Sytuacja emocjonalna kobiety w ciąży

Jak wspomniano we wstępie, okres ciąży wiąże się z szeregiem przeobrażeń w życiu kobiety, zarówno tych o charakterze fizycznym, jak i psychologicznym. Ponadto, czas oczekiwania na narodziny dziecka w wielu przypadkach stanowi punkt zwrotny w jej dotychczasowym życiu.

Psychologowie dostrzegają, że emocje kobiety zmieniają się w zależności od etapu ciąży, na którym obecnie się znajduje.

Emocje w ciąży – I trymestr

Pierwszy trymestr niejednokrotnie określany jest mianem czasu „intensywnych emocji”. Okazuje się, że nawet w sytuacji, w której para skrupulatnie zaplanowała pojawienie się dziecka w swojej rodzinie, kobieta może doświadczać intensywnych emocji o negatywnym zabarwieniu, związanych przede wszystkim z uczuciem przytłoczenia, wywołanym wizją zmian, które już wkrótce nadejdą w jej życiu. Zintensyfikowane negatywne emocje mogą pojawić się także w sytuacji nieplanowanej ciąży, a także nieprzyjemnych doświadczeń związanych z dotychczasowymi ciążami oraz skomplikowanym przebiegiem porodu. Specjaliści zwracają uwagę, że intensywność w przeżywaniu negatywnych emocji w pierwszym trymestrze ciąży może wynikać z podwyższonego poziomu kortyzolu we krwi matki.

Pierwsze trzy miesiące ciąży stanowią także dla kobiety okres adaptacyjny, w którym dostosowuje się ona do zmian wynikających między innymi z obecności dziecka we własnym ciele. To także najczęściej czas, w którym (w przypadku pierworódek) dochodzi do uświadomienia sobie zbliżającego się rodzicielstwa.

Emocje w ciąży – II trymestr

Drugi trymestr ciąży, w kontekście emocji kobiety, przyjmuje odmienny charakter i przez psychologów niejednokrotnie określany jest mianem „miesiąca miodowego”. Okazuje się bowiem, że kondycja psychiczna przyszłych mam w tym szczególnym czasie ulega istotnej poprawie. Drugi trymestr ciąży to okres, który pozwala na kształtowanie się pozytywnych postaw wobec zbliżającego się rodzicielstwa. Wpływ na niniejszy stan wywiera między innymi fakt, że w drugim trymestrze ciąży kobieta zaczyna odczuwać pierwsze ruchy dziecka, co pomaga jej skoncentrować się na potomku i nawiązywaniu z nim bliskiej więzi emocjonalnej.

Emocje w ciąży – III trymestr

Trzeci trymestr to tak naprawdę czas intensywnego przygotowywania się do roli rodzica. Kobiety w tym czasie szczególnie skoncentrowane są na nienarodzonym dziecku. Niemniej jednak, zbliżający się termin rozwiązania ciąży może u nich wywoływać trudne emocje, związane przede wszystkim z lękiem oraz niepewnością dotyczącą zarówno samego przebiegu porodu, jak i procesu wychowawczego już po narodzinach potomka.

W zależności od wielu czynników (w tym przede wszystkim od otrzymywanego wsparcia), ciąża dla każdej kobiety może przybierać inne zabarwienie emocjonalne. Niemniej jednak, należy pamiętać, że jest to czas szczególnie intensywnej adaptacji do podjęcia nowej roli w życiu, która raz na zawsze odmieni jego bieg. W związku z tym, niezwykle ważne jest, aby w tym procesie na każdym kroku kobieta odczuwała nie tylko obecność, ale przede wszystkim efektywne wsparcie swoich najbliższych. W niektórych przypadkach wskazana może okazać się także pomoc psychologa.

Wsparcie małżeńskie w okresie ciąży

Wpływ na to, jak partnerzy/małżonkowie przyjmą wiadomość o ciąży, wywiera wiele zróżnicowanych czynników, takich jak między innymi wiek przyszłych rodziców, ich wzajemne relacje, sytuacja ekonomiczna, plany życiowe, a także ich osobowość, która w pewien sposób pomaga przewidzieć reakcje na tę szczególną sytuację psychologiczną.

Reakcja samego partnera na wiadomość o ciąży stanowi niezwykle istotny czynnik, wpływający przede wszystkim na akceptację dziecka przez przyszłą matkę, jak i na budowanie więzi emocjonalnej między nią a nienarodzonym jeszcze potomkiem. Z uwagi na fakt, że w okresie ciąży kobieta wykazuje większą podatność na labilność emocjonalną, wymaga ona większego wsparcia ze strony swojego partnera, zarówno w kwestii emocjonalnej, jak i w kwestiach związanych z organizacją dnia codziennego, w tym wsparcia w przygotowaniu środowiska domowego na pojawienie się nowego członka rodziny.

Zdaniem psychologów, wzajemne wsparcie partnerów oraz zaspakajanie obopólnych potrzeb, w okresie oczekiwania na dziecko, posiada kluczowe znaczenie w kontekście nawiązywania więzi między nimi a rozwijającym się w łonie matki potomkiem. Specjaliści zwracają także uwagę, że wpływ na to, jaka więź wytworzy się między ojcem, a dzieckiem w okresie prenatalnym wywiera przede wszystkim stosunek ojca do matki oraz nawiązana między nimi więź emocjonalna.

Badania oraz obserwacje psychologiczne potwierdzają, że wysoka ocena jakości związku w okresie ciąży wpływa nie tylko na odczuwaną satysfakcję z relacji łączącej kobietę i mężczyznę, ale przede wszystkim sprzyja natężeniu nawiązywania kontaktów między przyszłymi rodzicami, a ich nienarodzonym jeszcze dzieckiem. Zakłada się, że wspólne oczekiwanie na narodziny dziecka jest okresem, podczas którego więzi między małżonkami zacieśniają się. Nie możemy bowiem podważyć tego, że przyjście na świat wspólnego potomka jednoczy w życiu dwoje ludzi, jak nic innego. Należy jednak pamiętać, że ciąża to nie tylko czas radosnego oczekiwania, ale także okres w życiu pary, który obciążony jest zarówno intensywnym lękiem, jak i obawami mogącymi nasilać konflikty, które do tej pory występowały między partnerami. Ponadto, ciąża to czas, w którym może dochodzić do ścierania się dotychczasowych wyobrażeń na temat rodzicielstwa. Dodatkowo, wiele par może doświadczać trudnych emocji związanych ze zbliżaniem się nieodwracalnej i znaczącej zmiany w ich życiu.

Z uwagi zarówno na radości, jak i wyżej opisane troski, przyszli rodzice powinni okazywać sobie wzajemne wsparcie w okresie oczekiwania na narodziny dziecka, a także doświadczać wsparcia ze strony najbliższego otoczenia.

Psychologowie zwracają uwagę na to, że wsparcie między małżonkami oczekującymi na narodziny dziecka wzmacnia się w sytuacji, w której partnerzy razem uczestniczą zarówno w wizytach lekarskich, jak i wszelkich badaniach. Dzięki wsparciu partnera w czasie czynności medycznych, kobieta łatwiej sobie radzi nie tylko z dolegliwościami ciąży, ale także z labilnością nastroju. Ponadto, kobiety wspierane przez swoich partnerów odznaczają się wyższym poczuciem bezpieczeństwa i zadowolenia z życia, co jest bardzo istotne dla prawidłowego przebiegu ciąży.

Znaczenie komunikacji interpersonalnej małżonków oczekujących potomstwa

Jednym z najważniejszych elementów, które wpływają na jakość wsparcia oraz budowanie i podtrzymywanie wzajemnej więzi między partnerami, jest komunikacja interpersonalna. Jak wspomniano wcześniej, w czasie ciąży kobieta doświadcza wielu zmian, które mogą stanowić zarówno przyczynę niepohamowanej radości, jak i smutku oraz gniewu. Nie podlega wątpliwości fakt, że przyszła mama wymaga w tym czasie szczególnego zrozumienia. Niemniej jednak, dla jej partnera nie zawsze jest to proste i zrozumiałe, ponieważ on, tak samo jak wcześniej, również odczuwa potrzebę bycia wysłuchanym i zrozumianym.

Chociaż komunikacja interpersonalna jest złożonym procesem, warto pamiętać, że posiada ona kluczowe znaczenie dla relacji oraz wsparcia małżeńskiego w okresie ciąży. Szczególnie w sytuacji, w której partnerzy doświadczają komplikacji związanych z przebiegiem ciąży, niezwykle ważne jest, aby byli oni w stanie rozmawiać o tym w sposób otwarty oraz wrażliwy. Kluczem dla prawidłowej komunikacji w tym szczególnym okresie jest zarówno empatia, jak i poczucie własnej wartości. Tylko wtedy, gdy będziemy czuć się bezpiecznie, będziemy w stanie w sposób otwarty rozmawiać o swoich emocjach, aby w ten sposób dzielić nie tylko chwile radości, ale także smutku i zwątpienia.

Tylko dzięki otwartej komunikacji, możliwa staje się swobodna ekspresja własnych emocji i otrzymanie akceptacji z drugiej strony, a tym samym oczekiwanego wsparcia. W sytuacji, w której małżonkowie oczekujący na pojawienie się dziecka nie są w stanie porozumiewać się ze sobą w prawidłowy sposób, możliwe jest tworzenie się napięć między nimi, co negatywnie wpływa zarówno na samopoczucie matki, jak i rozwijającego się w jej łonie potomka. W takim przypadku niezbędna może okazać się pomoc psychologa w ciąży. 

Pomoc psychologa dla par w okresie ciąży

W okresie oczekiwania na dziecko, partnerzy (przyszli rodzice) powinni zostać otoczeni szczególną troską oraz wsparciem ze strony swoich najbliższych. W niektórych przypadkach nieoceniona może okazać się także fachowa pomoc psychologiczna. Sytuacja ciąży bezsprzecznie zmienia percepcję małżonków, którzy od tej pory nie są już tylko partnerami w życiu. Niektórzy małżonkowie określają siebie w okresie ciąży jako przyszłych rodziców lub osoby spodziewające się dziecka, co oznacza, że są świadomi zbliżającego się rodzicielstwa. Inne pary już od momentu ciąży nazywają siebie rodzicami, co wiąże się ze zmianą dotychczasowych priorytetów. Najbardziej uwidacznia się to w codziennym życiu kobiety, która od momentu rozpoznania ciąży niejednokrotnie podporządkowuje swoją codzienność działaniom mającym na celu zapewnienie dziecku optymalnych warunków do rozwoju (między innymi poprzez przestrzeganie zaleceń zdrowego stylu życia i wykonywanie systematycznych badań kontrolnych).

Jak wspomniano we wcześniejszej części artykułu, kobieta w okresie ciąży niejako na nowo odkrywa świat wewnętrznych uczuć i emocji, jak również doświadcza nieznanych jej dotąd zmian w ciele. Wszystko to wpływa na jej nastrój oraz na odmienne poczucie własnej kobiecości. Niemniej jednak, to nie tylko kobiety, ale również mężczyźni w czasie oczekiwania na pojawienie się dziecka niejednokrotnie dokonują redefinicji swojej męskości. W tym czasie bardzo ważne jest bowiem okazywanie swojej partnerce wsparcia, między innymi poprzez przejęcie niektórych obowiązków domowych.

Tym samym w okresie ciąży mamy do czynienia ze specyficznym zjawiskiem, w którym choć para funkcjonuje w środowisku domowym we dwoje, wprowadza zmiany w codzienności, które mają na uwadze przygotowanie przestrzeni do życia we troje.

Szczególnie w przypadku młodych par, które do tej pory nie sprowadziły na świat potomka, doświadczenie pierwszej ciąży jest wydarzeniem, które odmienia zarówno kobietę, jak i mężczyznę. Ten niezwykły moment przejścia od życia tylko we dwoje do stania się parą z małym dzieckiem niejednokrotnie wywołuje w małżonkach skrajne emocje, które w znaczny sposób wpływają na istniejącą między nimi relację.

Dlatego też, tak ważna jest prawidłowa komunikacja między partnerami. Tylko dzięki niej współmałżonkowie będą w stanie dzielić się swoimi emocjami, zmartwieniami i potrzebami, a zatem wspólnie realizować własne potrzeby, a tym samym zapewniać sobie wzajemne wsparcie.

Niemniej jednak, w niektórych sytuacjach zmiany charakterystyczne dla okresu ciąży mogą być obciążające dla dwojga ludzi, którzy pod wpływem intensywnych emocji często doprowadzają do rozwoju sytuacji konfliktowych, negatywnie oddziałujących na samopoczucie przyszłej mamy, ojca oraz rozwijającego się w łonie dziecka.

W związku z tym, bardzo ważne jest, aby już w okresie ciąży, partnerzy/małżonkowie skorzystali z pomocy doświadczonego specjalisty, który pomoże im przede wszystkim w wypracowaniu efektywnego stylu komunikacji. Ponadto, psycholog jest w stanie wraz z przyszłymi rodzicami rozpoznać, a następnie przepracować trudne emocje oraz obawy związane ze zbliżającym się rodzicielstwem.

Pomoc psychologa okazuje się również niezbędna w sytuacji, w której małżonkowie w przeszłości doświadczali strat prenatalnych. Wówczas, zadaniem specjalisty jest praca nad lękiem oraz traumatycznymi doświadczeniami z przeszłości. Dzięki takiej współpracy, rodzice będą w stanie przywitać na świecie nowe dziecko w poczuciu wewnętrznego dobrostanu.

To bardzo ważne (jeśli to możliwe), aby partnerzy/małżonkowie w sytuacjach trudnych korzystali z pomocy psychologicznej w ciąży, jeszcze przed narodzinami dziecka. Wówczas, możliwe stanie się uniknięcie powikłań związanych z odczuwaniem przez matkę intensywnego stresu w okresie ciąży, jak również przygotowanie przyjaznego środowiska rodzinnego, w którym przyjdzie wzrastać nowonarodzonemu dziecku.

Zasadność wsparcia psychologicznego w przypadku kobiet hospitalizowanych w okresie ciąży

Ciąża zagrożona stanowi w wielu przypadkach ogromne wyzwanie psychologiczne dla kobiet, które zamiast doświadczać radosnego oczekiwania, zmagają się z takimi emocjami jak smutek, lęk, a nawet złość. Kobiety wymagające hospitalizacji w okresie ciąży często zmagają się ze strachem o życie własne oraz nienarodzonego jeszcze dziecka. Szczególną grupę pacjentek w tym przypadku stanowią te, które w przeszłości doświadczyły strat prenatalnych. Wówczas, stan zagrożenia kolejnej ciąży może wywoływać u nich skrajnie silne emocje, które wpływają na zdrowie matki oraz rozwijającego się w jej łonie dziecka.

Konieczność podjęcia hospitalizacji utrudnia zapewnienie potrzeb psychospołecznych, odczuwanych przez kobietę w okresie ciąży. Wszystko to może wpływać na eskalacje negatywnych emocji, a także na pogorszenie się stanu somatycznego pacjentki. Dodatkowo, potrzeba hospitalizacji stwarza specyficzną sytuację, w której kobieta zaczyna traktować ciążę jako stan choroby. Taka sytuacja wpływa z kolei na eskalację niezadowolenia oraz niemożność realizacji własnej wizji macierzyństwa prenatalnego.

Funkcjonowanie kobiety w ciąży w roli pacjentki w znaczny sposób oddziałuje nie tylko na jej samopoczucie psychiczne, ale również jej męża, który w takiej sytuacji nie jest w stanie zapewnić pacjentce bezpośredniego wsparcia emocjonalnego, związanego między innymi z potrzebą zapewnienia bliskości fizycznej.

W związku z tym, to bardzo ważne, aby kobiety na oddziałach patologii ciąży mogły uzyskać dostęp do fachowej pomocy psychologicznej. Warto bowiem pamiętać, że emocje odczuwane w czasie hospitalizacji przez przyszłą matkę oraz jej partnera w znaczny sposób będą wpływać na relacje małżonków oraz ich wspólne życiu już po opuszczeniu oddziału.

W tym miejscu warto zaznaczyć, że kobiety poddane hospitalizacji w okresie ciąży niejednokrotnie doświadczają poczucia osamotnienia oraz poczucia winy i odpowiedzialności za dalsze losy dziecka. Rozmowa ze specjalistą pozwoliłaby w takiej sytuacji na zdjęcie z przyszłej mamy odczuwanego obciążenia emocjonalnego. Ponadto, zadaniem psychologa powinno być wyrównanie stanu psychologicznego pacjentki i zapewnienie jej poczucia wsparcia, którego w czasie hospitalizacji nie są w stanie zapewnić jej najbliżsi. Dodatkowo, poprzez zapewnienie pomocy psychologicznej pacjentkom na oddziałach patologii ciąży, możliwe stałoby się ograniczenie odczuwanego przez nich stresu, co mogłoby pozytywnie wpłynąć na poprawę samopoczucia przyszłej mamy oraz jej dziecka, zarówno w wymiarze psychicznym, jak i somatycznym.

Pomoc psychologa dla kobiet w ciąży w sytuacji doświadczania intensywnego lęku przed porodem

Zdaniem wielu psychologów, odczuwany lęk przed porodem w istotny sposób wpływa na przebieg oraz jakość samego porodu. Specjaliści zwracają uwagę, że niniejsze zjawisko uwarunkowane jest przede wszystkim czynnikami osobowościowymi przyszłej mamy, a także jej nastawieniem. Co ważne, odczuwanie intensywnego lęku może w znaczny sposób utrudnić przebieg akcji porodowej, jak również istotnie nasilić odczuwany ból, a także zwiększyć ryzyko wystąpienia powikłań położniczych. W związku z tym, bardzo ważne jest (jeśli to możliwe), aby zapewnić pacjentkom, które zmagają się z lękiem przed porodem, możliwość kontaktu z doświadczonym psychologiem. Pomoc psychologiczna w takim przypadku, może przyczynić się do znacznego obniżenia odczuwanego niepokoju.

Warto wiedzieć, że uczucia lęku przed samym porodem doświadcza większość kobiet w ciąży. W słabym lub umiarkowanym nasileniu odczuwa go około 80% kobiet, natomiast pozostała część doświadcza go w sposób intensywny. Lęk przed porodem wzrasta zazwyczaj w ostatnim trymestrze ciąży. W tym okresie, od 6% do 10% kobiet w ciąży może się zmagać z objawami lęku o bardzo dużym nasileniu, a aż 2% kobiet lęku przed porodem o skrajnym nasileniu.

Lęk przed porodem może przyjmować różne formy:

• Formę biologiczną – związaną bezpośrednio ze strachem przed bólem w czasie porodu;
• Formę psychologiczną – związaną między innymi ze specyficznymi cechami osobowości, jak również z wcześniejszym doświadczeniem zdarzeń o charakterze traumatycznym;
• Formę społeczną – związaną przede wszystkim z brakiem niezbędnego wsparcia ze strony ojca dziecka oraz najbliższych członków rodziny;
• Formę wtórną – związaną bezpośrednio z negatywnymi doświadczeniami wcześniejszych porodów.

Psychologowie dostrzegają, że intensywnego lęku przed porodem częściej doświadczają młode matki, które nie otrzymują wystarczającego wsparcia ze strony swoich najbliższych. Ze względu na możliwy wpływ odczuwanego lęku na przebieg akcji porodowej, to bardzo ważne, aby przyszłe mamy otrzymały od psychologa niezbędne wsparcie psychologiczne. Specjalista może pomóc pacjentkom nie tylko w obniżeniu odczuwanego przez nich lęku, poprzez oswojenie się z samym tematem porodu, ale przede wszystkim poprzez przekazanie pacjentce zestawu ćwiczeń relaksacyjnych, które zapewnią jej niezbędne odprężenie w sytuacji odczuwanego napięcia.

Internet jako źródło wsparcia dla kobiet w ciąży

Rozwój internetu oraz mediów społecznościowych w istotny sposób odmienił sposób przeżywania wielu istotnych wydarzeń, w tym okresu ciąży oraz następującego po nim macierzyństwa. Jeszcze 30-20 lat temu nie mieliśmy bowiem tak łatwego dostępu do udziału w publicznej debacie dotyczącej wielu sfer naszego życia, w tym życia osobistego. Za sprawą internetu możliwe staje się nie tylko zintensyfikowanie komunikacji, ale przede wszystkim otwarcie jej na zupełnie nowe i nieznane nam dotąd możliwości.

Współczesna debata na temat okresu ciąży oraz macierzyństwa, która ma miejsce w przestrzeni internetowej, doprowadziła do sytuacji, w której coraz częściej tematy te są poddawane refleksji. Nowe pokolenie kobiet, które intensyfikują swoje kontakty za pośrednictwem internetu, w prosty sposób stwarzają nową przestrzeń do bezpośredniej wymiany własnych doświadczeń, a także wzajemnego wsparcia.

Współcześnie to właśnie na forach oraz portalach internetowych kobiety poszukują informacji, które w pewien sposób kształtują ich tożsamość rodzicielską.

Zjawisko wsparcia w internecie różni się, a zarazem jest podobne pod wieloma względami do tradycyjnego wsparcia informacyjnego, otrzymywanego między innymi przez bliskie osoby. Należy jednak pamiętać, że wiadomości wymieniane na forach internetowych nie są weryfikowane i często mogą wprowadzać przyszłe mamy w błąd. Dlatego też, tak ważne jest, aby przyszłe mamy nie poszukiwały wsparcia wyłącznie w sieci. Szczególnie w kontekście wsparcia informacyjnego bardzo ważne jest, aby weryfikowały one zdobyte informacje z wiedzą specjalistyczną. Ponadto, należy pamiętać, że w przypadku odczuwania niepokojących objawów emocjonalnych, fora internetowe w nie są w stanie zastąpić pomocy psychologa w ciąży.

Podsumowanie

Psychologowie są zdania, że jednym najważniejszych, a zarazem najbardziej efektywnych sposobów, sprzyjających radzeniu sobie ze stresującymi wyzwaniami życiowymi, jest otrzymywanie wsparcia. Dlatego też, okazuje się, że zapewnienie kobiecie odpowiedniego wsparcia w okresie ciąży i porodu przyczynia się do wzmocnienia pozytywnych doświadczeń, a tym samym większej satysfakcji z okresu oczekiwania na narodziny dziecka. Badania naukowe potwierdzają, że kobiety które otrzymywały od swoich partnerów wystarczające wsparcie, w mniejszym stopniu doświadczały lęku. Brak wsparcia w czasie ciąży i porodu sprzyjał natomiast obniżeniu odczuwanej jakości z życia, a co więcej odpowiadał za zwiększenie ryzyka rozwoju depresji poporodowej. Specjaliści z zakresu zdrowia psychicznego, a także ginekolodzy, dostrzegają, że otrzymywanie przez kobiety odpowiedniego wsparcia informacyjnego oraz emocjonalnego, jest szczególnie ważne dla ich samopoczucia w okresie okołoporodowym. Dlatego też, w sytuacji, w której kobieta nie otrzymuje takiego wsparcia ze strony bliskich osób, konieczne jest zapewnienie jej profesjonalnego wsparcia psychologicznego. Pomoc psychologa w ciąży może okazać się skutecznym sposobem na zmniejszenie ryzyka rozwoju okołoporodowych zaburzeń psychicznych.

Bibliografia

1. Bączyk G, Poniedziałek M, Skokowska B. (2005), Poziom lęku przedoperacyjnego u chorych leczonych chirurgicznie. Pielęgniarstwo Polskie, 1(19): 42-45;
2. Bieleninik Ł., Bidzan M., Salwach D., Zdolska-Wawrzkiewicz A., (2011), Wsparcie od partnera a radzenie sobie z problemami prokreacyjnymi, w: L. Golińska, E. Bielawska- Batorowicz (red.), Rodzina i praca w warunkach kryzysu, Łódź, 177–186;
3. Chazan B. (2005), Organizacja opieki medycznej nad kobietą w ciąży [w:] Położnictwo i ginekologia. Bręborowicz GH (red). PZWL, Warszawa:58-75;
4. Czarnecka M., Łuczak-Wawrzyniak J., Bukowska A. i in., (2012), Wokół standardów opieki psychologicznej świadczonej kobietom w sytuacji straty w okresie perinatalnym w ginekologiczno-położniczym Szpitalu Klinicznym Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu, (w:) Przegrane narodziny. Strata ciąży w aspekcie psychologicznym, socjologicznym, medycznym i etycznym, E. Dmoch-Gajzlerska, I. Barton-Smoczyńska (red.), (s. 166-175), Warszawa: Oficyna Wydawnicza Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego;
5. Kaźmierczak M., (2015), Oblicza empatii w procesie adaptacji do rodzicielstwa, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR;
6. Kmita G., Barańska M., Ciastoń-Przecławska E., Cerańska-Goszczyńska H., Urmańska W., (1998), Psychologiczne aspekty ciąży zagrożonej u kobiet hospitalizowanych – o potrzebie zmiany dotychczasowego modelu opieki, „Ginekologia Polska”, 69(12), 1025–1031;
7. Kossakowska-Petrycka K., Chanduszko-Salska J., (2009), Poziom stresu i radzenie sobie ze stresem w ciąży wysokiego ryzyka a występowanie depresji poporodowej, w: K. Janowski, A. Cudo (red.), Człowiek chory. Aspekty biopsychospołeczne, t. 2, Lublin, 11–21;
8. Rutkowska A., Rolińska A., Kwaśniewski W., Makara-Studzińska M., Kwaśniewska A., (2011), Lęk – jako stan i jako cecha u kobiet w ciąży prawidłowej i wysokiego ryzyka, “Current Problems of Psychiatry”, 12(1), 56–59;
9. Sapkota S, Kobayashi T, Takase M. (2013). Impact on perceived postnatal support, maternal anxiety and symptoms of depression in new mothers in Nepal when their husbands provide continuous support during labour. Midwifery; 29(11): 1264–1271;
10. Sęk H., (2004), Rola wsparcia społecznego w sytuacjach stresu życiowego. O dopasowaniu wsparcia do wydarzeń stresowych, w: H. Sęk, R. Cieślak (red.), Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, Warszawa; 18–19, 49–67;
11. Szymona-Pałkowska K., (2005), Psychologiczna analiza doświadczeń rodziców w sytuacji ciąży wysokiego ryzyka, Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego;
12. Świerczek M. (2004), Być matką – konfrontacja oczekiwań i rzeczywistości w kontekście wsparcia społecznego. Chowanna; 2(23): 129–143;
13. Wojaczek K., (2007), Małżeńskie obdarowanie – kontekst usytuowania i prawidłowego rozwoju prokreacyjnej funkcji rodziny, (w:) Miłość, płciowość płodność, P. Morciniec (red.), (s. 161-190), Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego