Ortoreksja – charakterystyka zaburzenia i jego objawy

Pojęcie ortoreksji (orthorexia nervosa) opisuje patologiczną obsesję na zdrowym odżywianiu. Termin ten znany jest od niedawna, ponieważ po raz pierwszy został wprowadzony w 1997 roku przez Stevena Bartmana. Amerykański lekarz najpierw w czasopiśmie „Yoga Journal”, a następnie w książce „W Szponach Zdrowej Żywności” opisał własne doświadczenia z ortoreksją oraz przypadki z jakimi spotkał się w praktyce lekarskiej. Nazwa ortoreksja wywodzi się z języka greckiego, w którym słowo „orthos” oznacza „prawidłowy/właściwy” natomiast słowo „orexis” oznacza „apetyt”, co w dosłownym tłumaczeniu daje nam „właściwy apetyt”. Niemniej jednak, w praktyce orthorexia nervosa niewiele ma wspólnego z właściwymi postawami żywieniowymi. Jest ona zaburzeniem o podłożu psychicznym, które polega na nadmiernej koncentracji na zdrowym sposobie odżywiania.

W literaturze przedmiotu ortoreksja opisywana jest jako patologiczna obsesja na punkcie spożywania zdrowej żywności, a jej punktem osiowym jest próba osiągnięcia poprawy zdrowia oraz zapobiegania chorobom, poprzez ścisłą kontrolę swojej codziennej diety. W przebiegu niniejszego zaburzenia restrykcjom podlegają wszelkie produkty, które mogą stanowić źródło zanieczyszczeń, na przykład metali ciężkich, pestycydów, sztucznych konserwantów i aromatów. Ponadto, z jadłospisu zostaje wykluczona wszelka żywność przetworzona. W ortoreksji spożywanie posiłków jest czymś znacznie więcej niż źródłem energii. Staje się ono swego rodzaju rytuałem, podczas którego każdy kęs spożywany jest powoli, w atmosferze wyciszenia. Dlatego też, chorzy często unikają barów i restauracji, a jeśli muszą już tam przebywać, to zabierają ze sobą swoje posiłki. Ortoreksja może przyjmować różne formy, albowiem każdy pacjent ma wypracowane własne, restrykcyjne zasady żywieniowe, które jego zdaniem zapewnią mu zdrowie i dobre samopoczucie na długie lata.

Osoby zmagające się problemem ortoreksji przywiązują szczególną uwagę nie tyle do ilości, co przede wszystkim do jakości spożywanych produktów. Ponadto, nie ma dla nich znaczenia przyjemność, jaka może płynąć z jedzenia. Oprócz skrupulatnego doboru produktów spożywczych, pacjenci z orthorexia nervosa zwracają szczególną uwagę na technikę przygotowywania posiłków oraz używany do tego sprzęt.

Podczas zakupów, osoby te dokładnie czytają każdą etykietę, a mimo to towarzyszy im szereg obaw, na które składają się między innymi:

• Czy wybrana żywność pochodzi z dobrego źródła, czy nie była narażona na działanie nawozów sztucznych, hormonów lub pestycydów?
• Czy wybrana żywność była przechowywana w odpowiedni sposób? Czy dodano do niej konserwanty, a może podczas procesu obróbki została utracona większość cennych składników odżywczych?
• Czy opakowanie wybranej żywności może stanowić źródło zanieczyszczenia i substancji rakotwórczych? Czy etykieta umieszczona na opakowaniu jest zgodna z prawdą?

Myśli dotyczące zdrowego odżywiania podążają za osobami chorymi na ortoreksję przez cały czas. Między posiłkami poświęcają oni dużo czasu na zbieranie informacji na temat zdrowej żywności, jak również dalsze planowanie posiłków. Ważny aspekt niniejszego zaburzenia stanowi zjawisko poczucia winy i nakładania na siebie kar wtedy, gdy plan żywieniowy na dany dzień nie zostanie spełniony lub, gdy działania związane z przygotowywaniem zdrowych posiłków, z przyczyn niezależnych od pacjenta, zostaną udaremnione. W takim przypadku, osoby dotknięte ortoreksją niejednokrotnie nakładają na siebie jeszcze ostrzejsze rygory dietetyczne lub decydują się na podjęcie głodówki, która ich zdaniem oczyści organizm z nadmiaru spożytych toksyn.

Zdaniem Stevena Bartmana (twórcy tego pojęcia), orthorexia nervosa związana jest ze złudnym poczuciem bezpieczeństwa oraz pragnieniem osiągnięcia całkowitej kontroli nad swoim życiem. Ponadto, może towarzyszyć jej ukryty konformizm, związany z chęcią osiągnięcia powszechnie akceptowanego wzorca pięknego i zdrowego ciała, a także poszukiwanie duchowości i ascetyzmu.

Ważnym aspektem ortoreksji, odróżniającym ją od innych zaburzeń odżywiania, jest konieczność gromadzenia wysokiej jakości produktów spożywczych, a ponadto dokładne ważenie i planowanie posiłków z dużym wyprzedzeniem. W literaturze przedmiotu opisany został codzienny schemat postępowania pacjentów z ortoreksją, podzielony na cztery następujące po sobie fazy.

Codzienny schemat postępowania pacjentów z ortoreksją:

• Faza I – uporczywe myślenie o tym, jakie posiłki pacjent planuje spożyć tego lub następnego dnia;
• Faza II – gromadzenie składników niezbędnych do przygotowywania posiłków, podczas których pacjent wykazuje się dużym krytycyzmem;
• Faza III – sporządzanie posiłków w możliwe jak najzdrowszy sposób. Na przykład, nie poddawanie warzyw obróbce cieplnej, gotowanie mięsa na parze;
• Faza IV – poczucie satysfakcji lub winy, w zależności od tego, jak pacjentowi udało się przejść przez wymienione wyżej fazy.

W przebiegu ortoreksji narastające obawy oraz wyobrażenia dotyczące zdrowego odżywiania prowadzą do coraz to ostrzejszych restrykcji. Natomiast, rytuały żywieniowe oraz stereotypie w pewnym momencie zaczynają dominować życie pacjenta na tyle, iż uniemożliwiają mu sprawne funkcjonowanie. Osoby dotknięte ortoreksją najlepiej czują się w towarzystwie osób, które podzielają ich przekonania żywieniowe.

Krótka historia ortoreksji

Historia ortoreksji liczy 25 lat. Jak wspomniano we wstępie, po raz pierwszy została opisana w 1997 roku przez amerykańskiego lekarza Stevena Bartmana. Co ciekawe, wyodrębnienie niniejszego zaburzenia ściśle związane jest z osobistą historią autora „W Szponach Zdrowej Żywności”. Steven Bartman już od wczesnych lat dziecięcych zmagał się z silną alergią pokarmową, która wymagała eliminacji takich produktów, jak mleko, czy pszenica. Przez większość dzieciństwa, jak również w okresie dorosłości, był on przekonany, że te produkty mogą mu zaszkodzić. Dlatego też, z czasem sam zaczął komponować dla siebie jadłospisy, na które z biegiem lat przeznaczał coraz więcej czasu i uwagi, która w końcu zmieniła się w obsesję.

Bartman opisuje w swojej książce, że obsesja na punkcje zdrowego odżywiania zdominowała go na tyle, że nie był w stanie skoncentrować się na niczym innym. Przygotowywanie zrównoważonych posiłków w pełni go pochłaniało, podobnie jak ich spożywanie. W konsekwencji niniejszych działań, autor książki na dalszy plan odsunął nie tylko swoje życie towarzyskie, ale także zawodowe i rodzinne. Każdego dnia poświęcał wiele godzin na opracowanie jadłospisu „diety cud”, która zapewni ludzkości zdrowie i długowieczność. Jak sam przyznaje, popadł w prawdziwą obsesję, która doprowadziła go do osamotnienia i natrętnych myśli na temat jedzenia.

Momentem zwrotnym dla Bartmana było wyraźne pogorszenie stanu zdrowia, do którego doprowadził istotny spadek masy ciała. Po latach, kiedy otworzył własną praktykę lekarską, Steven Bartman zaczął spotykać w gabinecie pacjentów, którzy podobnie jak on, wcześniej nie mogli uwolnić się od obsesyjnego pragnienia przestrzegania zdrowej diety. Na podstawie licznych obserwacji oraz zebranych danych, postanowił nazwać niniejsze zaburzenie orthorexia nervosa, a następnie szczegółowo opisać je w swojej książce.

Możliwe przyczyny ortoreksji

Zaburzenia odżywiania charakterystyczne są dla krajów kultury zachodniej, w których nadal dominuje kult szczupłej i zgrabnej sylwetki. Zarówno anoreksja, bulimia, jak i inne niespecyficzne zaburzenia odżywiania, zdecydowanie rzadziej rozpoznawane są w krajach, w których panuje problem głodu. W kulturze zachodniej w ciągu ostatnich dekad dochodzi do zderzania się dwóch przeciwstawnych tendencji. Z jednej strony, oferowana jest nam szeroka dostępność produktów spożywczych (często wysokokalorycznych), a z drugiej strony promowany jest zdrowy styl odżywiania i zachowywanie szczupłej sylwetki. Ponadto, mimo zmieniających się standardów, nadal to osoby szczupłe częściej kojarzone są z atrakcyjnością, pracowitością, sukcesem i silną wolą. Natomiast, osoby z nadwagą oraz otyłością niejednokrotnie postrzegane są jako zaniedbane i leniwe.

Zarówno przemysł dietetyczny, jak i prężnie rozwijająca się branża fitness wywierają ogromny wpływ na wzrost zainteresowania zdrowym odżywianiem oraz chęć osiągnięcia szczupłej, atrakcyjnej sylwetki. Sklepy ze zdrową żywnością są coraz łatwiej dostępne, a informacje na temat jedzenia oraz pro-zdrowotnych diet możemy znaleźć bez trudu w internecie oraz popularnych czasopismach. Niestety, nie wszystkie z nich są wiarygodne. Niektóre z popularnych diet mają charakter profilaktyczny i rzeczywiście mogą przyczynić się do poprawy zdrowia oraz samopoczucia, natomiast inne posiadają charakter ideologiczny i często przedstawiają bardziej restrykcyjne zasady. Przykładem niniejszego trendu są zwolennicy diety surowej, zdaniem których poddawanie żywności procesom obróbki cieplnej odpowiedzialne jest za nasilenie stanów zmęczenia, obniżenie odporności, problemy skórne, zmniejszoną odporność na stres, a nawet zaburzenia hormonalne.

Przestrzeganie zaleceń zrównoważonej diety jest niewątpliwe pożądane i pozytywnie oddziałuje na nasze zdrowie. Niemniej jednak, brak dystansu do często nienaukowych informacji na temat odżywiania, może doprowadzać do wykluczenia z jadłospisu cennych źródeł witamin i minerałów, a ponadto przyjmować charakter patologiczny.

Analizując możliwe przyczyny ortoreksji należy wspomnieć o roli mediów i sposobie przekazywania informacji na temat nie tylko diety, ale także możliwych zanieczyszczeniach obecnych w żywności. Przykładem oddziaływania mediów na społeczeństwo może być intensywny wzrost zainteresowania dietą bezglutenową, coraz częściej stosowaną przez osoby, które nie zmagają się z nietolerancją niniejszego składnika. Warto przy tym wiedzieć, że problem celiakii (choroby wymagającej całkowitego wykluczenia glutenu z codziennej diety) dotyka zaledwie 1% populacji. Mimo to, dieta bezglutenowa nadal należy do jednych z najczęściej wyszukiwanych w internecie, a popularność produktów bezglutenowych, czy też bez laktozy stale wzrasta, chociaż ich skład często nie jest lepszy, a nawet gorszy od tradycyjnych produktów zbożowych, czy też produktów mlecznych.

Wśród przyczyn ortoreksji doszukuje się również wcześniejszych doświadczeń z zaburzeniami odżywiania, specyficznych uwarunkowań osobowościowych, a także zaburzeń o charakterze obsesyjno-kompulsywnym.

Ortoreksja – epidemiologia i grupy ryzyka

Zaburzenia odżywiania stanowią powszechny problem we współczesnym społeczeństwie. Szacuje się, iż dotykają one od około 5% do nawet 18% populacji, zwłaszcza osób w młodym wieku. Podobnie jak w przypadku możliwych przyczyn ortoreksji, tak i dane na temat jej rozpowszechnienia są niezwykle zróżnicowane. Współcześni naukowcy szacują, iż ryzyko rozwoju orthorexia nervosa wynosi 7%. Natomiast częstość występowania niniejszego zaburzenia waha się od 1% do nawet 57%. Tak istotne różnice można w łatwy sposób wytłumaczyć. Przede wszystkim zależą one od doboru grupy badawczej, jak również od zastosowanych narzędzi diagnostycznych. Nie ulega jednak wątpliwości fakt, iż we wszystkich badaniach wykazano większą tendencję do występowania ortoreksji wśród mieszkańców krajów zachodnich.

Ortoreksja (podobnie jak anoreksja oraz bulimia) jest zaburzeniem o podłożu psychicznym. Niemniej jednak, na klasyczne formy zaburzeń odżywiania cierpią głównie kobiety, natomiast w świetle niektórych badań (między innymi tych przeprowadzonych na grupie studentów medycyny), większa skłonność do zachowań ortorektycznych rozpoznawana jest wśród mężczyzn. Współcześni psychologowie twierdzą, iż najbardziej narażone na występowanie orthorexia nervosa są osoby między 20 a 40 rokiem życia, które wykonują zawody medyczne lub związane z żywieniem człowieka.

Ortoreksja – grupy ryzyka

• DIETETYCY – Wysoka częstość występowania ortoreksji wśród dietetyków została potwierdzona we wczesnych badaniach na temat niniejszego zaburzenia, które wykazały również, iż osoby z niniejszej grupy zawodowej są aż dwa razy bardziej narażone na występowanie zaburzeń odżywiania;
  
• OSOBY NA DIECIE BEZMIĘSNEJ – Częstość występowania ortoreksji jest istotnie wyższa w grupie frutarian, zwolenników diety surowej, wegańskiej i wegetariańskiej. Niniejsze doniesienia zostały potwierdzone między innymi przez polski zespół badawczy, który zaobserwował występowanie objawów ortoreksji u ponad 30% badanych wegetarian. Warto również wiedzieć, iż na rozwój niniejszego zaburzenia najbardziej narażone są młode osoby stosujące dietę wegańską lub wegetariańską;
  
• ADOLESCENCI – Okres między 19 a 24 rokiem życie jest niezwykle ważny dla kształtowania przekonań oraz nawyków żywieniowych, które niejednokrotnie trwają przez całe życie. Współczesne badania zwracają uwagę, że młode osoby wprowadzające do swojej codzienności alternatywne formy odżywiania wykazują skłonności do rozwijania nieprawidłowych zachowań związanych z jedzeniem, w tym do rozwoju objawów orthorexia nervosa. Naukowcy zauważyli także, iż ryzyko rozwoju niniejszego zaburzenia zmniejsza się wraz ze wzrostem wieku jednostki;
  
• POSOBY DOTKNIĘTE ZABURZENIAMI ODŻYWIANIA – Badania naukowe wskazują na współwystępowanie ortoreksji z anoreksją oraz bulimią. Szacuje się, że ryzyko rozwoju orthorexia nervosa jest prawie 5-krotnie wyższe u osób, które doświadczyły wcześniej zaburzeń odżywiania. W obrazie ortoreksji poza obsesją na punkcie zdrowego odżywiania rozwija się także obsesja na punkcie wagi oraz wyglądu swojego ciała. Co ciekawe, zaobserwowano także, iż osoby u których rozpoznano anoreksję odznaczają się wysokim poziomem perfekcjonizmu i niskim zadowoleniem z ciała, które rozpoznaje się również u pacjentów z anoreksją lub bulimią.
  
• UŻYTKOWNICY INSTAGRAMA ORAZ MIŁOŚNICY SPORTU I FITNESSU – Obserwacje przeprowadzone na niniejszych grupach wskazują na istotnie wyższe ryzyko rozwoju objawów ortoreksji. Badanie przeprowadzone w Portugalii na grupie blisko 200 osób, które na co dzień korzystają z siłowni, wykazały, iż zachowania ortorektyczne występują u ponad 50% badanych.
  

Ortoreksja – problemy diagnostyczne

W ciągu ostatnich lat wzrasta liczba doniesień na temat orthorexia nervosa. Niemniej jednak, często nie są one jednogłośne. Część naukowców postuluje bowiem, aby uznać ortoreksję za osobną jednostkę chorobową, wskazując przy tym na behawioralny charakter jej objawów. Inni są zdania, iż przynależy ona jedynie do niespecyficznych form zaburzeń odżywiania. O ortoreksji usłyszeliśmy po raz pierwszy w 1997 roku, co sprawia, iż jest ona stosunkowo nowym zaburzeniem, które do tej pory nie zostało ujęte w żadnych z systemów diagnostycznych (ani DSM-5, ani ICD-11). Niemniej jednak, już w 2003 roku pojawiła się pierwsza oficjalna informacja na temat ortoreksji na stronie NEDA – międzynarodowej organizacji zajmującej się zaburzeniami odżywiania.

W świetle Amerykańskiej Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych DSM-4, wśród zaburzeń odżywiania wyróżniało się: jadłowstręt psychiczny (anoreksję), żarłoczność psychiczną (bulimię) oraz niespecyficzne zaburzenia odżywiania. W nowej wersji niniejszej klasyfikacji (z 2013 roku) poszerzono niniejszą kategorię o nowe zaburzenia, w tym: zaburzenia z napadami objadania się, zaburzenia przeżuwania, zespół Pica (polegający na spożywaniu substancji niejadalnych, np. papieru), zaburzenia z unikaniem/ograniczaniem pokarmów, inne określone zaburzenia odżywiania się oraz inne nieokreślone zaburzenia odżywiania się lub karmienia. W Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10, opracowanej przez Światową Organizację Zdrowia oraz w projekcie jej aktualizacji ICD-11 z 2018 roku, również nie wymieniono orthorexia nervosa jako oddzielnej jednostki chorobowej.

Zdaniem Beaty Ziółkowskiej (polskiej psycholog), trudność w prawidłowym odróżnieniu ortoreksji od zaburzeń z unikaniem/ograniczaniem spożywania pokarmów polega na podobieństwie objawów. Niemniej jednak wskazuje ona, iż charakterystyczny dla zaburzeń z unikaniem/ograniczaniem spożywania pokarmów jest lęk przed samym jedzeniem oraz spożywaniem posiłków. Natomiast, występujące w ich przebiegu restrykcje pokarmowe pojawiają się w wyniku próby zredukowania negatywnych emocji. Podczas gdy w orthorexia nervosa zarówno restrykcje pokarmowe, jak i wybory żywieniowe spowodowane są subiektywnymi przekonaniami jednostki, iż żyje ona zgodnie z zasadami zrównoważonego odżywiania, co ma na celu zapewnienie pełnego zdrowia i dobrego samopoczucia.

Mimo, iż zainteresowanie ortoreksją wśród naukowców stale wzrasta, brakuje ujednoliconej definicji niniejszego zjawiska oraz powszechnie akceptowanych kryteriów diagnostycznych. Warto wiedzieć, że pierwszą próbę ich ustalenia zaproponował Steven Bartman (autor pojęcia) we współpracy z Davidem Knightem

Zgodnie z przedstawionymi przez nich kryteriami, rozpoznanie ortoreksji można było postawić wtedy, gdy pacjent odpowiedział twierdząco na 4 z poniższych 10 pytań.

• Czy każdego dnia poświęcasz więcej niż 3 godziny na myślenie o zdrowym odżywianiu?
• Czy swoje posiłki planujesz na dzień lub kilka dni wcześniej?
• Czy ważniejsze jest dla Ciebie to, co jesz, czy przyjemność, która płynie z jedzenia?
• Czy od momentu rozpoczęcia diety, doszło do pogorszenia się jakości Twojego życia?
• Czy jesteś dla siebie coraz bardziej surowy?
• Czy jesteś w stanie poświęcić przyjemne doznania, które płyną z jedzenia, aby spożyć to, co Twoim zdaniem jest właściwe?
• Czy Twoja samoocena wzrasta wtedy, gdy jesz zdrową żywność? Czy potępiasz osoby, które nie chcą odżywiać się zdrowo?
• Czy w przypadku odstępstwa od diety, odczuwasz poczucie winy lub czujesz do siebie odrazę?
• Czy przestrzegany przez Ciebie sposób odżywiania izoluje Cię od społeczeństwa?
• Czy kiedy spożywasz posiłki zgodnie z planem i Twoimi przekonaniami, odczuwasz poczucie całkowitej kontroli?

Inne kryteria opracowane przez zespół rzymskiego uniwersytetu proponowały, aby diagnoza niniejszego zaburzenia opierała się na:

• Stwierdzeniu u pacjenta cech osobowości o charakterze obsesyjno-kompulsywnym;
• Stwierdzeniu występowania przesadnego przywiązania do zasad zdrowego odżywiania;
• Rozpoznaniu stałego, a nie przejściowego charakteru występujących objawów;
• Wykazaniu, iż zachowanie pacjenta związane z odżywianiem wywiera bezpośredni, negatywny wpływ na jakość jego życia.

Odkąd w 1997 roku Bartman opisał swoje doświadczenia z ortoreksją, naukowcy stale spierają się, co do jej miejsca wśród chorób psychicznych. Niektórzy twierdzą, iż jest ona oddzielną kategorią diagnostyczną, natomiast inni, że stanowi jedynie podtyp anoreksji, a pozostali, że ortoreksja stanowi odmianę zaburzeń o charakterze obsesyjno-kompulsywnym. Autor pojęcia (Steven Bartman) jest zdania, iż stanowi ona osobną jednostkę chorobową. Większość polskich naukowców traktuje ją w perspektywie nowych, niespecyficznych form zaburzeń odżywiania. Klinicyści często mają problem z jej jednoznaczną klasyfikacją, albowiem przyjmuje ona cechy zarówno zaburzeń odżywiania, jak i zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych.

Analizując sam mechanizm orthorexia nervosa, można stwierdzić, że bliżej jej do zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych. Natomiast z anoreksją łączy ją obecność rytuałów związanych z jedzeniem, restrykcje pokarmowe oraz zależność samooceny od kontroli nad swoimi zachowaniami żywieniowymi. Niemniej jednak, niska masa ciała rzadko rozpoznawana jest wśród pacjentów z ortoreksją.

Odpowiednie zdefiniowanie niniejszego zaburzenia wymaga jeszcze czasu, a przede wszystkim uwzględnienia wymiaru społeczno-kulturowego, odgrywającego istotną rolę w kształtowaniu prozdrowotnych postaw, które odczytane w nieodpowiedni sposób lub przy braku dystansu mogą przybrać charakter patologiczny.

Przebieg ortoreksji i zagrożenia dla zdrowia z niej wynikające

Ortoreksja ma zazwyczaj łagodny początek. Pacjent zaczyna interesować się zdrowym odżywianiem i zwracać większą uwagę na jakość spożywanych posiłków, co jest zachowaniem pożądanym. Niestety, wraz z upływem czasu myśli na temat jedzenia zaczynają dominować codzienność jednostki, a żywność podlega coraz większym restrykcjom. Osoba dotknięta ortoreksją dokładnie sprawdza skład każdego produktu i kupuje tylko ze sprawdzonych źródeł. Ortorektycy często są dumni z siebie, a ponadto starają się przekonać innych do – ich zdaniem – prozdrowotnego stylu życia. Nie towarzyszy im poczucie choroby, wręcz przeciwnie, odnoszą wrażenie, że robią wszystko co w swojej mocy, aby jej zapobiegać. Pierwszym sygnałem alarmowym w kontekście niniejszego zaburzenia może stać się zjawisko podejmowania w towarzystwie wyłącznie tematów związanych ze zdrowym odżywianiem. Ponadto, chory unika spotkań w miejscach publicznych, w których sprzedawane jest jedzenie i coraz częściej rezygnuje ze spotkań ze znajomymi, zwłaszcza wtedy, gdy nie podzielają oni jego poglądów. Co ciekawe, rodzaj spożywanych produktów, jak również charakter przestrzeganych restrykcji, może różnić się w zależności od pacjenta. Niemniej jednak, w przypadku ortoreksji oba te aspekty z czasem zaczynają się nasilać.

Wraz z rozwojem zaburzenia, pacjenci zaczynają tracić kontrolę oraz możliwość zmiany swoich zachowań żywieniowych, w związku z którymi doświadczają konsekwencji emocjonalnych, zdrowotnych i społecznych. W zaawansowanych stadiach, osoby dotknięte ortoreksją wolą zrezygnować z posiłku niż spożyć żywność zanieczyszczoną. Z czasem bezpieczna dla nich staje się wyłącznie woda i to tylko taka, która pochodzi ze sprawdzonych źródeł.

Zagrożenia płynące ze stosowania tak restrykcyjnej diety przyjmują charakter biologiczny, psychologiczny i społeczny. Osoby doświadczające ortoreksji z czasem zapadają na liczne choroby, które wynikają bezpośrednio z niewłaściwych zachowań żywieniowych. Na początku pojawiają się łagodne objawy, takie jak bóle, czy zawroty głowy. Następnie, chory doświadcza problemów z pamięcią i koncentracją. Ponadto, pojawiają się: bóle brzucha, uczucie osłabienia oraz zanik miesiączkowania lub nieregularne cykle u kobiet. Z powodu niedoborów żelaza oraz cynku, dochodzi do spadku odporności i zwiększa się ryzyko rozwoju niedokrwistości. Powikłania związane z ortoreksją mogą bezpośrednio zagrażać życiu.

Wśród konsekwencji niniejszego zaburzenia wyróżnia się:

• Rozedmę śródpiersiową;
• Odmę opłucnową;
• Podwyższenie stężenia AspAT, ALaT i bilirubiny;
• Niedobór witaminy B12;
• Kwasicę metaboliczną;
• Kamicę nerkową;
• Anemię.

We współczesnej literaturze opisano zaledwie kilka przypadków skrajnego niedożywienia związanego bezpośrednio z ortoreksją, w tym jeden przypadek śmiertelny. Najbardziej niebezpieczne są sytuacje, w których objawy niniejszego zaburzenia dotyczą osób w wieku dorastania. Znane są także przypadki, w których to rodzice zmagają się z ortoreksją i w wyniku niniejszego zaburzenia zaczynają wykluczać z diety swoich najmłodszych dzieci (niejednokrotnie niemowląt) niezbędne składniki pokarmowe, np. nabiał, mięso, produkty pochodzenia zwierzęcego, produkty zbożowe, owoce, warzywa z nieznanych źródeł. W takiej sytuacji mogą doprowadzić nie tylko do ich nieprawidłowego rozwoju, ale przede wszystkim do sytuacji zagrożenia życia.

Ortoreksja ma także wpływ na nasze funkcjonowanie psychiczne. Nadmierna koncentracja na wyborach żywieniowych zaburza funkcjonowanie jednostki w społeczeństwie. Ponadto, pozbawiony niezbędnych składników odżywczych organizm zaczyna przejawiać objawy obniżenia nastroju. U pacjentów pojawiają się zmienne stany emocjonalne, a nawet zaburzenia osobowości. Niektórzy badacze sugerują, iż ortoreksja może stanowić zwiastun schizofrenii lub może być związana z zaburzeniami ze spektrum autyzmu.

Ortoreksja a anoreksja

Zdaniem niektórych specjalistów, ortoreksja stanowi podtyp anoreksji. Nie ulega wątpliwości fakt, iż oba te zaburzenia prezentują podobny obraz kliniczny. W wielu przypadkach początek jadłowstrętu psychicznego związany jest z wprowadzaniem do swojej codzienności zdrowych nawyków żywieniowych, eliminowaniem niektórych grup produktów (np. produktów pochodzenia zwierzęcego) oraz z analizowaniem etykiet produktów. W przebiegu anoreksji, pacjenci z czasem zaczynają ograniczać ilość spożywanych posiłków, zwracając przede wszystkim uwagę na ich kaloryczność. W przebiegu orthorexia nervosa, długotrwałe i zaostrzające się rygory żywieniowe, podobnie jak w przypadku jadłowstrętu psychicznego, doprowadzić mogą do istotnego spadku masy ciała, a nawet do niedożywienia.

Ortoreksja a anoreksja – RÓŻNICE

• Osoby chorujące na ortoreksję zwracają uwagę na składniki zawarte w produktach, ich pochodzenie oraz wpływ na zdrowie – podejście jakościowe;
  Osoby chorujące na anoreksję zwracają uwagę na kaloryczność składników zawartych w produkcie – podejście ilościowe;

• W przebiegu ortoreksji nie zawsze dochodzi do obniżenia masy ciała pacjenta znacznie poniżej normy (wskaźnik BMI);
  W przebiegu anoreksji zawsze dochodzi do istotnego obniżenia masy ciała pacjenta;

• Osoby chorujące na ortoreksję zwracają uwagę przede wszystkim na kondycję swojego ciała i w związku z tym pragną zachować czystość jedzenia;
  Osoby chorujące na anoreksję zwracają uwagę na wygląd swojego ciała i dążą do osiągnięcia ekstremalnej szczupłości oraz możliwie jak najniższej wagi.

Ortoreksja a anoreksja – PODOBIEŃSTWA

• Zarówno w przebiegu ortoreksji, jak i anoreksji, pacjenci poddają się rytuałom związanym z jedzeniem i prezentują sztywne nawyki żywieniowe;
• Samoocena ortorektyków i anorektyków silnie związana jest z przestrzeganiem wyznaczonych przez siebie zasad odżywiania;
• Zarówno ortoreksja, jak i anoreksja najczęściej dotyka osoby ze skłonnością do perfekcjonizmu oraz silnie skupione na sobie;
• Kontrolowanie swojej diety zarówno w przebiegu ortoreksji, jak i anoreksji, daje poczucie władzy;
• Osoby chorujące na ortoreksję i anoreksję unikają miejsc publicznych, w których spożywa się jedzenie;
• W obu przypadkach u pacjentów rozpoznawany jest podwyższony poziom lęku oraz kontroli;
• Obie choroby mogą wiązać się z podobnymi konsekwencjami somatycznymi i psychologicznymi, takimi jak: zaburzenia pamięci i koncentracji, spadek odporności organizmu, niedokrwistość, osteoporoza, zaburzenia czynności jelit, zatrzymanie cykli menstruacyjnych. Należy jednak pamiętać, że w przebiegu anoreksji wyżej wymienione konsekwencje zdrowotne występują częściej, a ponadto jadłowstręt psychiczny wiąże się z wyższą śmiertelnością.

Ortoreksja a zaburzenia obsesyjno-kompulsywne

Zachowania związane z przestrzeganiem restrykcyjnych zasad zdrowego odżywiania przez licznych specjalistów uznawane są za podtyp zaburzeń o charakterze obsesyjno-kompulsywnym. W literaturze specjalistycznej, jak również w obrazie klinicznym możemy odnaleźć wiele cech wspólnych, które odzwierciedlają się przede wszystkim w intruzywnych myślach na temat jedzenia, zrytualizowanym sposobie działania oraz silnej koncentracji na czystości jedzenia. W niektórych współczesnych badaniach naukowych wykazano zależność między zaburzeniami obsesyjno-kompulsywnymi a zachowaniami ortorektycznymi. Niemniej jednak, związek pomiędzy tymi dwoma zaburzeniami nie jest do końca jasny. I chociaż zarówno w przebiegu zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych, jak i w przebiegu orthorexia nervosa występują uporczywe obsesje oraz powtarzające się czynności, trudno stwierdzić, czy obsesyjne myślenie o zdrowym żywieniu powoduje u pacjentów chorych na ortoreksję cierpienie oraz czy podejmowane przez nich zachowania żywieniowe mają na celu redukcję lęku, tak jak to się dzieje w przypadku zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych.

Ortoreksja – leczenie

Leczenie ortoreksji jest procesem złożonym, którego powodzenie zależy przede wszystkim od postawienia trafnego rozpoznania. Specjaliści rekomendują terapię holistyczną obejmującą zarówno farmakoterapię, psychoterapię, jak i leczenie dietetyczne. Po konsultacji psychiatrycznej pacjentowi zalecane są selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny, które poprawiają nastrój i mogą łagodzić objawy o charakterze obsesyjno-kompulsywnym. Niemniej jednak, w przypadku pacjentów chorujących na ortoreksję mogą występować trudności z zastosowaniem farmakoterapii, albowiem mogą oni kwestionować „czystość” leków, a związku z tym odmówić ich przyjmowania. Warto jednak wiedzieć, że część ortorektyków może być otwarta na różne formy terapii, ponieważ już od początku stosowania restrykcyjnych zaleceń żywieniowych, ich głównym celem było osiągnięcie zdrowia. Niestety, w praktyce okazuje się, że ortorektycy rzadko zgłaszają się do specjalisty jeszcze przed wystąpieniem objawów somatycznych, wynikających z niedożywienia organizmu. Warto jednak wiedzieć, że jak najszybsze wprowadzenie działań psychoterapeutycznych, z jednoczesną farmakoterapią oraz leczeniem dietetycznym, jest niezbędne dla osiągnięcia poprawy stanu zdrowia pacjenta.

W obserwacji psychologów zmiana postaw osoby cierpiącej z powodu ortoreksji nie jest łatwa i wymaga długotrwałej pracy. Osoby chore są bowiem przekonane, że doskonale zdają sobie sprawę z tego, co jest dobre dla ich organizmu, poświęcają dużo czasu na zdobywanie wiedzy na temat zdrowia i często odpierają argumenty płynące ze strony specjalistów. Dlatego też, ważne jest, aby w procesie terapeutycznym uczestniczył nie tylko pacjent, ale także członkowie jego rodziny. Bliskie osoby z otoczenia pacjenta są w stanie zapewnić mu wsparcie oraz zwiększyć motywację do leczenia.

Niezwykle ważnym elementem terapii ortoreksji jest także leczenie dietetyczne, polegające na ułożeniu przed dietetyka zrównoważonego jadłospisu, odpowiadającego na potrzeby organizmu pacjenta. W przypadku skrajnie niedożywionych osób, przed rozpoczęciem terapii żywieniowej należy uwzględnić możliwość wystąpienia refeeding syndrome (zespołu ponownego odżywienia), związanego między innymi z możliwością wystąpienia śmiertelnej arytmii, niewydolności oddechowej oraz skurczowej niewydolności. Ponadto, ważne jest wyrównanie niedoborów makro i mikroskładników, jak również przekazanie pacjentowi racjonalnego podejścia do zdrowego odżywiania.

Jak odróżnić początek ortoreksji od wprowadzania zdrowych zmian do swojej codzienności?

W związku z narastającym problemem nadwagi i otyłości, w przestrzeni publicznej coraz częściej poruszany jest temat zdrowego odżywiania oraz znaczenia aktywności fizycznej w kontekście profilaktyki chorób o charakterze cywilizacyjnym. Takie działania w większości przypadków wywierają pozytywny wpływ na życie jednostek i skłaniają je do podejmowania bardziej racjonalnych wyborów żywieniowych. Niemniej jednak, w niektórych przypadkach mogą doprowadzić do rozwoju patologicznych wzorców zachowań związanych z jedzeniem. Ortoreksja ma zazwyczaj łagodny początek. Zmiana dotychczasowych nawyków żywieniowych na te prozdrowotne wiąże się z powszechną aprobatą społeczną. Jak więc w tym przypadku dostrzec objawy zaburzenia, które rozwija się powoli, a jego skutki na wczesnym etapie są praktycznie niemożliwe do zaobserwowania? Jak nie przegapić momentu, w którym prozdrowotne zachowania żywieniowe zaczynają zmierzać w nieodpowiednim kierunku?

Charakter ortoreksji jest niezwykle złożony. Niemniej jednak, główna różnica między racjonalnym podejściem do zdrowia a chorobą polega na tym, że osoba zdrowa będzie starała się wzbogacać swoją dietę o nowe, pełne witamin i minerałów składniki, natomiast osoba przejawiająca zachowania ortorektyczne będzie stopniowo eliminować ze swojego jadłospisu coraz większe grupy produktów, które ich zdaniem mogą być szkodliwe dla zdrowia. Dotyczy to między innymi warzyw pochodzących z nieekologicznych upraw, czy też wody, która pochodzi z niesprawdzonych ujęć. Ponadto, ortoreksja zaczyna się wtedy, gdy żywienie staje się ucieczką do codziennego życia. Pacjent coraz więcej czasu poświęca na przygotowywanie posiłków i czytanie na temat zdrowej żywności, a z czasem wycofuje się z uczestniczenia w spotkaniach towarzyskich, a nawet nie wywiązuje się z obowiązków rodzinnych i zawodowych, albowiem całkowicie pochłonięty jest myśleniem o zdrowym odżywianiu.

Ortoreksja – kwestionariusze diagnostyczne

Chociaż ortoreksja jest stosunkowo nowym zaburzeniem, od 1997 roku udało się zaproponować kilka kwestionariuszy, które mogą okazać się pomocne w procesie diagnostycznym. Najstarszym z narzędzi jest BOT (Bratman Orthorexia Test), stosowany w licznych badaniach nad rozpowszechnieniem ortoreksji w populacji. Kwestionariusz BOT zaproponowany przez Stevena Bartmana składa się z 10 pytań dotyczących objawów ortoreksji, na które można odpowiedzieć TAK lub NIE. Za każdą odpowiedź twierdzącą uzyskuje się 1 punkt. Otrzymanie wysokiego wyniku może świadczyć o występowaniu ortoreksji. BOT po dziś dzień wykorzystywany jest w badaniach przesiewowych podczas diagnozy zaburzeń odżywiania.

Kolejnym, współcześnie najczęściej stosowanym kwestionariuszem jest ORTO-15. Niniejsze narzędzie badawcze składa się z 15 pozycji, opisujących nasilenie zachowań ortorektycznych. Odnoszą się one przede wszystkim do aspektów poznawczych i emocjonalnych związanych z jedzeniem, jak również do objawów klinicznych ortoreksji. Współcześnie kwestionariusz ORTO-15 poddawany jest krytyce ze względu na swoją niekompletność oraz niestabilne właściwości psychometryczne. Sami autorzy ORTO-15 podkreślają konieczność opracowania i uwzględnienia w teście nowych pozycji, związanych z zachowaniami obsesyjno-kompulsywnymi. Niemniej jednak, po dziś dzień ten kwestionariusz stosowany jest w niezmienionej formie.

Kontrowersje wokół rzetelności ORTO-15 skłoniły naukowców do opracowania nowych narzędzi, które mogą być wykorzystywane podczas diagnozowania orthorexia nervosa. Jednym z nich jest EHQ (Eating Habits Questionnaire) – kwestionariusz nawyków żywieniowych. Niniejsze narzędzie składa się z 21 pozycji, które odnoszą się do:

• Prawidłowych zachowań związanych z jedzeniem;
• Problemów związanych ze zdrowym odżywianiem;
• Pozytywnego nastawienia względem idei zdrowego odżywiania.

Kolejnym narzędziem jest kwestionariusz DOS (Düsseldorf Orthorexia Scale), który składa się łącznie z 21 pozycji nawiązujących do:

• Ortorektycznych zachowań związanych z jedzeniem;
• Unikania spożywania substancji dodatkowych;
• Stosowania suplementów diety.

Warto również wiedzieć, że DOS stosowany jest także w skróconej formie składającej się z 10 pozycji.

Najnowszym narzędziem wykorzystywanym w diagnozie ortoreksji jest opracowany w 2018 roku TOS (Teruel Orthorexia Scale), którego pozycje opierają się o dwuczynnikową strukturę ortoreksji.

Podsumowanie

Ortoreksja jest zaburzeniem psychicznym o niejednorodnej strukturze. Współcześni naukowcy często spierają się co do jej miejsca w systemach klasyfikacyjnych. Jedni twierdzą, że bliżej jej do zaburzeń odżywiania, a inni odnajdują jej bliski związek z zaburzeniami obsesyjno-kompulsywnymi. Niemniej jednak, bez względu na charakter niniejszej choroby, należy wiedzieć, że w znacznym stopniu oddziałuje na życie jednostki, stopniowo doprowadzając do upośledzenia funkcjonowania w życiu społecznym. Ponadto, narastające, intruzywne myśli na temat zdrowego odżywiania z czasem zamieniają się w obsesję i doprowadzają do sytuacji, w której pacjent zaczyna eliminować ze swojego jadłospisu coraz większe grupy produktów, które jego zdaniem są niebezpieczne dla zdrowia. W zaawansowanych stadiach rozwoju, ortoreksja doprowadza do niedożywienia organizmu oraz licznych konsekwencji, w tym chorób w obrębie układu sercowo-naczyniowego. Dlatego też, tak ważne jest, aby rozpoznać chorobę na wczesnym etapie i jak najszybciej wprowadzić odpowiednie działania terapeutyczne, na które składają się przede wszystkim pomoc psychologa, psychiatry, lekarza pierwszego kontaktu oraz dietetyka.

Bibliografia

1. Babicz-Zielińska E. Zaburzenia w odżywianiu wynikające z troski o zdrowie. Fam. Med. Prim. Care Rev. 2012; 2: 123–125;
2. Bratman S, Knight D. Health Food Junkies. Orthorexia nervosa: Overcoming the obsession with healthful eating. New York: Broadway Books; 2000;
3. Dickinson KM, Watson MS, Prichard I. Are clean eating blogs a source of healthy recipes? A comparative study of the nutrient composition of foods with and without clean eating claims. Nutrients 2018; 10(10): 1440;
4. Donini L.M., Marsili D., Graziani M.P., Imbriale M., Cannella C. Orthorexia nervosa: Validation of a diagnosis questionnaire. Eating Weight Disord. 2005; 10: e28–32;
5. Gortat M, Samardakiewicz M, Perzyński A. Ortoreksja – wypaczone podejście do zdrowego odżywiania się. Psychiatr. Pol. 2021; 55(2): 421–433;
6. Gramaglia C, Brytek-Matera A, Rogoza R, Zeppegno P. Orthorexia and anorexia nervosa: two distinct phenomena? A cross-cultural comparison of orthorexic behaviours in clinical and nonclinical samples. BMC Psychiatry 2017; 17; 1–5;
7. Hyrnik J, Zasada I, Jelonek I, Wilczyński K, Janas-Kozik M. Ortoreksja – aktualne ujęcie problemu. Przegląd badań. Psychiatr. Pol. 2021; 55(2): 405–420;
8. Laszkowska M, Shiwani H, Belluz J, Ludvigsson JF, Green PH, Sheehan D i wsp. Socioeconomic vs health-related factors associated with Google searches for gluten-free diet. Clin. Gastroenterol. Hepatol. 2018; 16(2): 295–297.
9. Łucka I, Janikowska-Hołoweńko D, Domarecki P, Plenikowska-Ślusarz T, Domarecka M. Ortoreksja – oddzielna jednostka chorobowa, spektrum zaburzeń odżywiania czy wariant zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych? Psychiatr. Pol. 2019; 53(2): 371–382;
10. Michalska, A., Szejko, N., Jakubczyk, A., Wojnar, M. Niespecyficzne zaburzenia odżywiania się – subiektywny przegląd. Psychiatria Polska, 2016, 50(3), 497–507;
11. Michalska, P., Kukuła, D. Healthism – kult zdrowia czy współczesne zagrożenie behawioralne? W: M. Maciąg, K. Maciąg (red.), Zagrożenia i problemy cywilizacyjne XXI w. – przegląd i badania; 2017.(s. 7–17). Lublin: Wydawnictwo Tygiel;
12. Moroze RM, Dunn TM, Craig Holland J, Yager J, Weintraub P. Microthinking about micronutrients: A case of transition from obsessions about healthy eating to near-fatal ‘orthorexia nervosa’ and proposed diagnostic criteria. Psychosomatics 2015: 56(4): 397–403;
13. Parra-Fernández ML, Rodríguez-Cano T, Onieva-Zafra MD, Perez-Haro MJ, Casero-Alonso V, Fernández-Martinez E i wsp. Prevalence of orthorexia nervosa in university students and its relationship with psychopathological aspects of eating behavior disorders. BMC Psychiatry 2018; 18(1): 364;
14. Segura-García C., Papaianni M.C., Caglioti F. i wsp. Orthorexia Nervo-sa: A frequent eating disordered behavior in athletes. Eat Weight Disord. 2012; 17. e226–233;
15. Segura-Garcia, C., Ramacciotti, C., Rania, M., Aloi, M., Caroleo, M., Bruni, A., De Fazio, P. The prevalence of orthorexia nervosa among eating disorder patients after treatment. Eating and Weight Disorders – Studies on Anorexia, Bulimia and Obesity, 2015;20(2), 161–166
16. Tulay Bagci Bosi A., Camur D., Guler Cagatay G. Prevalence of or-thorexia nervosa in resident medical doctors in the faculty of medicine (Ankara, Turkey). Appetite. 2007; 49: 661–666;
17. Wolska M. Zaburzenia odżywiania się w perspektywie kulturowej i społecznej. W: Józefik B. (red.). Anoreksja i bulimia psychiczna. Rozumienie i leczenie zaburzeń odżywiania. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999;
18. Zamora MLC, Bonaechea BB, Sanchez FG, Rial BR. Orthorexia nervosa. A new eating disorder? Actas Esp. Psiquiatr. 2005; 33 (1): 66–68.