• relaksację.

Etapy terapii poznawczo-behawioralnej w przebiegu pochwicy i dyspareunii

Terapia poznawczo-behawioralna jest zwykle w jasny sposób ustrukturyzowana. Poniżej przedstawimy najważniejsze etapy pracy z pacjentkami zmagającymi się z objawami pochwicy oraz dyspareunii nieorganicznej.

• WYWIAD – podczas pierwszej konsultacji niezwykle ważne jest nie tylko dokładne zebranie informacji na temat problemu, z którym kobieta zgłasza się do gabinetu, ale przede wszystkim zbudowanie dobrej relacji terapeutycznej, która może okazać się kluczowa dla powodzenia dalszego leczenia.
• OPRACOWANIE PROBLEMU – konceptualizacja problemu razem z pacjentką. Terapeuta robi to w oparciu o model poznawczo-behawioralny, jak również wygłaszane przez kobietę myśli oraz potrzeby.
• PRACA MIĘDZY SESJAMI – terapeuta poznawczo-behawioralny niejednokrotnie zleca wykonywanie „zadań domowych”. Ta praca własna może okazać się bardzo ważna dla końcowego efektu leczenia.
• EKSPERYMENTY BEHAWIORALNE – prowadzone zarówno wraz z terapeutą w gabinecie, jak i samodzielnie w naturalnym środowisku pacjentki.
• PROFILAKTYKA I PODSUMOWANIE PROCESU TERAPEUTYCZNEGO – po zakończonej terapii, pacjentka powinna dysponować nie tylko wiedzą, ale także umiejętnościami mającymi na celu zapobieżenie nawrotom objawów dysfunkcji seksualnych.

Co wpływa na efektywność terapii poznawczo-behawioralnej w przebiegu bólowych dysfunkcji seksualnych u kobiet?

Za jeden z najważniejszych czynników leczących w przebiegu poznawczo-behawioralnej terapii dysfunkcji seksualnych uznaje się pracę osobistą pacjentki. Zdaniem specjalistów, aktywność własna między sesjami powinna polegać zarówno na wnikliwej obserwacji własnych zachowań i zapisywaniu myśli, ale także na próbach ekspozycji na sytuacje wywołujące lęk – w przypadku bólowych dysfunkcji seksualnych, jest to próba podjęcia stosunku seksualnego. Taka praca daje pacjentce poczucie sprawczości i przekonanie, że to ona przyczynia się do poprawy własnej sytuacji.

Kolejnym czynnikiem wpływającym na powodzenie leczenia jest dobra relacja z psychoterapeutą. To bardzo ważne, aby podczas spotkań w gabinecie czuć się komfortowo i nie wzbraniać się przed otwartą rozmową na temat tak intymnej sfery życia.

Restrukturyzacja poznawcza w terapii bólowych dysfunkcji seksualnych

Restrukturyzacja poznawcza stanowi niezwykle ważny element pracy terapeutycznej w przebiegu bólowych dysfunkcji seksualnych u kobiet. Zadaniem psychoterapeuty poznawczo-behawioralnego jest omówienie wraz z pacjentką zależności pomiędzy jej myślami, emocjami, zachowaniem oraz reakcjami fizjologicznymi. Istotne jest także pokazanie, jak doświadczana przez nią dysfunkcja wpływa na inne aspekty życia.

Na skutek prowadzonych przez terapeutę działań, kobieta powinna zyskać świadomość, że doświadczanie bólu podczas stosunku obniża libido oraz pobudzenie seksualne, co negatywnie wpływa na relacje partnerskie. Co więcej, brak podniecenia seksualnego wiąże się z mniejszym nawilżeniem okolic intymnych, co z kolei przekłada się na większe ryzyko doświadczania bólu w czasie stosunku seksualnego. Specjaliści zwracają uwagę, że w pracy nad restrukturyzacją poznawczą istotne jest uwzględnienie przekonań z obszaru niskiej samooceny, obrazu siebie, ortodoksji religijnej i stosunków seksualnych.

Okazuje się bowiem, że kobiety z rozpoznaniem pochwicy, czy też dyspareunii, wykazują skłonność do utrwalania zniekształceń poznawczych pod postacią:

• Katastrofizacji – nasze relacje seksualne są beznadziejne;
• Dychotomizacji – albo jestem prawdziwą kobietą i zacznę współżyć normalnie, albo nigdy nie znajdę partnera;
• Nadmiernego uogólniania – z powodu moich problemów nigdy nie zajdę w ciążę.  

Dzięki umiejętnie stosowanej restrukturyzacji poznawczej możliwe staje się przeformułowanie dysfunkcjonalnych przekonań, co z kolei wpływa na zmianę emocji, zachowania i reakcje fizjologiczne w obliczu kontaktów seksualnych z partnerem.

Znaczenie psychoedukacji w terapii seksualnych zespołów bólowych u kobiet

Psychoedukacja, podobnie jak restrukturyzacja poznawcza, stanowi niezwykle ważny element terapii poznawczo-behawioralnej bólowych dysfunkcji seksualnych u kobiet. Zdaniem specjalistów, to właśnie niedostateczna wiedza na temat życia seksualnego może odpowiadać za kształtowanie nierealistycznych oczekiwań względem partnera, czy też samej siebie. Współczesne obserwacje zwracają uwagę, że kobiety z rozpoznaniem dyspareunii częściej przejawiają konserwatywne poglądy na temat życia seksualnego, a także wykazują nasilone tendencje do myślenia katastroficznego w obszarze relacji intymnych. Dzięki właściwej psychoedukacji seksualnej możliwe staje się nie tylko lepsze poznanie anatomii, ale także zdobycie wiedzy na temat praktyk seksualnych oraz możliwych reakcji fizjologicznych – zarówno swoich, jak i partnera seksualnego.

Podsumowanie

Terapia poznawczo-behawioralna ma do zaoferowania szeroki wachlarz metod skierowanych zarówno na czynniki poznawcze, jak i behawioralne, mogące przyczynić się do rozwoju oraz podtrzymania objawów bólowych dysfunkcji seksualnych u kobiet. Podczas pracy z psychoterapeutą, możliwe staje się rozpoznanie negatywnych przekonać odpowiadających za trudności seksualne, a także zachowań, które utrwalają te trudności. Ponadto możliwe staje się wypracowanie bardziej adaptacyjnych sposobów myślenia, co przekłada się bezpośrednio na zachowanie jednostki. Za sprawą odpowiednio dobranych do potrzeb pacjentki interwencji uzyskuje się obniżenie lęku przed stosunkiem seksualnym, a także podniesienie jakości komunikacji w relacji partnerskiej. Każde z włączanych przez specjalistę działań ma na celu nie tylko złagodzenie objawów zaburzeń, ale przede wszystkim istotne podniesienie jakości życia pacjentki.

Bibliografia

1. Baker C. A cognitive behavioural model for the formulation and treatment of sexual dysfunction”. W: Ussher J., Baker C. (red.). Psychological perspectives on sexual problems: new directions in theory and practice. Routledge, London, 1993; 110 128;
2. Beck J.G., Barlow D.H. The effects of anxiety and attentional focus on sexual responding II: Cognitive and affective patterns in erectile dysfunction. Behaviour Research and Therapy 1986; 24: 19 26;
3. Bilejczyk A, Bilejczyk A, Pogorzelska M. Psychoterapia zespołów bólowych u kobiet. In: Rawińska MA, Bilejczyk A, Pogorzelska M. ed. Zaburzenia seksualne a psychoterapii poznawczo behawioralna. PZWL, Warszawa 2019: 289 310;
4. Brotto Lori A., Heiman Julia R., Mindfulness in sex therapy: Applications for women with sexual difficulties following gynecologic cancer, Sexual and Relationship Therapy 2007; 22: 1;
5. Drosdzol-Cop A, Stojko R, Skowronek K, et al. Zaburzenia seksualne kobiet związane z bólem. Forum Położnictwa i Ginekologii. 2020; 55: 2020;
6. Izdebski Z. Seksualność Polaków na początku XXI wieku. Studium badawcze. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012;
7. Kane L, Dawson SJ, Shaughnessy K. A review of experimental research on anxiety and sexual arousal: Implications for the treatment of sexual dysfunction using cognitive behavioral therapy. Journal of Experimental Psychopathology. 2019: 1–24;
8. Kitłowska M. Założenia psychoterapii poznawczo behawioralnej. In: Rawińska M. ed. Zaburzenia seksualne a psychoterapii poznawczo behawioralna. PZWL, Warszawa 2019: 3 15;
9. Kuczyńska A. Koncepcja jakości życia w psychoseksuologii. Psychologiczne aspekty funkcjonowania w rodzinie. Prace Psychologiczne XXIV. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1992;
10. Leavitt C, Lefkowitz E, Waterman E. The role of sexual mindfulness in sexual wellbeing, Relational wellbeing, and self-esteem. Journal of Sex & Marital Therapy. 2019; 45(6): 497–509;
11. Rawińska M. Zaburzenia seksualne a psychoterapii poznawczo behawioralna. PZWL, Warszawa 2019: 17 36;
12. Stępniak M., Jarząbek Bielecka G.: Pochwica jako problem ginekologiczny i seksuologiczny. W: Nauka o płci. Zagadnienia wybrane, red.: G. Jarząbek Bielecka; Wyd. I, UM Poznań 2012; 80 85;
13. van Lankveld J, Everaerd W, Grotjohann I. Cognitive-behavioral Bibliotherapy for Sexual Dysfunctions in Heterosexual Couples: A Randomized Waiting-list Controlled Clinical Trial in the Netherlands. The Journal of Sex Research . 2001; 38(1): 51–67;
14. Wiegel M., Scepkowski L.A., Barlow D.H. Cognitive Affective Processes in Sexual Arousal and Sexual Dysfunction. Materiały konferencyjne Kinsey Institute Conference: Methodological Approaches In Reproductive Psychophysiology Bloomington, Indiana, USA 2003; 1 34.