Żywienie w ciąży – znaczenie dla zdrowia matki i dziecka

Racjonalne odżywianie jest niezbędne dla zapewnienia prawidłowego przebiegu ciąży, albowiem w tym okresie kobieta, jak również rozwijające się dziecko, wykazuje szczególne wymagania żywieniowe. Odpowiednia dieta stanowi więc podstawę dobrego samopoczucia przyszłej mamy oraz prawidłowego rozwoju dziecka, jak również jego dobrego zdrowia w pierwszych latach życia. Zrozumienie istoty zrównoważonego odżywiania w ciąży stanowi także niewątpliwie ważny czynnik w profilaktyce przewlekłych chorób cywilizacyjnych, w tym zaburzeń odżywiania.

W czasie trwania ciąży, jak również w okresie ją poprzedzającym, codzienna dieta powinna opierać się na zasadach zdrowego odżywiania. Ponadto, musi uwzględniać indywidualne zapotrzebowanie na składniki pokarmowe. W tym miejscu należy zaznaczyć, że podstawowa przemiana materii kobiety ciężarnej zostaje zwiększona poprzez wzrost tkanki płodowej oraz łożyskowej. Dlatego też, dzienny wydatek energetyczny szacowany jest na poziomie 2200 – 2500 kalorii. Zapotrzebowanie na energię zmienia się wraz z czasem trwania ciąży. W świetle ustaleń Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego, w I trymestrze ciąży wartość odżywcza posiłków powinna wzrosnąć o około 150 kalorii na dobę. W II trymestrze wartość odżywcza posiłków powinna zostać zwiększona o 360 kalorii dziennie. Natomiast w III trymestrze o około 475 kalorii na dobę (w stosunku do zapotrzebowanie kalorycznego kobiety przed zajściem w ciążę).

Nie tylko ilość spożywanych kalorii, ale także wypijanej wody jest niezwykle ważna dla dobrego samopoczucia kobiety w czasie ciąży. Woda jest niezbędna do produkcji płynu owodniowego, jak również prawidłowego rozwoju tkanek płodu (ze szczególnym uwzględnieniem komórek ośrodkowego układu nerwowego). W przypadku kobiet w ciąży, dobowe zapotrzebowanie na wodę stopniowo wzrasta i jest wyższe o około 300ml niż w przypadku kobiet nieciężarnych. Dodatkowo, wypijanie odpowiednich ilości wody w czasie ciąży (około 2500ml/24h) wpływa na zmniejszenie takich dolegliwości jak: mdłości, zaparcia, wymioty oraz nadmierna suchość skóry. Natomiast niedobór wody w organizmie przyszłej mamy może przyczynić się między innymi do rozwoju kamicy układu moczowego.

Prawidłowo zbilansowana dieta kobiety w ciąży powinna składać się z 5 posiłków, w tym trzech głównych (śniadania, obiadu, kolacji) oraz dwóch przekąsek (II śniadania, podwieczorku). Nie zaleca się podjadania między posiłkami. Ponadto, wskazane jest, aby wszystkie posiłki spożywane były o stałych porach, w regularnych odstępach czasu wynoszących około 3-4 godziny. Stałe pory spożywania jedzenia przyzwyczajają organizm przyszłej mamy do regularnych dostaw energii, dzięki temu nie magazynuje on nadmiaru materiału zapasowego.

• Śniadanie (zjedzone w ciągu pierwszej godziny po przebudzeniu) powinno stanowić źródło wartościowego białka, węglowodanów złożonych oraz wysokiej jakości tłuszczów roślinnych. Ponadto, nie może zabraknąć w nim porcji świeżych warzyw, które stanowią źródło niezbędnych witamin i minerałów;
• Drugie śniadanie powinno być lżejsze niż pierwsze, może występować w formie odżywczego koktajlu lub jogurtu z dodatkiem świeżych owoców oraz wartościowych orzechów;
• Obiad powinien składać się z porcji chudego mięsa, ryby lub nasion roślin strączkowych. Ponadto, powinny znaleźć się w nim węglowodany złożone, jak również spora porcja świeżych warzyw;
• Podwieczorek może stanowić lekką przekąskę w postaci prostej sałatki warzywnej z dodatkiem pestek słonecznika lub kanapki z dodatkiem pasty warzywnej;
• Kolacja powinna być lekka. Zaleca się, aby występowały w niej chude sery lub dobrej jakości wędliny. Ponadto, kolacja powinna zawierać w sobie sporą porcję warzyw. Dla tych osób, które lubią spożywać kolację na ciepło, doskonałą propozycją może okazać się zupa z warzyw z dodatkiem pełnoziarnistych grzanek.

Przedstawiając pokrótce zalecenia dietetyczne dla kobiet w ciąży należy wspomnieć także o istocie suplementacji kwasu foliowego (witaminy B9). W czasie ciąży zapotrzebowanie na niniejszą witaminę wzrasta między innymi za sprawą wzmożonej syntezy białek oraz nasilonej erytropoezy (procesu namnażania oraz różnicowania erytrocytów). Niedobór kwasu foliowego w tym szczególnym okresie może doprowadzić do poważnych wad rozwojowych, a nawet obumarcia płodu. Warto także wiedzieć, że witamina B9 jest niezbędna przede wszystkim do prawidłowego rozwoju ośrodkowego układu nerwowego. Nazwa kwas foliowy (folium) wywodzi się z języka łacińskiego i oznacza słowo liść. Nic w tym dziwnego, albowiem kwas foliowy znajdziemy zwłaszcza w zielonych warzywach liściastych, takich jak sałata, szpinak, czy kapusta. Dodatkowo, bogatym źródłem witaminy B9 jest: kalafior, brokuły, brukselka, pomidor, burak, bób, zielony groszek oraz pełne ziarna zbóż.

Średni przyrost masy ciała w trakcie całej ciąży wynosi 12,5 kilograma, w tym masa noworodka urodzonego w terminie to około 3,5 kilograma. Prawidłowy przyrost masy ciała w ciąży uzależniony jest od wartości BMI poprzedzającej zajście w ciążę. W świetle współczesnych zaleceń, kobiety z niedowagą powinny przybrać w trakcie ciąży od 12 do 18 kilogramów, natomiast kobiety z nadwagą od 6 do 11 kilogramów. Na przyrost masy ciała kobiety w czasie ciąży składa się wiele czynników. Zwiększa się między innymi masa piersi, jak również ilość wody w organizmie. Nie należy także zapominać o masie ciała samego płodu. W tym miejscu warto także zaznaczyć, że kobieta w ciąży bliźniaczej przybiera zazwyczaj od 15 do 20 kilogramów. Przyrost masy ciała w trakcie trwania ciąży nie jest równomierny. W I trymestrze rzadko dochodzi do zwiększenia wagi. Niemniej jednak, największy przyrost masy ciała odnotowywany jest pod koniec II trymestru i w trakcie III. Co ciekawe, w 9 miesiącu ciąży waga nie zwiększa się już znacząco.

Wśród możliwych przyczyn nieprawidłowego odżywiania w czasie ciąży wyróżnia się wiele czynników, takich jak brak wiedzy dotyczącej zasad prawidłowego żywienia, brak czasu na przygotowywanie pełnowartościowych posiłków, czy trudna sytuacja finansowa. Wiele kobiet podejmujących się wykonywania pracy często spożywa posiłki typu fast-food lub korzysta z gotowych dań dostępnych w sklepach. Ponadto, nie spożywają one posiłków o regularnych porach. Utrudnieniem w przestrzeganiu zasad zdrowego odżywiania w ciąży jest niewątpliwie wysoka cena ekologicznej żywności. Produkty typu fast-food (np. mrożona pizza lub danie z makaronem na patelnię) są często tańsze i szybsze w przygotowaniu, niż skomponowanie pełnowartościowego posiłku, w którym znajduje się wysokiej jakości mięso, produkty pełnoziarniste oraz świeże warzywa.

Prawidłowe odżywianie wywiera ogromny wpływ nie tylko na przebieg ciąży, ale także zdrowie dziecka już po jego narodzinach. Jeżeli kobieta w ciąży wykazuje objawy niedożywienia, może dojść do ograniczonego wzrastania płodu, jak również do zwiększenia ryzyka zachorowalności w okresie okołoporodowym. Przekraczanie norm kalorycznych również przyjmuje negatywne skutki, wśród których wyróżnia się między innymi zbyt dużą masę noworodka i związane z nią przedłużenie porodu oraz niejednokrotnie konieczność podjęcia cięcia cesarskiego. Należy pamiętać, że w czasie ciąży niezbędne jest spożywanie żywności wyłącznie ze sprawdzonych źródeł. Pokarmy skażone (np. metalami ciężkimi) mogą doprowadzić do ciężkich i często nieodwracalnych powikłań płodu. Ponadto, nieprawidłowy wzorzec żywienia przyszłej mamy, może wywoływać efekt teratogenny, szczególnie wtedy, gdy kobieta zmaga się z takimi zaburzeniami stanu zdrowia jak cukrzyca, czy też fenyloketonuria. Dlatego też, niezwykle ważne jest, aby w czasie trwania ciąży, jak również w okresie ją poprzedzającym, kobieta dokładała wszelkich starań, aby odżywiać się zdrowo i zapewnić dziecku odpowiedni dowóz składników odżywczych. Brak właściwego dostosowania diety do specyficznych potrzeb organizmu kobiety ciężarnej może stanowić przyczynę licznych chorób, komplikacji poporodowych, a nawet śmierci dziecka.

Zaburzenia odżywiania w ciąży i ich wpływ na rozwój płodu oraz zdrowie matki

Zaburzenia odżywiania stanowią skutek dążenia do wzorców atrakcyjności, które na co dzień prezentowane są w przestrzeni medialnej. Coraz częściej zaburzenia te dotyczą także kobiet w ciąży.

Zaburzenia odżywiania to specyficzne zjawisko, które wpływa na funkcjonowanie całego organizmu, uwzględniając przy tym sferę fizyczną, jak i psychiczną. Choroby takie jak bulimia, czy anoreksja, są w stanie całkowicie odmienić życie jednostki oraz jej najbliższego otoczenia doprowadzając niejednokrotnie do przykrych konsekwencji.

We współczesnych systemach klasyfikacyjnych wyróżnia się przede wszystkim takie zaburzenia odżywiania jak:

• Jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa);
• Żarłoczność psychiczna (bulimia nervosa);
• Przejadanie się związane z czynnikami psychologicznymi;
• Inne zaburzenia odżywiania się;
• Nieokreślone zaburzenia odżywiania się.

W ciągu ostatnich lat do zaburzeń odżywiania coraz częściej przypisuje się także otyłość, która każdego roku przybiera na swojej sile i niejednokrotnie stanowi przyczynę licznych nieprawidłowości w przebiegu ciąży.

Otyłość to nadmierne nagromadzenie się tkanki tłuszczowej w ciele człowieka, które zazwyczaj związane jest z występowaniem przewlekłych chorób metabolicznych. Otyłość występuje u ludzi w każdym wieku (bez względu na płeć). Za jej powstawanie odpowiadają zarówno czynniki wewnętrzne (wynikające z nieprawidłowego funkcjonowania organizmu), jak i zewnętrzne (wynikające ze spożywania nadmiernych ilości, niskiej jakości jedzenia). Wśród najczęstszych powikłań otyłości wyróżnia się cukrzycę typu II, zaburzenia w obrębie układu sercowo-naczyniowego, zaburzenia w obrębie układu kostnego, oddechowego oraz trawiennego. Ponadto, otyłość może stanowić przyczynę licznych problemów natury psychologicznej. Coraz częściej psychologowie zwracają uwagę na fakt, iż pacjentom z otyłością towarzyszą trudności w nawiązywaniu relacji, zaniżona samoocena, poczucie osamotnienia, a nawet depresja.

Żarłoczność psychiczna (bulimia nervosa) to nawracające incydenty spożywania zbyt dużej ilości pokarmu podczas jednego posiłku, jak również świadomość braku kontroli nad tymi czynnościami. Charakterystyczne dla przebiegu bulimii jest podejmowanie zachowań przeczyszczających, polegających na prowokowaniu wymiotów, zażywaniu środków przeczyszczających oraz/lub moczopędnych. Długotrwała bulimia niesie ze sobą wiele zagrożeń dla zdrowia, wśród których wyróżnia się: niskie stężenie potasu oraz magnezu, obrzęki kończyn dolnych, zaburzenia w obrębie funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego, napady drgawek, zaburzenia czynności układu pokarmowego (w tym występowanie nadżerek w przełyku), wahania nastroju, a nawet zaburzenia świadomości.

Jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa) oznacza zamierzoną utratę masy ciała, związaną z restrykcyjnym ograniczeniem ilości spożywanych kalorii, wykonywaniem intensywnych ćwiczeń fizycznych oraz/lub stosowaniem środków o działaniu przeczyszczającym. Osoba chorująca na anoreksję wykazuje silny lęk przed przytyciem i często spostrzega siebie jako „zbyt grubą”. Zaburzenie to najczęściej dotyczy osób, które wyróżniają się uporem w dążeniu do wyznaczonego celu, ambicją i odpowiedzialnością. Ponadto, pacjentom często towarzyszy zniekształcony obraz własnego ciała. Anoreksja to najpoważniejsze w skutkach zaburzenie odżywiania, które wiąże się z blisko 10% śmiertelnością. Długi czas trwania niniejszej choroby doprowadza do obniżenia poziomu ciśnienia oraz cukru we krwi, obniżenia temperatury ciała, obniżenia tętna, zaburzeń w obrębie funkcjonowania układu moczowego i pokarmowego, jak również do zaburzeń hormonalnych (w tym do zatrzymania miesiączki). Ponadto, anoreksji towarzyszy szereg zmian natury psychologicznej, w tym: przewlekłe rozdrażnienie, problemy z koncentracją, problemy ze snem, depresja, myśli i czyny samobójcze.

Ortoreksja (orthorexia nervosa) to stosunkowo nowe zaburzenie odżywiania, które coraz częściej dotyczy młodych, aktywnych osób. Związane jest z obsesją na punkcie zdrowego jedzenia, która doprowadza do wykluczenia z codziennego jadłospisu licznych grup produktów spożywczych w obawie przed ich zanieczyszczeniem. Ortoreksja rozwija się powoli. Na początku, pacjent wprowadza do swojej codzienności zdrowe nawyki żywieniowe. Z czasem, poszukuje coraz większej ilości informacji na temat produkcji jedzenia. Wybiera sklepy wyłącznie z ekologiczną żywnością i dokładnie analizuje składy zawarte na etykietach produktów. Skutki ortoreksji związane są przede wszystkim z niedożywieniem, albowiem wraz z czasem trwania choroby, pacjent coraz bardziej ogranicza grono bezpiecznych dla jego zdrowia produktów. Ponadto, ortorektycy zmagają się z licznymi trudnościami w życiu społecznym. Często czują się niezrozumiani przez otoczenie i unikają miejsc publicznych, szczególnie tych, w których podawane jest jedzenie.

Konsekwencje zaburzeń odżywiania w ciąży

Otyłość występująca u kobiety w ciąży może stanowić źródło powikłań przedporodowych, okołoporodowych i poporodowych. Badania naukowe dowodzą, iż u kobiet z otyłością blisko 3,5-krotnie wzrasta ryzyko rozwoju cukrzycy ciążowej i blisko 4-krotnie wzrasta ryzyko rozwoju nadciśnienia tętniczego. Ponadto, u kobiet o nadmiernej masie ciała rozpoznawane jest 3-krotnie wyższe ryzyko wystąpienia stanu przedrzucawkowego. Zaburzenia odżywiania związane z przyjmowaniem nadmiernej ilości pokarmów wpływają negatywnie na zdrowie rozwijającego się dziecka. Zdaniem specjalistów, otyłość matki zwiększa ryzyko rozwoju makrosomii, wad wrodzonych, a nawet śmierci dziecka. Warto także wiedzieć, że prowadzenie ciąży przyszłej mamy z problemem otyłości jest trudniejsze. Nadmierna masa ciała utrudnia między innymi prawidłowe przeprowadzenie badania ultrasonograficznego. Dodatkowo, otyłość związana jest często z koniecznością przeprowadzenia cesarskiego cięcia, którego rana goi się trudniej niż w przypadku kobiet o prawidłowej masie ciała. Obserwacje dowodzą, iż dzieci kobiet z otyłością uzyskują mniejszą ilość punktów w skali Apgar; a sama mama poddawana jest dłuższej hospitalizacji.

Ciąża w przypadku kobiet chorujących na bulimię jest często wynikiem przypadku, albowiem ich cykle miesiączkowe są nieregularne, a ze względu na podejmowanie zachowań przeczyszczających, stosowane środki antykoncepcyjne wykazują niską skuteczność. Obserwacje specjalistów dowodzą, iż u kobiet zmagających się z problemem bulimii wzrasta ryzyko poronienia oraz przedwczesnego porodu. Żarłoczność psychiczna może oddziaływać także na zdrowie samego dziecka, poprzez zwiększenie ryzyka wystąpienia wad wrodzonych (w tym m.in. rozszczepu wargi, czy podniebienia). Ponadto, dzieci rodzą się z niższą masą urodzeniową i niejednokrotnie wymagają intensywnej terapii. Dlatego też, ciąża pacjentek chorujących na bulimię powinna zostać objęta szczególną uwagą lekarza prowadzącego.

W przypadku pacjentek zmagających się z problemem anoreksji, często mamy do czynienia z zaburzeniami płodności, które stanowią wynik nieprawidłowych cykli miesiączkowych. Niemniej jednak, w sytuacji, w której pacjentka chorująca na anoreksję zajdzie w ciążę, dochodzi do poważnego zagrożenia jej prawidłowego przebiegu. Badania psychologiczne dowodzą, iż blisko 40% anorektyczek podejmuje próby odchudzania w ciąży, a aż 60% z nich czuje spadek swojej atrakcyjności, a tym samym towarzyszy im obniżone samopoczucie. Niedowaga przyszłej mamy wiąże się z licznymi konsekwencjami, które wpływają przede wszystkim na zaburzenie prawidłowego rozwoju dziecka. Ponadto, dzieci anorektyczek częściej rodzą się ze zbyt niską masą ciała i towarzyszą im problemy z oddychaniem. Zaburzenia stanu zdrowia dzieci kobiet zmagających się z problemem jadłowstrętu psychicznego obserwowane są także w życiu dorosłym. Warto także wiedzieć, że anoreksja w ciąży wiąże się ze zwiększonym ryzykiem rozwoju u przyszłej mamy nie tylko anemii, ale także osteoporozy oraz depresji poporodowej. W wielu przypadkach zdarza się, że ciężarne anorektyczki wymagają zastosowania żywienia pozajelitowego.

Pojęcie pregoreksji i charakterystyka zjawiska

Ciąża to szczególny czas w życiu każdej kobiety, w którym jej ciało podlega dynamicznym zmianom, stanowiącym konsekwencję potrzeb rozwijającego się w jej łonie dziecka. Te charakterystyczne zmiany niejednokrotnie związane są nie tylko z obciążeniem natury fizycznej, ale także psychologicznej. Przystosowanie się kobiety do nowej roli zawsze przebiega w sposób indywidualny, a ponadto oddziałuje na zmianę percepcji własnego ciała (ma to miejsce zwłaszcza w ostatnich tygodniach trwania ciąży). Związany z rozwojem płodu przyrost masy ciała, może postrzegany być przez kobietę w dwojaki sposób. Po pierwsze, jako uwypuklenie jej kobiecości. Po drugie, jako obniżenie poziomu jej atrakcyjności.

Mimo rosnącego w siłę ruchu „body positive”, współczesne media nadal prezentują liczne komunikaty promujące szczupłą i wysportowaną sylwetkę, która z wielu przyczyn znajduje się poza możliwościami większości kobiet. Konsekwencją niniejszego stanu rzeczy jest obniżenie poczucia satysfakcji z wyglądu własnego ciała. Ponadto, może doprowadzić to do zaburzeń odżywiania, a nawet do rozwoju anoreksji w ciąży. Co ciekawe, zainteresowanie zagadnieniem zaburzeń odżywiania u kobiet w ciąży zwiększyło się wyraźnie w 2004 roku, kiedy to opublikowany został artykuł „The Perfect Little Bump” (z ang. Perfekcyjny Mały Brzuszek). To właśnie w nim poruszono problem anoreksji ciążowej, która w 2009 roku określona została mianem pregoreksji. Nazwa pregoreksja wywodzi się z połączenia dwóch angielskich słów – pregnancy (oznaczającego ciążę) oraz anorexia (oznaczającego jadłowstręt psychiczny). Warto jednak wiedzieć, że termin ten stosowany jest jedynie w psychologii popularnej, albowiem pregoreksja nie została do tej pory wyróżniona w żadnym z systemów klasyfikacyjnych chorób, jak również nie została wyodrębniona przez terminologię medyczną.

Pregoreksja opisuje zjawisko jadłowstrętu psychicznego, który po raz pierwszy wystąpił w czasie trwania ciąży. W tym miejscu należy zaznaczyć, że pierwsze przypadki niniejszego zaburzenia odnotowano na terenie Stanów Zjednoczonych oraz Wielkiej Brytanii. Objawy pregoreksji są typowe dla przebiegu jadłowstrętu psychicznego. Kobieta w ciąży obsesyjnie liczy spożywane przez siebie kalorie i coraz bardziej ogranicza ilości przyjmowanych pokarmów. Ponadto, niejednokrotnie podejmuje się wykonywania restrykcyjnych ćwiczeń w celu obniżenia wagi, jak również stosuje środki o działaniu przeczyszczającym i moczopędnym. Ostatnie z zachowań (przyjmowanie środków farmaceutycznych w celu obniżenia masy ciała) wydaje się być najbardziej niebezpieczne w skutkach. Należy wiedzieć, że zarówno leki o właściwościach moczopędnych, jak przeczyszczających mogą wpłynąć na niedorozwój fizyczny i umysłowy płodu, jak również prowadzić do poronienia. Współczesne obserwacje zwracają uwagę, że dzieci pregorektyczek są bardziej narażone na wady rozwojowe, ze szczególnym uwzględnieniem wad cewy nerwowej, wynikające przede wszystkim z niedoboru witamin (w tym kwasu foliowego). Naukowcy spostrzegli także, że kobiety zmagające się z problemem pregoreksji częściej rodzą dziewczynki. Do tej pory specjalistom nie udało ustalić się jednoznacznych przyczyn niniejszego zjawiska. Niemniej jednak, spekulują oni, że taki stan rzeczy może wynikać ze zwiększonej wrażliwości płodów męskich na złe odżywianie oraz stresory wewnątrzmaciczne, które doprowadzają w tym przypadku do utraty ciąży.

Możliwe przyczyny pregoreksji i zaburzeń odżywiania w ciąży

Pregoreksja należy do form zaburzeń odżywiania, dlatego też charakterystyka jej przyczyn jest typowa dla niniejszej grupy. Etiopatogeneza patologicznych zachowań związanych z jedzeniem jest wieloczynnikowa i obejmuje zarówno czynniki społeczno-kulturowe, systemowe (rodzinne), genetyczne, emocjonalne, jak i osobowościowe.

Czynniki genetyczne

Współczesne badania naukowe dowodzą, iż ryzyko rozwoju anoreksji oraz/lub bulimii istotnie zwiększa się, gdy wśród krewnych pierwszego stopnia jedna z osób choruje na zaburzenia odżywiania. Wśród cech determinowanych za pośrednictwem genów oraz powiązanych z rozwojem zaburzeń odżywiania, wyróżnia się także: wiek pojawienia się pierwszej miesiączki, skłonność do perfekcjonizmu oraz zachowań o charakterze obsesyjno-kompulsyjnym, zaburzenia lękowe, BMI oraz obsesje związane z jedzeniem.

Czynniki emocjonalne

Stan ciąży stanowi okres wyjątkowego obciążenia psychicznego dla kobiety. Dla wielu z nich niezwykle trudne staje się pogodzenie z nagłym przyrostem masy ciała, a sama ciąża stanowi niejako wybór między poczuciem własnej atrakcyjności a dobrostanem rozwijającego się w łonie płodu.

Warto jednak wiedzieć, że dla wielu kobiet, które wcześniej doświadczały zaburzeń odżywiania, czas ciąży to jedyny moment, w którym przyzwalają sobie na przytycie. Wieloletnie obserwacje i badania naukowe dowodzą, iż zaburzenia odżywiania w czasie ciąży (w tym pregoreksja) mogą związane być z nadmierną chęcią podobania się swojemu partnerowi. Dlatego też starają się, aby każdego dnia (nawet wtedy, gdy zmagają się z gorszym samopoczuciem) wyglądać możliwe jak najbardziej atrakcyjnie. Jednocześnie towarzyszy im przekonanie, że pojawiające się dodatkowe kilogramy, z każdym dniem odbierają im kobiecości.

Czynniki osobowościowe

Polscy psychologowie zwrócili uwagę na zwiększoną częstość występowania zaburzeń odżywiania u trzech typów pacjentek:

• typ borderline (osobowość chwiejna emocjonalnie);
• typ neurotyczny;
• typ psychotyczny.

Ponadto, dostrzegli oni, że najbardziej restrykcyjne postaci jadłowstrętu psychicznego rozpoznawane są u kobiet, które charakteryzuje osobowość lękowa (unikająca, zależna, skłonna do podejmowania działań o charakterze obsesyjno-kompulsyjnym). W tym miejscu warto także wspomnieć, że bulimia najczęściej rozpoznawana jest u kobiet zmagających się z zaburzeniami osobowości typy borderline.

Czynniki systemowe (rodzinne)

Obserwacje psychologiczne dowodzą, że kobiety, które w dzieciństwie doświadczyły poczucia odrzucenia, braku zapewnienia miłości rodzicielskiej oraz własnej wartości, częściej reagują smutkiem i bezradnością na zbliżające się macierzyństwo. Takie kobiety mogą bardziej narażone być na rozwój pregoreksji.

Ponadto dostrzeżono, że zaburzenia odżywiania znacznie częściej rozpoznawane są u kobiet, które w okresie dzieciństwa doświadczyły przemocy emocjonalnej oraz/lub fizycznej, jak również molestowania seksualnego.

Wpływ na rozwój nieprawidłowych postaw wobec jedzenia, wywierają także:

• choroba alkoholowa jednego z rodziców,
• doświadczenie śmierci bliskiej osoby,
• rozwód rodziców.

Niezwykle ważne są także prezentowane przez rodziców wzorce żywieniowe. Dzieci matek anorektycznych często powielają ich wzorce zachowań żywieniowych w życiu dorosłym.

Rozpoznanie zaburzeń odżywiania w okresie ciąży

Jak najszybsze rozpoznanie zaburzeń odżywiania w czasie ciąży jest kluczowe dla zdrowia matki i dziecka.

Anoreksję ciążową możemy zdiagnozować wtedy, gdy masa ciała pacjentki jest mniejsza niż 85% masy zalecanej dla jej wzrostu, wieku oraz oczekiwanego przyrostu wagi ciała w ciąży. Natomiast, w przypadku, w którym masa ciała kobiety w ciąży jest wyższa niż 85% spodziewanej wagi, lecz nadal mieści się w granicach niedowagi, a ponadto towarzyszą jej objawy nieprawidłowych zachowań związanych z jedzeniem, możemy rozpoznać inną formę zaburzeń odżywiania w ciąży.

Zwrócenie przez lekarza uwagi na to, że pacjentka nie przybiera na wadze, zdaje się być najbardziej oczywistym kryterium diagnostycznym. Specjalista w każdym przypadku powinien zobowiązany być także do przeprowadzenia wnikliwego wywiadu, mającego na celu wykluczenie zaburzeń odżywiania. Co ciekawe, rozmowa na temat potencjalnych objawów i skutków zaburzeń odżywiania w ciąży, sama w sobie może wywierać efekt terapeutyczny. W trakcie takiej rozmowy niezwykle ważne jest, aby dowiedzieć się, czy pacjentka stosuje jakiekolwiek środki o działaniu odchudzającym (w tym środki przeczyszczające, insulinę, środki farmaceutyczne stosowane w leczeniu chorób tarczycy). Warto także zapytać pacjentkę, czy nie podejmuje nadmiernego wysiłku fizycznego w celu obniżenia masy ciała oraz/lub, czy nie spożywa nadmiernych ilości kawy, która może odpowiadać za obniżenie apetytu.

Ponadto, w diagnozie zaburzeń odżywiania w ciąży pomocne może okazać się zadanie zestawu pytań diagnostycznych, które obejmują:

Po pierwsze: Pytania przedstawiające zmiany wskaźnika BMI u pacjentki, a wśród nich:

• Jaka była najmniejsza masa ciała, jaką osiągnęła Pani przy obecnym wzroście;
• Jaka była najwyższa masa ciała, jaką osiągnęła Pani przy obecnym wzroście.

Po drugie: Pytania przedstawiające historię zaburzeń odżywiania występujących u pacjentki, a wśród nich:

• Jakie działania pozwalające na kontrolę masy ciała podejmowała Pani w przeszłości;
• Czy kiedykolwiek prowokowała Pani wymioty lub zażywała środki przeczyszczające w celu redukcji masy ciała.

W rozpoznaniu zaburzeń odżywiania w ciąży, lekarzowi może pomóc także zestaw pytań SCOFF (krótki test przeznaczony do wstępnego rozpoznania możliwych zaburzeń odżywiania).

• Pytanie 1: Czy kiedykolwiek prowokowała Pani wymioty lub czuła się niekomfortowo pełna?
• Pytanie 2: Czy kiedykolwiek zdarzyło się Pani stracić kontrolę nad ilością przyjmowanego jedzenia?
• Pytanie 3: Czy czuje się Pani otyła, mimo że osoby z najbliższego otoczenia przekonują, że jest Pani zbyt szczupła?
• Pytanie 4: Czy może Pani powiedzieć, że jedzenie zdominowało Pani codzienność?

Za każdą odpowiedź twierdzącą przyznawany jest jeden punkt. Wynik powyżej dwóch punktów może wskazywać na występowanie zaburzeń odżywiania u pacjentki.

Podczas stawiania rozpoznania niezwykle cenne jest doświadczenie lekarza w pracy z pacjentkami z zaburzeniami odżywiania. Warto bowiem pamiętać, że kobiety zmagające się z objawami anoreksji lub bulimii są skłonne do ukrywania wyglądu swojego ciała pod obszernymi ubraniami. Ponadto, rozwinęły one umiejętność oszukiwania wagi, poprzez noszenie w kieszeniach ciężkich przedmiotów lub wypijanie przed pomiarem sporych ilości wody.

W przypadku pacjentek, u których lekarz podejrzewa występowanie pregoreksji lub innych zaburzeń odżywiania w ciąży, pomocne może okazać się także wykonanie zestawu badań, a wśród nich:

• Ocena stężenia elektrolitów w surowicy;
• Ocena stężenia azotu mocznikowego we krwi;
• Ocena stężenia kreatyniny w surowicy;
• Badanie EKG;
• Ocena poziomu hormonów tarczycy.

Leczenie zaburzeń odżywiania (w tym pregoreksji)

Leczenie zaburzeń odżywiania zawsze jest procesem trudnym i długotrwałym. Wpływa na to między innymi niemożność wyodrębnienia jednoznacznych czynników ryzyka, odpowiedzialnych za wywołanie choroby, a tym samym ograniczona zostaje możliwość podjęcia leczenia przyczynowego.

Najważniejszą rolę w leczeniu zaburzeń odżywiania w czasie ciąży odgrywa zespół terapeutyczny, na który powinien składać się:

• Lekarz ginekolog prowadzący ciążę pacjentki;
• Psycholog;
• Psychiatra;
• Położna;
• Dietetyk.

Dla osiągnięcia jak najlepszych wyników terapii pregoreksji niezbędna jest współpraca pomiędzy poszczególnymi członkami zespołu. Ważny element leczenia zaburzeń odżywiania w ciąży stanowi także edukacja pacjentki, dotycząca zasad prawidłowego żywienia oraz konieczności zwiększania masy ciała.

Ponadto niezwykle ważne jest monitorowanie, czy pacjentka przestrzega otrzymanych przez dietetyka zaleceń żywieniowych. W tym celu należy dokonywać regularnego pomiaru masy ciała. Dodatkowo, w leczeniu pregoreksji pomocne może okazać się prowadzenie psychoterapii w nurcie poznawczo-behawioralnym, która odnosi największą skuteczność w leczeniu zaburzeń odżywiania. Do współpracy terapeutycznej warto zachęcić także osoby z najbliższego otoczenia pacjentki. To właśnie one są bowiem w stanie zapewnić jej największe wsparcie w tym szczególnym czasie.

W tym miejscu warto także zaznaczyć, że jeśli masa ciała pacjentki wynosi mniej niż 75% zalecanej wagi dostosowanej do wieku, wzrostu oraz aktualnego okresu ciąży oraz/lub stężenie potasu osiąga wartość 2,5 mmol/l, a ponadto u pacjentki rozpoznano zmiany podczas badania EKG, taka pacjentka kwalifikuje się do leczenia szpitalnego. W czasie hospitalizacji niezbędne jest prawidłowe odżywienie i nawodnienie przyszłej mamy oraz wyrównanie jej procesów metabolicznych. Dodatkowo, w placówce szpitalnej pacjentka jest w stanie otrzymać specjalistyczną pomoc psychologa oraz/lub psychiatry.

Zaburzenia odżywiania w ciąży – podsumowanie

Ciąża to wyjątkowy czas w życiu kobiety, który związany jest z szeregiem zmian natury fizycznej oraz psychologicznej. Ciąża to również okres, w którym masa ciała zwiększa się. Chociaż dla wielu z nas jest to proces naturalny, w przypadku kobiet zmagających się z zaburzeniami odżywiania, może wywoływać silne poczucie lęku, które prowadzi do podjęcia działań mających na celu redukcję masy ciała.

Wpływ na niniejszy stan rzeczy mają nie tylko czynniki biologiczne, osobowościowe i emocjonalne, ale przede wszystkim społeczno-kulturowe. W przestrzeni medialnej nie trudno odnaleźć dziś wzór młodej, wysportowanej mamy, która pomimo wielu przeszkód jest w stanie zrobić wszystko, aby powrócić do „formy” sprzed ciąży.

W sytuacji, w której mamy na uwadze nie tylko nasze zdrowie, ale także prawidłowy rozwój dziecka, niezbędne jest przestrzeganie zasad racjonalnego żywienia, a przede wszystkim zapewnianie odpowiedniego dowozu energii oraz składników odżywczych. Natomiast, w sytuacji, w której pacjentka zmaga się z zaburzeniami odżywiania w czasie ciąży, pregoreksją lub odczuwa silną presję związaną z zachowaniem szczupłej sylwetki ciała w trakcie i po ciąży, konieczne jest otoczenie jej specjalistyczną opieką nie tylko ginekologa, ale także doświadczonego psychologa i dietetyka.

Bibliografia

1. Blais MA, Becker AE, Burwell RA et al. Pregnancy: outcome and impact on symptomatology in a cohort of eating-disordered women. International Journal of Eating Disorders 2000;27(2):140-149;
2. Bolesta M., Szostak-Węgierek D., Żywienie kobiety podczas ciąży. Cz I. Energia i Makroskładniki. Żywienie Człowieka 2009; 36(4);
3. Bolesta M., Szostak-Węgierek D., Żywienie kobiety podczas ciąży. Cz II. Witaminy i Składniki Mineralne. Żywienie Człowieka 2009; 36(4);
4. Dycht M, Marszałek L. Mass media i reklama a choroby cywilizacyjne: anoreksja i bulimia. Seminare. Learned Investigations (Seminare. Poszukiwania naukowe), issue: 30/2011, pages: 147–158;
5. Ehmke vel Emczyńska E, Bebelska K, Czerwonogrodzka-Senczyna A: Znaczenie poradnictwa dietetycznego w prewencji powikłań ciąży. Nowiny Lekarskie 2012; 81: 273–280;
6. Izydorczyk B, Rybicka-Klimczyk A. Środki masowego przekazu i ich rola w kształtowaniu wizerunku ciała u zróżnicowanych wiekiem życia kobiet polskich (analiza badań własnych). Problemy Medycyny Rodzinnej. 2009; 11(3);
7. James SC. Eating disorders, fertility, and pregnancy: relationships and complications. Journal of Perinatal & Neonatal Nursing 2001;15(2):36-48;
8. Kapka-Skrzypczak L, Niedźwiecka J, Skrzypczak M i wsp., Dieta ciężarnej a ryzyko wystąpienia wad wrodzonych, MONZ, 2011, 17(4): 218-223;
9. Koubaa S, Hallstrom T, Lindholm C, Hirschberg AL. Pregnancy and neonatal outcomes in women with Eating disorders. Obstetrics & Gynecology 2005; 105(2):255-260;
10. Krus M. Choroby cywilizacyjne i ich wpływ na ciążę i przebieg porodu. [W:] Wybrane aspekty opieki pielęgniarskiej i położniczej w różnych specjalnościach medycyny. Tom 3. Red.: Wojtal M, Żurawicka D. Opole: Państwowa Medyczna Wyższa Szkoła Zawodowa w Opolu, Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego 2015: 57–60;
11. Krzyszycha R., Energia i składniki odżywcze w diecie ciężarnej zgodne z nowymi zaleceniami Instytutu Żywności i Żywienia w Warszawie. Kobieta i jej rodzina. Profesjonalny poradnik dla położnych. RAABE, 2010;
12. Lepiarz A: Zmiany psychiczne doświadczane przez kobiety oczekujące narodzin dziecka. Ginekologia Praktyczna 2010; 1: 54–57;
13. Little L, Lowkes E. Critical issues in the care of pregnant women with eating disorders and the impact on their children. Journal of Midwifery & Women’s Health 2000;45(4):301-307;
14. Łepecka-Klusek C, Syty K, Pilewska-Kozak AB et al.: Sense of own attractiveness among women in advanced pregnancy. Prog Health Sci 2015; 5: 7–13;
15. Madsen IR, Horder K, Stoving RK. Remission of eating disorder during pregnancy: five cases and brief clinical review. Journal of Psychosomatic Obstetrics & Gynecology 2009;30(2):122-126;
16. Mazer-Poline C, Fornari V. Anorexia nervosa and pregnancy: having a baby when you are dying to this-case report and proposed treatment guidelines. International Journal of Eating Disorders 2009;42(4):382-384;
17. Mikołajczyk E, Samochowiec J. Cechy osobowości u pacjentek z zaburzeniami odżywiania. Psychiatria 2004;1(2):91-5;
18. Mitchell AM, Bulik CM. Eating Disorders and Women’s Health: An Update Journal of Midwifery & Women’s Heath 2006 May-Jun;51(3):193-201;
19. Newton Ms, Chizawsky LL. Treating vulnerable populations: the case of eating disorders during pregnancy. Journal of Psychosomatic Obstetrics & Gynecology 2006;27(1):5-7;
20. Siega-Riz AM, Haugen M, Meltzer HM et al. Nutrient and food group intakes of women with and without bulimia nervosa and binge eating disorder during pregnancy. American Journal of Clinical Nutrition 2008; 87(5):1346-1355;
21. Strzelecki W, Cybulski M, Strzelecka M, Dolczewska-Samela S. Zmiana wizerunku medialnego kobiety a zaburzenia odżywiania we współczesnym świecie. Nowiny Lekarskie 2007; 76(2): 173–181;
22. Torgersen L, Von Holle A, Richborn-Kjennerud T et al. Nausea and vomiting of pregnancy in women with bulimia nervosa and eating disorders not otherwise specified. International Journal of Eating Disorders 2008;41 (8):722-727;
23. Wójciak RW, Mojs E, Michalska MM et al.: Podejmowanie odchudzania w okresie ciąży a poporodowe surowicze stężenia żelaza u kobiet – badanie wstępne. Problemy Higieny Epidemiologii 2013; 94: 893–896.