Wpływ niepłodności na zdrowie psychiczne partnerów

Niepłodność istotnie wpływa na wszystkie aspekty funkcjonowania człowieka, w tym przede wszystkim na jego sferę psychiczną. Diagnoza stanowi często szok dla pary i jest przyjmowana z niedowierzaniem. Informacja o niepłodności staje się bowiem istotną przeszkodą w realizacji dotychczasowych planów życiowych. W związku z tym stanowi ogromne obciążenie psychiczne, które może odpowiedzialne być za powstanie przejściowych zaburzeń psychicznych, stanowiących konsekwencję poczucia smutku, bezradności, a także niezaspokojenia jednej z najważniejszych potrzeb życiowych pary.

Psychoterapeuci pracujący z pacjentami mierzącymi się z problemem niepłodności dostrzegają, że diagnoza wpływa na postrzeganie samych siebie, oddziałuje zarówno na samoocenę, jak i relacje z partnerem i otoczeniem. W istotny sposób oddziałuje ona także na plany oraz oczekiwania partnerów związane z przyszłością. Niemożność realizacji planów prokreacyjnych wzmaga frustrację, a także rodzi głębokie poczucie wewnętrznej pustki. W badaniach psychologicznych, kobiety zmagające się z niepłodnością częściej (w porównaniu ze zdrowymi kobietami) doświadczają lęku, wykazują tendencję do samoobwiniania się oraz zamartwiania. Częściej towarzyszą im również zaburzenia nastroju, a także myśli samobójcze. Dodatkowo, kobiety i mężczyźni doświadczający problemów z płodnością mogą zmagać się z zaburzeniami snu oraz istotnymi zmianami apetytu (spadkiem lub wzmożeniem), któremu towarzyszy zmiana dotychczasowej masy ciała. Psychoterapeuci dostrzegają także, że grupa ta może przejawiać większą skłonność do nadużywania leków oraz alkoholu. Pary leczące się z powodu niepłodności mogą również doświadczać spadku libido.

Przypuszcza się, że im dłużej trwa okres badań oraz leczenia niepłodności, tym para bardziej narażona jest na wystąpienie negatywnych konsekwencji psychologicznych, które stanowią następstwo przewlekłego stresu oraz lęku. W przypadku tej grupy zwiększa się zatem ryzyko pogorszenia funkcjonowania psychospołecznego, a nawet ryzyko rozwoju depresji.

Badania przeprowadzone w 2004 roku przez Ramezandeh i współpracowników wskazują, że blisko 40% pacjentek leczących się z powodu niepłodności spełniało kryteria diagnostyczne depresji. Natomiast, aż 86% badanych kobiet deklarowało, iż zmaga się z poczuciem niepokoju oraz lęku. Dane z 2015 roku, pochodzące z badań Bhongade i współpracowników, wskazują również, że 27% badanych mężczyzn, którzy leczyli się z powodu niepłodności, zmagało się z objawami klinicznymi depresji. Badania te obrazują, jak duża jest skala zaburzeń nastroju w kontekście diagnozy niepłodności u obu płci.

W tym miejscu warto także zwrócić uwagę, że niepłodność, terapia niepłodności, a także występowanie zaburzeń psychicznych są ze sobą powiązane w niezaprzeczalny, a jednocześnie złożony sposób. Obecność zaburzeń psychicznych u jednego z partnerów może wpływać na jego płodność. Natomiast, diagnoza niepłodności i proces jej leczenia może warunkować rozwój określonych zaburzeń psychicznych – zaburzeń adaptacyjnych oraz związanych ze stresem. Co więcej, badacze oraz psychoterapeuci zwracają uwagę na wpływ występujących u partnerów zaburzeń psychicznych (w tym przede wszystkim zaburzeń afektywnych oraz lękowych) na skuteczność podejmowanych interwencji terapeutycznych w kierunku niepłodności.

Czynniki ryzyka rozwoju zaburzeń psychicznych w obliczu niepłodności

W literaturze specjalistycznej wyróżnia się 3 główne grupy czynników ryzyka rozwoju zaburzeń psychicznych w trakcie leczenia niepłodności:

• Czynniki osobowe – związane między innymi z indywidualną odpornością na stres, a także z prezentowanymi sposobami radzenia sobie z trudnymi sytuacjami życiowymi;
• Czynniki sytuacyjne i społeczne – związane między innymi z atmosferą w związku, a także z sytuacją finansową pary oraz wsparciem, jakie otrzymują od otoczenia;
• Czynniki związane z leczeniem – uzależnione między innymi od postępów leczenia, a także od możliwości związanych z terapią niepłodności.

Obecność licznych negatywnych czynników pochodzących z wymienionych wyżej obszarów może doprowadzić do odczuwania przez partnerów silnego stresu, a to z kolei sprzyja rozwojowi zaburzeń psychicznych. W związku z tym, wczesne rozpoznanie negatywnych czynników, a tym samym jak najszybsze wprowadzenie odpowiednich metod zaradczych, może doprowadzić nie tylko do poprawy kondycji psychofizycznej, ale także sprzyjać zwiększeniu efektywności podejmowanego leczenia niepłodności.

Znaczenie psychoterapii w obliczu niepłodności

Doświadczenie psychoterapeutów wskazuje, że prowadzona przez nich terapia posiada duże znaczenie w kontekście niepłodności. Diagnoza niepłodności rozpatrywana może być bowiem w kategoriach kryzysu życiowego. Natomiast, często długotrwały, a zarazem uciążliwy proces diagnozy i leczenia przyczynia się do rozwoju stresu chronicznego u jednego lub u obojga partnerów. Potwierdzenie niemożności realizacji planów prokreacyjnych uznawane jest zatem za jedno z najbardziej stresujących wydarzeń w życiu. Na swojej sile przybiera ono szczególnie wtedy, gdy dla partnerów posiadanie dziecka stanowiło istotny aspekt relacji, a także jeden z najważniejszych (a w niektórych przypadkach najważniejszy) priorytetów. Dlatego też coraz częściej zwraca się uwagę na znaczenie korzystania z pomocy psychoterapeutycznej już od początku procesu terapeutycznego. Podjęcie takiej współpracy stwarza możliwość właściwej oceny stanu emocjonalnego pacjentów, a ponadto jest istotnym elementem profilaktyki zaburzeń psychicznych, które mogą rozwinąć się w czasie leczenia niepłodności.

Wskazane jest, aby w procesie psychoterapii, specjalista zwracał uwagę nie tylko na stan emocjonalny swoich pacjentów, ale także na ich oczekiwania oraz przekonania dotyczące dalszego leczenia, jak i również na pojawiające się w jego trakcie objawy o charakterze psychoseksualnym. Okazuje się bowiem, że na takie rozmowy niełatwo jest znaleźć czas podczas wizyt u specjalisty zajmującego się leczeniem niepłodności. Natomiast towarzyszące w tym czasie pacjentom dylematy, a także tłumione emocje, nie pozostają bez wpływu zarówno na decyzje dotyczące podejmowanego leczenia, jak i również na efektywność tego procesu. Ważnym problemem podejmowanym w gabinecie psychoterapeuty może być także możliwość realizacji zapłodnienia pozaustrojowego, które wiąże się z licznymi dylematami, jak i również ewentualne podjęcie decyzji o czasie zakończenia postępowania medycznego.

Profesjonalne wsparcie oferowane przez psychoterapeutów oraz odpowiednio wykwalifikowanych psychologów może przybierać różne formy. Może to być zarówno konsultacja psychologiczna, oddziaływania psychoedukacyjne, psychoterapia indywidualna, psychoterapia pary, psychoterapia grupowa, a także warsztaty, których celem jest poprawa komunikacji między partnerami. Psychoterapeuci podczas współpracy są w stanie dostrzec indywidualne potrzeby swoich pacjentów i w ten sposób dostosować do nich odpowiednie metody pracy. Dzięki temu możliwe staje się zapewnienie efektywnego wsparcia, które stanowi nie tylko ważny, ale często konieczny element profilaktyki zaburzeń psychicznych, mogących pojawić się w trakcie leczenia niepłodności.

Wpływ psychoterapii na leczenie niepłodności

Psychoterapia wpływa przede wszystkim na sytuację psychologiczną partnerów podejmujących się leczenia niepłodności. Część specjalistów jest zdania, że może ona wywierać wpływ na skuteczność terapii niniejszego zaburzenia. Przyjrzyjmy się temu bliżej.

Zgodnie ze współczesnymi koncepcjami psychosomatycznymi, czynniki psychologiczne odgrywają istotną rolę zarówno w powstawaniu, jak i utrzymywaniu się problemów z płodnością. Na skutek oddziaływania niekorzystnych czynników psychologicznych, może dojść do zakłócenia niemal wszystkich ogniw łańcucha czynności rozrodczych. Począwszy od zaburzeń potrzeb seksualnych, poprzez nieprawidłowości dotyczące owulacji i transportu plemników, a na zagnieżdżeniu się jaja płodowego kończąc.

Okazuje się również, że oddziaływania psychoterapeutyczne prowadzone w kierunku nabycia umiejętności radzenia sobie ze stresem, a tym samym sprzyjające obniżeniu poziomu stresu w procesie leczenia, mogą wpływać na podniesienie skuteczności zastosowanych procedur medycznych. Psychoterapeuci dostrzegają złożony związek między doświadczaniem intensywnego stresu, rozwojem depresji, a niepłodnością. Współczesne badania potwierdzają, że rozwój depresji niesie ze sobą poważne konsekwencje w kontekście leczenia niepłodności. Doświadczanie zaburzeń afektywnych związane jest bowiem nie tylko z ryzykiem przedwczesnej rezygnacji, ale także ze zwiększonym ryzykiem niepowodzenia leczenia niepłodności.

Współczesne analizy zwracają uwagę na pozytywny wpływ psychoterapii indywidualnej, par oraz psychoterapii grupowej na przebieg procesu leczenia niepłodności. Coraz częściej bada się także wpływ hipnozy i hipnoterapii na efektywność metod wspomaganego rozrodu. Specjaliści zwracają uwagę, że psychoterapia uwzględniająca związek psychiki i ciała, a zatem ukierunkowana na pracę z ciałem, rozwój umiejętności relaksacji i ćwiczenie uważności, może sprzyjać redukcji doświadczanego napięcia w czasie leczenia niepłodności, a tym samym oddziaływać na zwiększenie jego efektywności, a przede wszystkim na zmniejszenie ryzyka pojawienia się negatywnych konsekwencji psychologicznych.

Psychoterapia ukierunkowana jest na obniżenie stresu, lęku, jak i ryzyka rozwoju zaburzeń psychicznych w czasie leczenia. Ponadto wpływa na podniesienie doświadczanej jakości życia, co może sprzyjać zwiększeniu efektywności terapii niepłodności. W tym miejscu warto jednak zaznaczyć, że nie zawsze efektem oddziaływań psychoterapeutycznych będzie ciąża. Dodatkowo warto pamiętać, że psychoterapia jest jedynie formą wspomagania leczenia medycznego. W związku z tym, nie możemy wyciągać wniosków na temat jej bezpośredniego wpływu na efektywność stosowanych terapii. Pamiętajmy jednak, że rola profesjonalnego wsparcia psychoterapeutycznego oraz / lub psychologicznego jest bardzo często podkreślana we współczesnej literaturze poświęconej zagadnieniu leczenia niepłodności.

Psychoterapia psychodynamiczna jako metoda wsparcia w obliczu problemów związanych z leczeniem niepłodności

Psychoterapia prowadzona w nurcie psychodynamicznym nie jest zwykle pierwszym wyborem podczas doboru technik wspomagania leczenia niepłodności. Okazuje się jednak, że psychoterapia psychodynamiczna może być skuteczna w przypadku partnerów, którzy w obliczu niepłodności mierzą się z licznymi, często nieuświadomionymi konfliktami wewnętrznymi. Zanim jednak przejdziemy do ich analizy, pragniemy zwrócić uwagę na zadania, którym powinien sprostać psychoterapeuta w sytuacji, w której zgłasza się do niego pacjent oraz / lub pacjentka mierząca się z problemem niepłodności.

W pierwszej kolejności psychoterapeuta powinien podjąć się wnikliwej diagnozy psychologicznej. Dzięki temu będzie w stanie rozpoznać występowanie czynników, które mogą odpowiadać za wywołanie i utrzymywanie się problemów prokreacyjnych, a także wpływać na proces podejmowanego leczenia. Diagnoza jest także niezbędna dla określenia ram postępowania psychoterapeutycznego. We współpracy psychoterapeutycznej ważne jest również określenie motywów pacjentów do podejmowania leczenia niepłodności. Z perspektywy psychodynamicznej, istotne jest rozpoznanie występujących konfliktów wewnętrznych dotyczących rodzicielstwa oraz związanych z nim oczekiwań. Ważne jest także rozpoznanie relacji, które łączą pacjentów z rodzicami.

Psychoterapeuci psychodynamiczni są zdania, że czynniki psychologiczne odgrywają istotną rolę w rozwoju zjawisk warunkujących problemy z płodnością. Najczęściej zwracają uwagę na przejawiane przez pacjentów objawy zaburzeń rozwoju osobowości, ewentualne zaburzenia w rozwoju psychoseksualnym, a także na objawy zaburzeń nerwicowych. Ponadto, wśród czynników odpowiadających za zaburzenia płodności wymieniają konflikty wewnętrzne dotyczące rodzicielstwa oraz nabyte w okresie wczesnego dzieciństwa wstrząsy psychiczne. Są także zdania, że pojawienie się wyżej wymienionych zaburzeń może oddziaływać bezpośrednio na problemy dotyczące życia seksualnego, wzmagać negatywne nastawienie wobec partnera, a tym samym wpływać na pojawienie się stanu przewlekłego napięcia emocjonalnego, które wiąże się z upośledzeniem czynności organizmu – w tym układu rozrodczego.

Psychoterapia psychodynamiczna może okazać się skuteczną metodą wsparcia na różnych etapach leczenia niepłodności – również wtedy, gdy kończy się ono niepowodzeniami. Doświadczenie straty ujmowane jest wówczas w szerszym kontekście i może traktowane być, jako utrata wiary we własne ciało (utrata wiary w męskość / kobiecość). W takiej sytuacji zadaniem psychoterapeuty jest zwrócenie szczególnej uwagi na kondycję psychiczną pacjentów. Doświadczenie utraty ciąży jest przyczyną nie tylko przewlekłego smutku, ale może doprowadzić także do rozwoju depresji, a nawet myśli samobójczych.

Pomoc psychoterapeuty psychodynamicznego może okazać się również cenna w sytuacji, w której pacjentka/pacjent leczący się z powodu niepłodności jednocześnie ma diagnozę zaburzeń osobowości, czy też zaburzeń nerwicowych. Wówczas, bardzo ważne jest monitorowanie stanu takiego pacjenta/pacjentki. W obliczu intensywnego stresu, jakim niewątpliwie jest terapia niepłodności, może bowiem dojść do nasilenia objawów zaburzeń psychicznych.

Co ciekawe, psychoterapia psychodynamiczna posiada istotne znaczenie w przypadku kobiet, dla których leczenie niepłodności zakończyło się powodzeniem. Ciąża jest bowiem czasem budowania nowej tożsamości, a zatem szczególnym kryzysem życiowym. W perspektywie psychodynamicznej ciąża związana jest z koniecznością przeżycia rozstania z takimi aspektami naszej tożsamości, które nie będą już mieściły się w obrazie matki. Ciąża to szczególny okres dla pracy psychoterapeutycznej, ze szczególnym uwzględnieniem nurtu psychodynamicznego oraz psychoanalitycznego. Wzmaga ona bowiem wspomnienia z dzieciństwa, a tym samym może doprowadzić do uaktywnienia wczesnodziecięcych konfliktów, które uległy wyparciu.

Wpływ psychoterapii psychodynamicznej na jakość życia seksualnego w czasie leczenia niepłodności

Psychoterapia psychodynamiczna może okazać się skuteczną metodą wsparcia dla par, które w obliczu niepłodności borykają się z problemami dotyczącymi intymnej sfery życia uczuciowego. Trudności prokreacyjne stanowią istotny czynnik ryzyka rozwoju określonych dysfunkcji seksualnych, które w znaczny sposób wpływają na pogorszenie się relacji seksualnej, zarówno w perspektywie kobiet, jak i mężczyzn. Doświadczanie podwyższonego poziomu stresu w obliczu niepłodności, a nawet przed diagnozą niniejszego problemu, często negatywnie wpływa na stabilność relacji partnerskiej, co w efekcie może oddziaływać na obopólne oziębienie, a nawet zanik spontaniczności w sferze życia seksualnego. Podczas spotkań z psychoterapeutą, pary niejednokrotnie mówią o znacznym obniżeniu satysfakcji z życia seksualnego w czasie leczenia niepłodności. Zdradzają również, że ich życie sprowadza się do „seksu na żądanie”. Wspomniany brak spontaniczności związany jest bowiem ze wskazaniem przestrzegania określonych zasad współżycia, w celu zapewnienia jak optymalnych warunków do poczęcia dziecka. Niestety, przestrzeganie „harmonogramu” zbliżeń seksualnych w znacznym stopniu wpływa na zmechanizowanie życia seksualnego, a tym samym na zmniejszenie czerpanej satysfakcji.

To bardzo ważne, przede wszystkim ze względu na jakość relacji, jak również samopoczucie psychofizyczne partnerów, aby przeciwdziałać takim zjawiskom. W tym celu można skorzystać z pomocy psychoterapeuty psychodynamicznego, który omówi wraz z partnerami podłoże obniżenia się jakości życia seksualnego, a także pomoże odkryć ewentualne konflikty wewnętrzne, które mogły przyczynić się do rozwoju dysfunkcji seksualnych. Zdaniem specjalistów, pokonanie trudności seksualnych i nabycie umiejętności otwartej rozmowy na temat niniejszej sfery życia może doprowadzić do zbliżenia emocjonalnego partnerów. Niejednokrotnie okazuje się także, że przywrócenie wysokiej jakości życia seksualnego i wprowadzenie do niego spontaniczności może sprzyjać zwiększeniu szans na efektywne leczenie niepłodności. W sytuacji, w której pomoc psychoterapeuty zdaje się być niewystarczająca w obliczu doświadczanych przez partnerów problemów seksualnych w czasie leczenia niepłodności, zalecane jest skorzystanie z pomocy doświadczonego seksuologa.

Podsumowanie

Zazwyczaj nie jesteśmy w stanie określić jednoznacznej przyczyny niepłodności. Dlatego też tak ważne jest, aby osoby z nią się zmagające otrzymywały kompleksowe wsparcie, na które składa się nie tylko opieka medyczna, ale także pomoc psychoterapeutyczna. Dzięki współpracy z doświadczonym psychoterapeutą możliwe staje się lepsze zrozumienie emocji, które pojawiają się w trakcie tego niewątpliwie trudnego okresu. Ponadto, za sprawą psychoterapii, pary mierzące się z problemem niepłodności nabywają umiejętności efektywnego radzenia sobie ze stresem, co wpływa na polepszenie ich ogólnej kondycji psychofizycznej. Skuteczną metodą wsparcia na różnych etapach leczenia niepłodności może okazać się psychoterapia psychodynamiczna. Warto jednak wiedzieć, że do tej pory nie przeprowadzono wystarczającej ilości badań, które potwierdziłyby bezpośredni wpływ niniejszej metody na skuteczność terapii niepłodności. Specjaliści dostrzegają jednak, że otoczenie partnerów fachowym wsparciem psychologicznym / psychoterapeutycznym może zwiększać szanse na powodzenie planów prokreacyjnych.

Bibliografia

1. Bayar U., Basaran M., Atasoy N., Kokturk F., Arikan I.I., Barut A. i wsp.: Sexual dysfunction in infertile couples: evaluation and treatment of infertility. J Pak Med Assoc. 2014, 64 (2), 138–145;
2. Berghuis J.P., Stanton A.: Adjustment to a Dyadic Stressor: A Longitudinal Study of Doping and Depressive Symptoms in Infertile Couples Over an Insemination Attempt. J Konsult Clinic Psych. 2002, 2, 433–438;
3. Bidzan M.: Psychologiczne aspekty niepłodności. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2006;
4. Bielawska -Batorowicz E.: Psychologiczne aspekty prokreacji. Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”, Katowice 2006;
5. Chan C.H., Ng E.H., Chan C.L., Ho, Chan T.H.: Effectiveness of psychosocial group intervention for reducing anxiety in women undergoing in vitro fertilization: a randomized controlled study. Fertil Sertil. 2006, 85 (2), 339–346;
6. Chanduszko -Salska J., Kossakowska -Petrycka K.: Pomoc psychologiczna jako czynnik wspomagający leczenie niepłodności. W: Problemy psychosomatyki okresu dorastania i dorosłości. Red. L. Szewczyk, A. Kulik. Proquart, Lublin 2008, 139–154;
7. Drosdzol A., Skrzypulec V., Buchacz P., Bakon J. Psychologiczne i społeczno- kulturowe aspekty niepłodności. W: Annales Academiae Medicae Silesiensis 2006; 60: 438–443;
8. Fisher J.R., Hammarberg K.: Psychological and social aspects of infertility in men: An overview of the evidence and implications for psychologically informed clinical care a Lifestyle factors in people seeking infertility treatment – A review of the evidence and implications for psychologically informed clinical care and future research. Asian J Androl. 2012, 14, 121– 129;
9. Gourounti K., Anagnostopoulos F., Vaslamatzis G.: Th e relation of psychological stress to pregnancy outcome among women undergoing in -vitro fertilization and intracytoplasmic sperm injection. Women Health. 2011, 51 (4), 321–339;
10. Holka-Pokorska J, Piróg-Balcerzak A, Stefanowicz A. Przypadek „psychozy okołostymulacyjnej” w przebiegu procedury zapłodnienia pozaustrojowego z zastosowaniem cytrynianu klomifenu oraz bromokryptyny. Psychiatria Polska. 2014; 48(5): 901–916;
11. Jakiel G. Płodność kobiety i mężczyzny w różnych sytuacjach zdrowotnych i życiowych, zapłodnienie — współżycie seksualne. W: Stadnicka G. Opieka przedkoncepcyjna. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2009; 44;
12. Koszycki D., Bisserbe J.C., Blier P., Bradwejn J., Markowitz J.: Interpersonal psychotherapy versus brief supportive therapy for depressed infertile women: first pilot randomized controlled trial Arch Womens Ment Health. 2012, 15, 193–201;
13. Kuczyński W, Oszukowski P, Pawelczyk L, Poręba R, Radowicki S, Szamanowicz M. i wsp. Rekomendacje dotyczące diagnostyki i leczenia niepłodności – skrót. Ginekologia Polska 2012; 83: 149–154;
14. Łepecka -Klusek C., Bokiniec M.: Samoocena mężczyzn z bezdzietnych par małżeńskich po uzyskaniu informacji o wartości nasienia. Ginekologia Polska. 1994, 65, 24–28;
15. Łuczak-Wawrzyniak J., Pisarski T. Psychologiczne aspekty w leczeniu niepłodności. W: Pisarski T., Szamatowicz M. (red.). Niepłodność. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 1997;
16. Makara-Studzińska M., Wdowiak A. Diada małżeńska a niepłodność. W: Makara-Studzińska M., Iwanowicz-Palus G. (red.). Psychologia w położnictwie i ginekologii. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2009;
17. Makara-Studzińska M., Wdowiak A. Psychologiczna sytuacja kobiety niepłodnej. W: Makara-Studzińska M., Iwanowicz-Palus G. (red.). Psychologia w położnictwie i ginekologii. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2009;
18. Podolska M.: Niepłodność i jej następstwa psychologiczne. Stan badań i perspektywy. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2007;
19. Szamatowicz M. Etyczne, społeczne i psychiczne aspekty niepłodności. W: Kuczyński W. (red.). Biologia rozrodu oraz zdrowie reprodukcyjne człowieka. Wyd. Lek. PZWL, Białystok 2004;
20. Wdowiak A. Problemy psychologiczne w niepłodności. W: Makara- Studzińska M., Iwanowicz-Palus G. (red.). Psychologia w położnictwie i ginekologii. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2009; 5.