Zaburzenia lękowe – czym są?

Zaburzenia lękowe są jednymi z powszechnie rozpoznawanych problemów psychicznych we współczesnym świecie. Co więcej, stanowią one najczęstszą z przyczyn poszukiwania wsparcia w gabinecie specjalisty lub ośrodku pomocy psychologicznej.

Szacuje się, że problem zaburzeń lękowych dotyka od 25% do nawet 35% populacji.

Problem ten dotyczy osób w różnym wieku. Niemniej jednak większość dorosłych z rozpoznaniem zaburzeń lękowych przyznaje, że pierwszych objawów doświadczało przed ukończeniem 18 roku życia. W świetle współczesnych analiz pojawienie się zaburzeń lękowych w okresie dzieciństwa oraz dorastania (i niepodejmowanie działań zaradczych w tym kierunku) może prowadzić do rozwoju innych zaburzeń w przeszłości, w tym przede wszystkim zaburzeń nastroju.

Zaburzenia lękowe zwykle posiadają charakter przewlekły i w istotny sposób wpływają na codzienne funkcjonowanie człowieka, a ponadto znacznie obniżają poczucie satysfakcji z życia. Psychologowie zwracają uwagę na fakt, że zaburzenia lękowe niejednokrotnie towarzyszą innym zaburzeniom zdrowia psychicznego.

Wśród nich wyróżnia się:

• dystymię,
• depresję,
• fobię społeczną,
• zespół stresu pourazowego (PTSD).

Zaburzenia lękowe w perspektywie poznawczo-behawioralnej

Podejście poznawczo-behawioralne szczegółowo analizuje i wyjaśnia mechanizm rozwoju zaburzeń lękowych. W dalszej części artykułu pokrótce wyjaśnimy najważniejsze założenia zgodne z niniejszym nurtem terapeutycznym. Zanim jednak do tego przejdziemy, warto zwrócić uwagę na fizjologiczne aspekty przeżywanego lęku, które stanowią ważny element diagnozy oraz postępowania leczniczego. Lęk jest zjawiskiem, którego na przestrzeni życia doświadczył chyba każdy z nas. Często objawia się on bowiem za pośrednictwem specyficznych objawów płynących z ciała.

Wśród nich wyróżnia się:

• Pocenie się dłoni;
• Zwiększone (i często dostrzegane przez terapeutę) napięcie mięśni;
• Przyspieszone bicie serca (często opisywane przez pacjentów jako uczucie kołatania w klatce piersiowej);
• Przyspieszony oraz skrócony oddech;
• Silny ból głowy i zawroty głowy;
• Uczucie zaciśniętego żołądka, ból brzucha, a nawet mdłości i wymioty.

Psychoterapeuci poznawczo-behawioralni zwracają uwagę, że wyżej wymienione objawy istotnie wpływają na codzienne życie pacjentów, generując tym samym kolejne symptomy chorobowe, takie jak:

• zwiększone poczucie zmęczenia,
• ból całego ciała (mięśni, kości),
• zaburzenia łaknienia (jego zmniejszenie lub zwiększenie).

Przedstawiciele niniejszego nurtu są zdania, że znaczący udział w powstawaniu zaburzeń lękowych ma nasze myślenie oraz postrzeganie otaczającego świata. Ich zdaniem, w wyniku zniekształceń myślenia dochodzi do wykształcenia błędnych przekonań, za sprawą których odbieramy obiektywnie obojętne bodźce jako zagrażające, co uruchamia szereg wyżej wspomnianych reakcji somatycznych i w konsekwencji przekłada się na nasze zachowanie. Dodatkowo, w czasie doświadczania objawów somatycznych lęku może dochodzić do wyobrażeń katastroficznych (kołatanie serca może odbierane być jako zagrożenie życia), co jeszcze bardziej nasila doświadczany lęk oraz objawy ze strony ciała. Dlatego też tak ważne jest podejmowanie działań zaradczych. Jednym z nich jest psychoterapia poznawczo-behawioralna. W dalszej części tekstu wyjaśnimy, na czym polega i dla kogo jest przeznaczona.

Terapia poznawczo-behawioralna zaburzeń lękowych

Za jednego z głównych twórców psychoterapii poznawczo-behawioralnej uznaje się Aarona Becka (amerykańskiego psychiatrę). To on opracował trójczynnikowy model powstawania depresji, który do dnia dzisiejszego stanowi podstawę oddziaływań leczniczych w niniejszym nurcie terapeutycznym. Niemniej jednak psychoterapia poznawczo-behawioralna cieszy się nie tylko wysoką skutecznością w zakresie leczenia depresji, ale także omawianych tutaj zaburzeń lękowych, spośród których możemy wyróżnić:

• Fobię społeczną;
• Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne;
• Zespół stresu pourazowego (PTSD);
• Uogólnione zaburzenie lękowe;
• Ostre zaburzenie stresowe;
• Zaburzenie lęku panicznego z agorafobią;
• Zaburzenie lęku panicznego bez agorafobii.

Psychoterapia poznawczo-behawioralna dysponuje szerokim wachlarzem możliwości oddziaływania, poniżej opisane zostaną trzy z nich.

Ekspozycja

Zaliczana jest do głównych technik behawioralnych wykorzystywanych w walce z objawami lęku. Polega ona na aranżowaniu wielokrotnych kontaktów pacjenta z obiektem wywołującym lęk. Ma to na celu wywołanie habituacji, czyli przywyknięcia do bodźca lękotwórczego, a tym samym osłabienie naszych reakcji na jego widok. Za efekt terapeutyczny uznaje się również uzyskanie pełnego zaangażowania pacjenta w przeżywanie sytuacji związanej z lękiem, a tym samym świadome eliminowanie unikowych strategii w celu radzenia sobie z nieprzyjemnymi doznaniami.

Trening relaksacyjny

Zespół technik, dzięki którym pacjent zdobywa wiedzę na temat tego, jak szybko i skutecznie obniżyć poziom napięcia związanego z przeżywanym lękiem. Wśród najczęściej stosowanych technik relaksacyjnych psychoterapeuci poznawczo-behawioralni wyróżniają regulację oddechu oraz głębokiej relaksacji mięśniowej (np. trening autogenny Schultza).

Restrukuryzacja poznawcza

Stanowi odpowiedź na wyrażane przez pacjenta nieadaptacyjne przekonania na temat bodźców / obiektów wywołujących lęk.

Jej celem jest przede wszystkim:

• osłabienie przekonania na temat wysokiego prawdopodobieństwa sytuacji, której obawia się pacjent;
• osłabienie tendencji do katastrofizacji, a zatem osłabienie przekonań katastroficznych pacjenta na temat konsekwencji wynikających z zetknięcia się z bodźcem / obiektem lękotwórczym;
• osłabienie, a najlepiej wyeliminowanie przekonania pacjenta, że nie będzie on w stanie poradzić sobie z trudną sytuacją.

Restrukturyzacji poznawczej dokonuje się za pośrednictwem określonych technik, takich jak:

• Szacowanie prawdopodobieństwa;
• Dialog sokratejski;
• Nauka bardziej adaptacyjnych, alternatywnych myśli na temat bodźca wywołującego lęk oraz swoich kompetencji dotyczących poradzenia sobie z trudną sytuacją;
• Eksperymenty behawioralne, których efekty omawiane są podczas kolejnych spotkań terapeutycznych. Podczas takich eksperymentów pacjent podejmuje ustalone wcześniej z terapeutą zachowania, których celem jest testowanie racjonalności wygłaszanych przekonań.

Skuteczność poznawczo-behawioralnej terapii zaburzeń lękowych

Psychoterapia poznawczo-behawioralna odznacza się wysokimi standardami w kontekście sprawdzania skuteczności swoich metod. Co więcej, niniejszy nurt terapeutyczny wyróżnia się największą liczbą wiarygodnych metodologicznie badań na temat efektów podejmowanych działań. W licznych badaniach naukowych potwierdzono skuteczność tradycyjnej terapii poznawczo-behawioralnej jako metody leczenia specyficznych zaburzeń lękowych, takich jak: zespół lęku uogólnionego, fobia społeczna, fobia specyficzna, zespół stresu pourazowego, lęki z napadami paniki, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne.

Inne metody leczenia zaburzeń lękowych

Psychoterapia poznawczo-behawioralna należy do skutecznych metod leczenia zaburzeń lękowych. Warto jednak wiedzieć, że zarówno psychoterapia psychodynamiczna, jak i intensywna krótkoterminowa psychoterapia psychodynamiczna (ISTDP), mogą wykazać się wysoką skutecznością w kontekście osłabiania udziału lęku w życiu pacjenta.

Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej na temat psychoterapii psychodynamicznej, zapoznaj się z artykułem PSYCHOTERAPIA PSYCHODYNAMICZNA – NA CZYM POLEGA.

W tym miejscu warto nadmienić, że w przebiegu niektórych zaburzeń lękowych konieczne może okazać się zastosowanie oddziaływania farmakologicznego. Niemniej jednak nawet wtedy, gdy pozostajemy pod regularną kontrolą psychiatryczną nie powinniśmy rezygnować z oddziaływań psychoterapeutycznych, albowiem to właśnie skorelowane leczenie odznacza się wysoką skutecznością działania. W trakcie takiego leczenia ważne jest, aby lekarz prowadzący oraz psychoterapeuta / psycholog pozostawali ze sobą w kontakcie i za zgodą pacjenta wymieniali się spostrzeżeniami na temat obserwowanych postępów terapii.

Podsumowanie

Zaburzenia lękowe stanowią powszechny problem. Współczesne obserwacje zwracają uwagę, że coraz częściej pojawiają się one u młodszych osób, a nieleczone mogą przybierać na swojej sile, a nawet zwiększać ryzyko rozwoju zaburzeń towarzyszących (np. zaburzeń nastroju, czy też zaburzeń psychotycznych). Dlatego też tak ważne jest podejmowanie skutecznych metod zaradczych już na wczesnym etapie rozwoju zaburzeń lękowych. Dzisiaj wiemy, że psychoterapia poznawczo-behawioralna jest odpowiednim wyborem dla pacjentów zmagających się z niniejszym problemem. Dzięki metodom, których skuteczność została poparta badaniami naukowymi, psychoterapeuci poznawczo-behawioralni są w stanie wraz z pacjentem wypracować nowe, adaptacyjne wzorce myślenia i zachowania, które zmniejszają udział lęku w codziennym życiu, a tym samym zwiększają poczucie zadowolenia, co sprzyja profilaktyce zdrowia psychicznego.

Bibliografia

1. Apolinário-Hagen J, Drüge M, Fritsche L: Cognitive behavioral therapy, mindfulness-based cognitive therapy and acceptance commitment therapy for anxiety disorders: Integrating traditional with digital treatment approaches. Adv Exp Med Biol 2020; 1191: 291–329;
2. Arch JJ, Craske MG: Acceptance and commitment therapy and cognitive behavioral therapy for anxiety disorders: different treatments, similar mechanisms? Clin Psychol (New York) 2008; 15: 263–279;
3. Arch JJ, Eifert GH, Davies C et al.: Randomized clinical trial of cognitive behavioral therapy (CBT) versus acceptance and commitment therapy (ACT) for mixed anxiety disorders. J Consult Clin Psychol 2012; 80: 750–765;
4. Beck J.S. Terapia poznawcza: podstawy i zagadnienia szczegółowe. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2005; 2–24;
5. Bourne EJ: Lęk i fobia. Praktyczny podręcznik dla osób z zaburzeniami lękowymi. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011;
6. Ćwiklińska-Zaborowicz A: Charakterystyka oraz terapia poznawczo-behawioralna zaburzeń lękowych u dzieci i młodzieży. Wiadomości Psychiatryczne 2010; 13: 200–204;
7. Freud S. O słuszności postępowania polegającego na wyodrębnieniu z neurastenii kompleksu symptomów jako „nerwicy lęku”(1895) tłum R. Reszke. W: Freud S. Histeria i lęk. Warszawa: Wyd. KR; 2001:197-269;
8. Goger P, Rozenman M, Gonzalez A: The association between current maternal psychological control, anxiety symptoms, and emotional regulatory processes in emerging adults. J Behav Ther Exp Psychiatry 2020; 68: 101563;
9. Hayes SC, Strosahl KD, Wilson KG et al.: Terapia akceptacji i zaangażowania: proces i praktyka uważnej zmiany. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2013;
10. Jaworska A. Główne nurty w metodologii badań nad skutecznością psychoterapii — w poszukiwaniu „trzeciej drogi”. W: Brzeziński J. red. Metodologia badań psychologicznych. Wybór tekstów. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004; 116–147;
11. Kendall PC, Hedtke KA: Terapia poznawczo-behawioralna zaburzeń lękowych u dzieci. Podręcznik terapeuty. Program „Zaradny Kot”. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2013;
12. Kendall PC, Aschenbrand SG, Hudson JL: Terapia lęku ukierunkowana na dziecko. In: Kazdin AE, Weisz JR (eds.): Psychoterapia dzieci i młodzieży. Metody oparte na dowodach. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006: 90–111;
13. Kendall PC, Choudhury MA, Hudson J et al.: Terapia poznawczo-behawioralna zaburzeń lękowych u młodzieży. Podręcznik terapeuty. Program „Lęk”. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2013;
14. Kołakowski A: Praktyczne różnice między psychoterapią dzieci i młodzieży a psychoterapią osób dorosłych. In: Kołakowski A (ed.): Psychoterapia poznawczo-behawioralna dzieci i młodzieży. Przewodnik praktyka. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2020: 37–51;
15. Legierski J: Terapia akceptacji i zaangażowania w leczeniu zaburzeń lękowych w relacji do klasycznej terapii poznawczo-behawioralnej. Psychiatr Psychol Klin 2018; 18: 290–295;
16. Mielimąka M, Rutkowski K, Cyranka K et al.: Lęk–cecha i lęk–stan u pacjentów leczonych intensywną, krótkoterminową psychoterapią grupową z powodu zaburzeń nerwicowych i osobowości. Psychiatria Polska 2017; 51: 1165–1179;
17. Reinecke M.A., Clark, D.A. Terapia poznawcza przez całe życie: ramy pojęciowe. W: Reinecke M.M., Clark D.A. (red.). Psychoterapia poznawcza w teorii i praktyce. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005; 13–24;
18. Siwiak-Kobayashi M. Poznawczo-behawioralna psychoterapia pacjentów z zaburzeniami nerwicowymi I związanymi ze stresem. W: Grzesiuk L, Suszek H (red.). Psychoterapia. Problemy pacjentów. Warszawa: Wyd. Eneteia; 2011: 41-84;
19. Wolitzky-Taylor KB, Arch JJ, Rosenfield D et al.: Moderators and nonspecific predictors of treatment outcome for anxiety disorders: a comparison of cognitive behavioral therapy to acceptance and commitment therapy. J Consult Clin Psychol 2012; 80: 786–799.