HPV
Wirus brodawczaka ludzkiego, HPV (Human Papilloma Virus) wywołuje zmiany łagodne oraz nowotworowe w okolicy narządów płciowych i odbytu oraz głowy i szyi zarówno u kobiet jak i u mężczyzn. Wirusy HPV odgrywają istotną rolę w patogenezie raka szyjki macicy, który wciąż pozostaje jednym z najczęściej występujących nowotworów wśród kobiet. Najczęstszymi czynnikami etiologicznymi zmian nowotworowych szyjki macicy są typy HPV 16 oraz 18. Do zakażenia wirusem brodawczaka najczęściej dochodzi w wyniku kontaktów seksualnych. Zwiększanie świadomości społeczeństwa na temat sposobów zapobiegania zakażeniu, znaczenia szczepienia przeciwko HPV oraz regularnego wykonywania cytologii jest istotnym elementem mogącym zmniejszyć zapadalność, umieralność na nowotwory szyjki macicy oraz inne nowotwory wywołane przez wirusy brodawczaka ludzkiego.
Spis treści
Zakażenie wirusem HPV jest szeroko rozpowszechnione na świecie, HPV należy do najczęstszych chorób wirusowych przenoszonych drogą płciową. Wykryto około 200 typów wirusa HPV, które dzielą się na grupy niskiego oraz wysokiego ryzyka przemiany nowotworowej. HPV wysokiego ryzyka (HR HPV- high-risk HPV) są przyczyną jednego z najczęstszych nowotworów wśród kobiet- raka szyjki macicy. W Polsce w 2018 roku odnotowano 2360 nowych przypadków raka szyjki macicy oraz 1593 zgonów spowodowanych tym nowotworem. Regularne wykonywanie cytologii u kobiet oraz dostępność szczepionki na wirusa HPV dla dziewczynek przed rozpoczęciem współżycia to działania które mogą istotnie zmniejszyć zachorowalność i wpłynąć na szybsze wykrywanie zmian.
Epidemiologia zakażenia wirusem
Przyjmuje się, że zakażenie HPV dotyczy ponad 50% (a według niektórych źródeł nawet do 80%) aktywnych seksualnie osób. W większości przypadków zakażenie HPV jest infekcją latentną, niewywołującą objawów chorobowych. Znaczna część infekcji ma charakter przemijający, około 90% samoistnie wygasza się po około 2 latach. U ponad 50% osób aktywnych seksualnie stwierdza się obecność swoistych przeciwciał przeciwko białkom kapsydu wirusa HPV, co oznacza kontakt z wirusem w przeszłości. Zakażenie HPV jest najpowszechniejsze u seksualnie aktywnych kobiet w wieku 18-30 lat. Rak szyjki macicy występuje najczęściej u kobiet po 35 roku życia, zazwyczaj rozwija się kilka lat po zakażeniu wirusem. Większość nowotworów szyjki macicy (około 70%) jest wywołana infekcjami HPV 16 lub 18, którym można z dużym prawdopodobieństwem uniknąć, wykonując szczepienie przed rozpoczęciem aktywności seksualnej.
Drogi zakażenia
Zakażenie HPV następuje przez bezpośredni kontakt, najczęściej podczas stosunku seksualnego. Stosowanie barierowych metod antykoncepcji nie jest dostateczną ochroną przed zakażeniem HPV, ponieważ wirus może być przeniesiony również przez kontakt z zakażonymi wargami sromowymi, skórą moszny, okolic odbytu, które nie są chronione przez prezerwatywę. Istnieje możliwość transmisji wirusa przez korzystanie z wspólnych przedmiotów codziennego użytku (np. ręczniki), ponieważ wirus jest odporny na wysuszenie i wysoką temperaturę i może przetrwać na powierzchni tych przedmiotów.
Czynniki ryzyka zakażenia HPV
Ryzyko zakażenia HPV wzrasta wraz z liczbą partnerów seksualnych. Istotne znaczenie ma również, ilu innych partnerów miał dany partner. Inne czynniki ryzyka zakażenia wirusem HPV obejmują: młody wiek inicjacji seksualnej, wielodzietność, współistnienie innych chorób przenoszonych drogą płciową, nieprawidłowy wynik cytologii, rak prącia u partnera lub rak sromu u partnerki. Udowodniono również wpływ długotrwałej antykoncepcji hormonalnej i palenia papierosów na progresję zmian wywołanych HPV.
Objawy zakażenia
Początkowo wirus HPV zakaża komórki podstawne nabłonka płaskiego, następnie przemieszcza się do dalszych warstw skóry lub błon śluzowych. Poszczególne typy wirusa posiadają skłonność do umiejscawiania się w określonych okolicach ciała. Zmiany dzielimy na skórne oraz pojawiające się w okolicach narządów płciowych oraz w krtani, jamie ustnej, gardle. Najbardziej istotne jest zakażenie wysokoonkogennym typem wirusa w obrębie szyjki macicy, które jest przyczyną raka szyjki macicy. Ze względu na brak specyficznych objawów na wczesnym stadium rozwoju, najlepszym sposobem wykrycia zmian na szyjce macicy jest regularne wykonywanie cytologii.
Zapobieganie HPV
Obecnie w Polsce są dostępne 3 rodzaje szczepionek przeciwko HPV, w tym czterowalentna szczepionka Gardasil, skierowana przeciwko 4 typom wirusa: wysokoonkogennym HPV 16 i 18 oraz HPV 6 i 11, które powodują powstanie kłykcin kończystych. Istnieje również szczepionka 2-walentna (Cervarix) skierowana przeciwko HPV 16 i 18 oraz 9-walentna (Gardasil 9), chroniąca przed zakażeniem HPV 6,11,16,18,31,33,45,52 i 59. Preparaty są zarejestrowane do stosowania u osób powyżej 9 roku życia. W badaniu FUTURE II udowodniono wysoką skuteczność szczepionki 4-walentnej w zapobieganiu rozwojowi raka szyjki macicy. Należy jednak wziąć pod uwagę, że szczepionka chroni tylko przed określonymi typami HPV, nie zapobiega infekcji przez inne, mniej rozpowszechnione typy wirusa. Programem szczepienia powinny być objęte dziewczynki i chłopcy w wieku 9-14 roku życia (przed rozpoczęciem współżycia płciowego), ponieważ ta grupa wiekowa najbardziej skorzysta ze szczepień. Można szczepić również młode kobiety, które już rozpoczęły współżycie. W tym przypadku szczepienie nie służy wyleczeniu aktualnego zakażenia, tylko zapobieganiu transmisji zakażenia innym typem HPV.
Wykrywanie zakażenia HPV
Rozpoznawanie zmian na zewnętrznych narządach płciowych wywołanych zakażeniem HPV opiera się na ocenie wyglądu zmian, które zazwyczaj są charakterystyczne. Kolposkopia umożliwia dokładniejszą wizualizację i wybarwienie zmian, oraz sprawdzenie czy nie współwystępują zmiany na szyjce macicy. W razie wątpliwości należy pobrać materiał do badania histopatologicznego. W przypadku zmian w obrębie szyjki macicy podstawą diagnostyki jest regularnie wykonywana cytologia. W razie nieprawidłowego wyniku cytologii należy wykonać kolposkopię oraz pobrać materiał oceniający obecność DNA HPV i ewentualnie materiał do badania histopatologicznego. Dokładny schemat postępowania ustali lekarz po dokładnej analizie.
Nowotwory związane z zakażeniem HPV
Zakażenie wirusem HPV jest czynnikiem inicjującym rozwój raka szyjki macicy, ale ma również znaczenie w rozwoju nowotworów prącia, sromu, pochwy, odbytu oraz głowy i szyi (rak płaskonabłonkowy jamy ustnej, gardła, krtani oraz zatok przynosowych).
Leczenie zmian wywołanych przez HPV
Zmiany łagodne, takie jak kłykciny kończyste można leczyć podofilotoksyną oraz imikwimodem. Jeśli zmiany nawracają można wykonać zabieg krioterapii lub laseroterapii. Należy pamiętać o zwalczaniu współistniejących stanów zapalnych oraz o leczeniu partnera.
Zmiany w obrębie szyjki macicy o charakterze HSIL (high-grade squamous intraepithelial lesions– zmiany śródnabłonkowe dużego stopnia) wymagają zabiegu konizacji szyjki macicy lub wycięcia przy pomocy specjalnej pętli. W leczeniu inwazyjnego raka szyjki macicy stosuje się często metody chirurgiczne i/lub napromienianie. O ostatecznym wyborze leczenia decyduje lekarz w porozumieniu z pacjentką na podstawie wyników badań.
Podsumowanie
Wirus HPV jest czynnikiem etiologicznym raka szyjki macicy, innych nowotworów okolicy płciowej oraz głowy i szyi. Zakażenie HPV jest najczęściej występującą chorobą przenoszoną drogą płciową. Szczepionka przeciwko HPV jest skutecznym sposobem zapobiegania zakażeniom najbardziej rozpowszechnionymi typami wirusa brodawczaka. Wprowadzenie szczepionki przeciwko HPV do programu szczepień u dziewczynek przed rozpoczęciem współżycia powinno znacznie zredukować zapadalność na raka szyjki macicy w Polsce. W przypadku kobiet po rozpoczęciu współżycia kluczowym elementem profilaktyki jest regularne wykonywanie cytologii, która umożliwia wykrycie zmian na szyjce macicy we wczesnym stadium i znacząco polepsza rokowanie pacjentek.
Bibliografia
1. Bhatla N, Aoki D, Sharma D, Sankaranarayanan R. „Cancer of the Cervix Uteri.” Int J Gynecol Obstet, 2018, 143:22-36.
2. Bosch F, Lorincz A, Munoz N, Meijer C, Shah K. „The causal relation between human papillomavirus and cervical cancer” J Clin Pathol. 2002 Apr; 55(4):244-265.
3. Castellsangue X, Bosch F, Munoz N. „Environmental co-factors in HPV carcinogenesis” Virus Res. 2002 Nov;89(2)191-199.
4. Munoz N, Castellsangue X, Berrington de Gonzalez A, Gissmann L „HPV in the etiology of human cancer” Vaccine. 2006 Aug; 24(3):S1-S10.
5. De Martel C, Plummer M, Vignat J, Franceschi S „Worldwide burden of cancer attributable to HPV by site, country and HPV type” Int. J. Cancer, 2017; 141: 664-670.
6. The FUTURE II Study Group „Quadrivalent vaccine against human papillomavirus to prevent high-grade cervical lesions” NEJM, 2007; 356: 1915–1927.
7. Burd E. „Human Papillomavirus and Cervical Cancer” Clin Microbiol Rev. 2003 Jan; 16(1):1-17.
8. Olejek A. „HPV jako czynnik etiologiczny raka szyjki macicy.” Ginekol. Pol 2008; 79: 126-132.
9. Majewski S, Pniewski T, Royal-Stec M. „Rola wirusów brodawczaka w rozwoju zmian łagodnych i złośliwych okolicy narządów płciowych” Zakażenia. 6/2005