Kilka słów na temat depresji w kontekście zaburzeń seksualnych

Z uwagi na zwiększającą się z każdym rokiem liczbę przypadków, współcześnie depresja uznawana jest za chorobę cywilizacyjną. Ponadto, w świetle danych statystycznych, niniejsze zaburzenie prawie dwa razy częściej dotyczy kobiet niż mężczyzn. W świetle współczesnych systemów klasyfikacji chorób, w tym ICD-10 (opracowanej przez Światową Organizację Zdrowia), o depresji możemy mówić wtedy, gdy u pacjenta przez okres przynajmniej dwóch tygodni utrzymują się dwa z trzech wymienionych niżej objawów.

• Anhedonia – rozumiana jako ogólna utrata zdolności do czerpania radości z życia;
• Utrata zainteresowań – związanych zarówno z własnym życiem, jak i otaczającą nas rzeczywistością;
• Poczucie wyczerpania – związane z odczuwaniem wzmożonej męczliwości, co przekłada się na ogólne zmniejszenie aktywności.

Ponadto, w przebiegu zaburzeń nastroju pojawiają się przynajmniej dwa z poniższych symptomów:

• wyraźne osłabienie zdolności do koncentracji oraz utrzymywania uwagi;
• istotne obniżenie samooceny, a co za tym idzie obniżenie wiary we własne możliwości oraz obniżenie poczucia wartości;
• skłonność do pesymistycznego postrzegania przyszłości oraz czarnowidztwa;
• doświadczanie myśli samobójczych, a także podejmowanie działań w celu odebrania sobie życia;
• znaczące zaburzenia snu (związane m.in. z nadmierną sennością, nieefektywnym snem, bezsennością, czy też z trudnościami z zasypianiem);
• zaburzenia apetytu, związane z przyjmowaniem nadmiernych ilości jedzenia lub odmawianiem jedzenia.

Chociaż niniejszy objaw nie został uwzględniony w kryteriach klasyfikacyjnych depresji, w tym miejscu warto podkreślić, że dysfunkcje seksualne są często powiązane z występowaniem niniejszego zaburzenia. Na przestrzeni lat dostrzegali to specjaliści z zakresu zdrowia psychicznego, czego odzwierciedlenie możemy odnaleźć w kwestionariuszach diagnostycznych zaburzeń nastroju – jednym z nich jest Inwentarz Depresji sformułowany przez Aarona Becka (amerykańskiego psychiatrę). W ostatnim punkcie opracowanego przez niego kwestionariusza możemy znaleźć pytanie o poziom zainteresowania kwestiami seksualnymi.

W tym miejscu warto także nadmienić, że występowanie depresji u kobiet może związane być z zaburzeniami miesiączkowania. Ponadto towarzyszący lęk, odpowiedzialny za aktywację autonomicznego układu nerwowego, może wpływać na obniżenie energii seksualnej, a także oddziaływać bezpośrednio na zmniejszenie ukrwienia narządów płciowych oraz mniejsze nawilżenie pochwy, co bezsprzecznie wpływa na jakość życia seksualnego.

Zaburzenia seksualne jako objaw depresji

Zaburzenia dotyczące sfery życia seksualnego stanowią ważny i często poruszany problem w praktyce psychologów, psychoterapeutów oraz lekarzy psychiatrów. Liczne obserwacje oraz analizy zwracają uwagę, że zaburzenia te dotyczą w znacznej mierze pacjentek leczonych z powodu zaburzeń nastroju – w tym przede wszystkim depresji. Niniejsze zjawisko od wielu lat stanowi istotny przedmiot zainteresowania specjalistów z zakresu zdrowia psychicznego. W świetle licznych obserwacji ustalono, że zaburzenia seksualne u kobiet mogą stanowić zarówno objaw, powikłanie związane podejmowanym leczeniem, jak i przyczynę depresji.

Przeprowadzone do tej pory badania zwracają uwagę, że problem dysfunkcji seksualnych może dotyczyć nawet 70% kobiet zmagających się z istotnymi zaburzeniami nastroju. Dodatkowo naukowcy zwracają uwagę na występowanie związku między nasileniem objawów depresji a obniżeniem poziomu energii seksualnej.

Specjaliści są zdania, że zaburzenia seksualne mogą stanowić jeden z pierwszych objawów rozwoju zaburzeń nastroju, jak i również miarę rozwoju niniejszego zaburzenia (im mniejsze zainteresowanie sferą życia seksualnego, tym większe natężenie objawów depresji). W tym miejscu nie powinniśmy jednak zapominać, że trudności w osiągnięciu satysfakcji seksualnej, a także doświadczanie innych dysfunkcji dotyczących sfery intymnej, mogą stanowić przyczynę obniżonego nastroju. W wielu przypadkach niemożliwe staje się określenie jednoznacznego związku przyczynowo–skutkowego między występowaniem obu tych zaburzeń.

Dysfunkcje seksualne w przebiegu zaburzeń nastroju

Spośród psychogennych dysfunkcji seksualnych (w tym tych, które mogą pojawić się w przebiegu depresji) wyróżnia się:

• Obniżenie lub całkowitą utratę potrzeb seksualnych;
• Awersję seksualną;
• Brak możliwości doświadczania przyjemności seksualnej;
• Brak prawidłowej reakcji genitalnej;
• Niezdolność do osiągania orgazmu;
• Pochwicę nieorganiczną;
• Dyspareunię nieorganiczną.

Występowanie jednego lub kilku z powyższych objawów istotnie wpływa na jakość życia seksualnego, co przekłada się na ogólne obniżenie satysfakcji z życia. Taki stan rzeczy wpływa na proces leczenia kobiet z depresją, a także sprzyja nasileniu objawów zaburzeń nastroju.

Leczenie depresji a życie seksualne kobiet

Bez względu na przyczynę, rozpoznanie objawów depresji zawsze i bezwzględnie wymaga podjęcia odpowiednich działań terapeutycznych. Należy bowiem pamiętać, że spośród wielu tragicznych konsekwencji, jakie niesie ze sobą nieleczenie zaburzeń nastroju, jedną z nich jest śmierć. Oprócz psychoterapii, leczenie depresji często wymaga włączenia farmakologii. W świetle przeprowadzonych do tej pory obserwacji, zaburzenia seksualne u kobiet mogą stanowić jedną z konsekwencji stosowania farmakoterapii w przebiegu zaburzeń nastroju.

Okazuje się, że działania niepożądane wynikające ze stosowania leków mogą oddziaływać nie tylko na pojawienie się dysfunkcji w obszarze życia seksualnego, ale także pośrednio wpływać na obniżenie samooceny oraz osłabienie relacji partnerskich. Występowanie takich skutków ubocznych w istotny sposób oddziałuje na jakość współpracy z pacjentem. Czasem zdarza się, że w wyniku pojawienia się dysfunkcji seksualnych na skutek farmakoterapii, pacjentki rezygnują z dalszego leczenia depresji – co może nieść ze sobą tragiczne konsekwencje, w tym także nasilenie problemów seksualnych.

Dlatego też, w toku postępowania leczniczego bardzo ważne jest rozróżnienie, czy objawy zaburzeń seksualnych miały miejsce jeszcze przed podjęciem terapii, czy też pojawiły się po zastosowaniu wskazanych przez psychiatrę leków. Dokonanie takiego rozróżnienia może istotnie wpłynąć na postrzeganie przez pacjentkę procesu leczenia, której łatwiej będzie oszacować realny bilans strat i korzyści wynikających z zastosowania farmakoterapii. To także bardzo istotne, aby lekarz psychiatra poinformował kobietę zmagającą się objawami depresji o możliwych skutkach niepożądanych wprowadzonego leczenia, a także przedstawił jego wpływ na jakość życia seksualnego.

Współcześnie posiadamy bowiem obszerną wiedzę na temat działania leków przeciwdepresyjnych i ewentualnego wpływu na wywoływanie dysfunkcji seksualnych.

Chociaż stanowią jeden z pierwszych wyborów leczenia objawów zaburzeń nastroju, okazuje się, że to właśnie leki przeciwdepresyjne z grupy SSRI najbardziej wpływają na upośledzenie sprawności seksualnej. Badania wskazują, że w przypadku kobiet leki te powodują przede wszystkim zaburzenia osiągania orgazmu, jak i również osłabienie odczuwanego pożądania oraz podniecenia seksualnego.

Jeśli kobieta zgłasza lekarzowi, że doświadczanie wspomnianych objawów istotnie wpływa na pogorszenie jej nastroju, poprawę w zakresie funkcjonowania seksualnego może przynieść zmniejszenie dawki stosowanych leków. Ponadto lekarz może zaproponować pacjentce kontrolowane przerwy w stosowaniu farmakoterapii (takie rozwiązanie nie zawsze jest możliwe), jak i również zmianę leku przeciwdepresyjnego.

W świetle współczesnych analiz, wśród leków przeciwdepresyjnych, które najrzadziej powodują zaburzenia w obrębie życia seksualnego pacjentek, wyróżnia się: mirtazapinę, moklobemid, bupropion, a także nefazodon.

To bardzo ważne, aby pacjentki leczące się z powodu depresji zgłaszały niepokojące objawy w zakresie życia seksualnego. Zdarza się bowiem, że w wyniku odczuwania wstydu oraz / lub braku swobody związanej z omawianiem kwestii intymnych, kobiety nie tylko nie chcą rozmawiać o doświadczanych przez siebie dolegliwościach, ale czasem decydują się na zrezygnowanie z dalszego leczenia, na skutek istotnego osłabienia satysfakcji z życia seksualnego – nie omawiając niniejszej kwestii z lekarzem prowadzącym. Warto bowiem pamiętać, że zmiana dawkowania lub preparatu leczniczego może w znacznym stopniu przyczynić się do złagodzenia doświadczanych objawów niepożądanych.

Wsparcie dla kobiet zmagających się z zaburzeniami seksualnymi w obliczu depresji

To bardzo ważne, aby kobiety doświadczające zaburzeń sfery życia seksualnego zgłaszały niepokojące objawy swojemu psychiatrze lub psychologowi / psychoterapeucie. W takim przypadku, w pierwszej kolejności istotne będzie ustalenie, czy pojawiające się dysfunkcje seksualne stanowią jeden z objawów depresji, czy też następstwo stosowanych środków farmakologicznych. W tym celu zalecane jest odczekanie około 4-6 tygodni i obserwowanie zmian w zakresie funkcji seksualnych, albowiem w tym czasie może dojść do adaptacji receptorowej, która odpowiada za zmniejszenie odczuwanych skutków niepożądanych stosowanej farmakoterapii.

Nie podlega wątpliwości fakt, że psychoedukacja jest jednym z najważniejszych elementów wsparcia w przebiegu zaburzeń seksualnych towarzyszących depresji. Zadaniem terapeuty jest przekazanie w zrozumiały sposób informacji na temat objawów zaburzenia, a także możliwych skutków niepożądanych wynikających z leczenia. Ponadto ważne jest przekazanie wskazówek dotyczących możliwości zapobiegania pojawianiu się zaburzeń seksualnych w przebiegu depresji, które obejmują między innymi przestrzeganie zasad zdrowego stylu życia (tj. systematyczna aktywność fizyczna, zrównoważona dieta oraz efektywny sen).

Dodatkowo terapeuta powinien zapewnić pacjentce odpowiednią przestrzeń do wyrażania własnych emocji względem doświadczanych objawów, jak również przekazać jej sprawdzone sposoby na redukcję napięcia związanego z chorobą i jej symptomami. Okazuje się bowiem, że cennym elementem wsparcia kobiet zmagających się z zaburzeniami seksualnymi w przebiegu depresji jest między innymi relaksacja.

Podsumowanie

Z każdym rokiem na świecie zwiększa się liczba osób zmagających się z objawami depresji. Oprócz charakterystycznych symptomów niniejszego zaburzenia, związanych m.in. z obniżeniem nastroju, wiele kobiet doświadcza również znacznego obniżenia satysfakcji z życia seksualnego, a nawet określonych dysfunkcji seksualnych (np. pochwicy nieorganicznej lub dyspareunii nieorganicznej). Co warte podkreślenia, zaburzenia funkcji seksualnych u kobiet mogą stanowić zarówno objaw depresji, jak i następstwo podejmowanego leczenia farmakologicznego. Zdarza się także, iż depresja może rozwinąć się na skutek doświadczania przez kobietę przewlekłych dysfunkcji seksualnych. Bez względu na związek przyczynowo-skutkowy, pewne jest, że obniżenie satysfakcji z życia seksualnego istotnie przekłada się na ogólną jakość życia. Dlatego też warto pamiętać, że prawidłowe wyrażanie i spełnianie potrzeb seksualnych stanowi istotny element zdrowia. W związku z tym konieczne jest zgłaszanie niepokojących objawów w zakresie życia seksualnego nie tylko w przypadku pacjentek, u których rozpoznano objawy depresji.

Bibliografia

1. Atlantis E, Sullivan T. Bidirectional association between depression and sexual dysfunction: a systematic review and meta-analysis. J Sex Med. 2012; 9(6): 1497–1507;
2. Bilejczyk A, Bilejczyk A, Pogorzelska M. Psychoterapia zespołów bólowych u kobiet. In: Rawińska MA, Bilejczyk A, Pogorzelska M. ed. Zaburzenia seksualne a psychoterapii poznawczo-behawioralna. PZWL, Warszawa 2019: 289–310;
3. Bossini L. Dysfunkcje seksualne, choroby psychiczne a jakość życia — praca przeglądowa. Psychiatria Polska. 2014; 48(4): 715–726;
4. Clayton AH, Croft HA, Handiwala L. Antidepressants and sexual dysfunction: mechanisms and clinical implications. Postgrad Med. 2014; 126(2): 91–99;
5. Izdebski Z. Seksualność Polaków na początku XXI wieku. Studium badawcze. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012;
6. Janus M, Szulc A. Dysfunkcje seksualne jako problem XXI wieku. w: Maciąg K, Olszówka M. ed. Choroby XXI wieku: wybrane zagadnienia. Fundacja na rzecz promocji nauki i rozwoju TYGIEL, Lublin 2015;
7. Jąderek I, Lew-Starowicz M. Zmiany w diagnostyce dysfunkcji seksualnych kobiet w klasyfikacji ICD-11. Przegląd Seksuologiczny 2:2-11; 2018;
8. Kalmbach DA, Kingsberg SA, Ciesla JA. How changes in depression and anxiety symptoms correspond to variations in female sexual response in a nonclinical sample of young women: a daily diary study. J Sex Med. 2014; 11(12): 2915–2927;
9. Kowalczyk R, Lew-Starowicz Z. Definicja i koncepcja normy w seksuologii. In: Lew-Starowicz Z, Skrzypulec V. ed. Podstawy seksuologii. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2018: 21–35;
10. Krysiak R, Kowalcze K, Okopień B. Sexual function and depressive symptoms in young women with overt hyperthyroidism. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol. 2019; 234: 43–48;
11. Krysiak R, Drosdzol-Cop A, Skrzypulec-Plinta V, et al. Sexual function and depressive symptoms in young women with nonclassic congenital adrenal hyperplasia. J Sex Med. 2016; 13(1): 34–39;
12. Krysiak R, Drosdzol-Cop A, Skrzypulec-Plinta V, et al. Sexual functioning and depressive symptoms in women with diabetes and prediabetes receiving metformin therapy: a pilot study. Exp Clin Endocrinol Diabetes. 2017; 125(1): 42–48;
13. Lew-Starowicz Z. Zaburzenia seksualne. Termedia, Poznań 2017;
14. McMillan E, Adan Sanchez A, Bhaduri A, et al. Sexual functioning and experiences in young people affected by mental Health disorders. Psychiatry Res. 2017; 253: 249–255;
15. Nobre PJ, Pinto-Gouveia J. Emotions during sexual activity: differences between sexually functional and dysfunctional men and women. Arch Sex Behav. 2006; 35(4): 491–499;
16. Oettingen JE. Dysfunkcje seksualne — podejście oparte na teorii poznawczej. Seksuologia Polska. 2013; 11(2): 68–75;
17. Piontek A, Szeja J, Błachut M, et al. Sexual problems in the patients with psychiatric disorders. Wiad Lek. 2019; 72(10): 1984–1988;
18. Rybakowski J. Choroby afektywne. In: Jarema, M M, Rabe-Jabłońska J. ed. Psychiatria — podręcznik dla studentów medycyny. Wydawnictwo Lekarskie PZWL , Warszawa 2011 : 235–244;
19. Sreelakshmy K, Velayudhan R, Kuriakose D, et al. Sexual dysfunction in females with depression: a cross-sectional study. Trends Psychiatry Psychother. 2017; 39(2): 106–109;
20. Thakurta RG, Singh OmP, Bhattacharya A, et al. Nature of sexual dysfunctions in major depressive disorder and its impact on quality of life. Indian J Psychol Med. 2012; 34(4): 365–370.