Cyklem miesięcznym, inaczej menstruacją, nazywamy, najogólniej, szereg zmian zachodzących w regularnych odstępach czasu w ciele kobiety, które prowadzą do złuszczania się nabłonka macicy (tzw. endometrium), co objawia się okresowym krwawieniem z dróg rodnych kobiety.

Prawidłowo przebiegający cykl miesięczny świadczy o dojrzałości płciowej kobiety i zdolności jej organizmu do wydania na świat potomstwa. W warunkach prawidłowych cały cykl trwa zwykle około 28 +/- 4 dni, przy czym za pierwszy dzień cyklu przyjmuje się pierwszy dzień, w którym wystąpiło krwawienie.

Utrata krwi podczas samej menstruacji oscyluje zwykle wokół około kilkudziesięciu mililitrów, przy czym za prawidłową uważa się utratę krwi nieprzekraczającą łącznie 80 ml. Intensywność krwawienia w stosunku do poprzednich miesiączek można próbować ocenić orientacyjnie na podstawie ilości zużywanych wkładek higienicznych, bądź tamponów.

Przebieg cyklu miesięcznego

W cyklu miesięcznym można wyróżnić kilka regularnie powtarzających się etapów, które polegają na występowaniu charakterystycznych zmian w obrębie błony śluzowej macicy.

Na tej podstawie w przeciętnym, trwającym 28 dni, cyklu wyróżnia się:

• fazę miesiączkową, która trwa pierwsze 5 dni cyklu
• fazę proliferacyjną (zwana także wzrostową – związana jest ze wzrostem stężenia tzw. folitropiny); trwająca od około 6 do 13 dnia cyklu
• fazę owulacyjną, która przypada na 14 dzień cyklu
• fazę sekrecyjną (zwana także wydzielniczą – związana jest ze wzrostem stężenia progesteronu); mającą miejsce pomiędzy 15, a 28 dniem cyklu

Faza miesiączkowa charakteryzuje się obecnością trwającego zazwyczaj parę dni krwawienia, które jest konsekwencją złuszczenia się błony śluzowej macicy dojrzałego w poprzednim cyklu miesięcznym. Po zakończeniu menstruacji w macicy pozostaje jedynie cienka warstwa podstawna nabłonka, która to, w następnych etapach cyklu, stanowi punkt wyjścia do ponownego rozplemu komórek tworzących gruczoły endometrium i sieć naczyń krwionośnych, w tym tzw. tętnic spiralnych.

Faza proliferacyjna, która to zależna jest od estrogenów produkowanych przez jajnik w odpowiedzi na folitropinę (FSH), polega na stopniowej i trwającej, do momentu owulacji, odnowie błony śluzowej macicy. W jej trakcie miejsce ma zagojenie się „rany” po poprzedniej menstruacji i zwiększenie unaczynienia całej błony śluzowej wraz z jej stopniowym grubieniem. Zmiany te mają na celu utworzenie optymalnych warunków dla ewentualnego zagnieżdżenia się zapłodnionej komórki jajowej.

Podczas owulacji, czyli uwolnienia komórki jajowej z jajnika endometrium dalej zwiększa swoją objętość przygotowując się w ten sposób na przyjęcie zapłodnionej komórki jajowej.

Faza sekrecyjna charakteryzuje się dalszym ciągiem przemian, które to mają na celu stworzenie jak najbardziej optymalnych warunków do rozwoju potencjalnego zarodka. W tej fazie cyklu endometrialnego wpływ progesteronu sprawia, że komórki nabłonka zaczynają gromadzić w swoim wnętrzu glikogen i lipidy, a całe endometrium staje się grube i obrzęknięte. W przypadku braku zapłodnienia komórki nabłonka zaczynają stopniowo produkować i wydzielać związki chemiczne zwane prostaglandynami. Rola i działanie prostaglandyn polega, w tym przypadku, na stymulacji skurczów macicy i zaciśnięciu tętnic spiralnych, czego konsekwencją są lokalne zmiany niedokrwienne i oddzielenie się powierzchownej warstwy endometrium od części podstawnej. Zmiany te doprowadzają ostatecznie do krwawienia miesiączkowego, które jest początkiem następnego cyklu menstruacyjnego.

Regulacja neurohormonalna cyklu miesięcznego

Należy zauważyć, że właściwy przebieg cyklu menstruacyjnego zależny jest od bodźców płynących z układu nerwowego i hormonalnego. Strukturą mózgowia, która pełni naczelną rolę w regulacji wydzielania hormonów odpowiedzialnych za cykliczne występowanie krwawienia menstruacyjnego jest podwzgórze.
W tym przypadku najważniejszym hormonem wydzielanym przez podwzgórze jest tzw. GnRH, czyli hormon uwalniający gonadotropinę (ang. gonadotropin-releasing hormone, GnRH).

Neurohormon ten uwalniany jest z zakończeń nerwowych do wyspecjalizowanej sieci naczyń krwionośnych (zwanej krążeniem wrotnym), która łączy podwzgórze z przysadką mózgową.

W odpowiedzi na wzrost hormonu uwalniającego gonadotropinę (GnRH) przysadka zaczyna wydzielać do krwi dwa ważne hormony tropowe (hormonami tropowymi nazywamy te, które powodują wydzielanie innych hormonów przez tzw. narządy docelowe, którymi w tym przypadku będą jajniki):

• folitropinę (FSH), która stymuluje tzw. komórki ziarniste jajnika do wydzielania estrogenów, a także zwiększa aktywność enzymu zwanego aromatazą, który umożliwia przemianę androgenów (męskich hormonów płciowych) w estrogeny (żeńskie hormony płciowe). Komórki ziarniste jajnika otaczają znajdują się w obrębie jajnika, zdolne do potencjalnego zapłodnienia przez plemnik, komórki jajowe. Zespół komórki jajowej i otaczającej ją warstwy komórek ziarnistych określa się mianem tzw. pęcherzyka jajnikowego
• lutropinę (LH) mającą wpływ na wzrost stężenia progesteronu w ostatniej fazie cyklu

Najogólniej powiedzieć można, że folitropina, poprzez wpływ estrogenów, odpowiada za proliferację komórek nabłonka jamy macicy natomiast lutropina, za sprawą progesteronu, powoduje dojrzewanie endometrium i zwiększenie jego grubości w czasie poprzedzającym krwawienie.

Dzięki działaniu folitropiny (FSH) dochodzi także do wzrostu objętości pęcherzyków jajnikowych. Ostatecznie, około 7 dnia cyklu z całej grupy jednocześnie rosnących pęcherzyków jajnikowych wybierany jest jeden, zwany dominującym. Wydzielane przez pęcherzyk dominujący estrogeny hamują zwrotnie przysadkową sekrecję folitropiny (FSH) i powodują obumarcie pozostałych, niedominujących i jednocześnie mniejszych pęcherzyków jajnikowych.

Wraz z dalszym wzrostem pęcherzyka dominującego następuje gwałtowny wzrost syntezy estrogenów, który w swoim szczycie stymuluje zwrotnie wydzielanie drugiego hormonu tropowego przysadki, czyli lutropiny (LH). Taki gwałtowny wzrost stężenia lutropiny (LH) sprzyja ’’uwolnieniu się’’ komórki jajowej z jajnika, co określamy mianem owulacji. Szacuje się, że od tej chwili, przez około 12-24 h, taka komórka jajowa może zostać zapłodniona przez plemnik. W przypadku kiedy do zapłodnienia nie dojdzie, komórka jajowa obumiera, a błona śluzowa macicy przechodzi w tzw. fazę sekrecyjną, po której następuje kolejne krwawienie miesięczne i początek kolejnego cyklu.

Pozostałe po owulacji komórki ziarniste, w wyniku działania wydzielanej pulsacyjnie od okresu okołoowulacyjnego lutropiny (LH), powiększają swoją objętość i gromadzą wewnątrz siebie żółty barwnik zwany luteiną. Tak przekształcony zespół komórek nazywamy ciałkiem żółtym, które funkcjonuje w drugiej połowie cyklu miesięcznego jako gruczoł dokrewny wydzielający progesteron. Prawidłowe wartości wydzielanego w ten sposób progesteronu zależą od ilości rozwiniętych komórek ziarnistych na wcześniejszym etapie cyklu. Wynika z tego, że faza lutealna cyklu jajnikowego zależna jest od prawidłowego przebiegu fazy folikularnej, w której to dochodzi do wzrostu i rozplemu komórek ziarnistych.

Zadaniem ciałka żółtego jest – poprzez produkcję progesteronu – zapewnienie optymalnych warunków do zagnieżdżenia się i rozwoju zarodkowi, w sytuacji, gdy w danym cyklu doszłoby do zapłodnienia uwolnionej komórki jajowej. W późniejszym etapie ciąży funkcję ciałka żółtego przejmuje łożysko.

Zmiany w obrębie szyjki macicy w przebiegu cyklu miesięcznego

Podobnie jak endometrium również zmiany w dolnej części macicy, czyli w tzw. szyjce macicy, zależne są również od regularnych zmian stężeń hormonów tropowych przysadki (folitropiny i lutropiny) oraz stymulowanych przez nie wtórnie zmian w ilościach wytwarzanych estrogenów i progesteronu.

W pierwszej połowie cyklu miesięcznego (przed wystąpieniem owulacji) śluz szyjkowy produkowany jest w zwiększonej ilości. Dodatkowo jest on ubogokomórkowy, wodnisty, ciągliwy oraz bardziej zasadowy. Taka właśnie konsystencja śluzu szyjkowego i jego odczyn pomagają plemnikom w dotarciu do komórki jajowej, co sprzyja zapłodnieniu. Z kolei po owulacji, w drugiej połowie cyklu, pod wpływem progesteronu śluz szyjkowy staje się nieprzezroczysty, bogatokomórkowy i małociągliwy, co utrudnia penetrację i ruch plemników w kierunku bańki jajowodu, gdzie najczęściej dochodzi do zapłodnienia.

Pierwsza miesiączka w życiu kobiety, czyli menarche

Ocenia się, że wpływ na zapoczątkowanie pulsacyjnego wydzielania GnRH przez podwzgórze i następczego folitropiny (FSH) i lutropiny (LH) przez przysadkę ma m.in. masa ciała kobiety. Przyjmuje się, że aby dojść mogło do prawidłowego zapoczątkowania procesów dojrzewania płciowego tkanka tłuszczowa powinna stanowić przynajmniej 17% należnej masy ciała. Wpływu tkanki tłuszczowej na rozpoczęcie pulsacyjnego wydzielania gonadoliberyny upatruje się w hormonie zwanym leptyną.

Leptyna, która jest produktem komórek tkanki tłuszczowej jest regulatorem apetytu i gospodarki energetycznej ustroju. Zauważono, że w okresie poprzedzającym dojrzewanie płciowe, zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn dochodzi do wzrostu stężenia tego hormonu we krwi.

Za prawidłowe uznaje się wystąpienie menarche pomiędzy 10 a 16 rokiem życia. Przeważnie, u większości kobiet, pierwsza miesiączka ma miejsce pomiędzy 11 a 13 rokiem życia.

Menopauza

Menopauza stanowi etap, w którym dochodzi do stopniowego wygasania czynności hormonalnej jajników, czego konsekwencją jest zaprzestanie miesiączkowania. Najczęściej średni wiek, w którym kobieta przestaje miesiączkować, wynosi około 50-51 lat i jest on zależny m.in. od czynników genetycznych, socjoekonomicznych czy przyjmowania doustnych środków antykoncepcyjnych.

Zazwyczaj trwałe ustanie miesiączkowania poprzedzone jest okresem, w którym to u kobiety występują nieregularne, różnej długości cykle miesięczne. Ma to bezpośredni związek m.in. z zachwianiem delikatnej równowagi hormonalnej pomiędzy przysadką mózgową produkującą hormony stymulują pracę jajnika, a samym jajnikiem i obecnymi w jego obrębie komórkami ziarnistymi, które wraz z upływem lat wydzielają coraz to mniejsze ilości estrogenów. Wynikiem tych zmian mogą być także, obecne u niektórych kobiet, zaburzenia tzw. autonomicznego układu nerwowego, których konsekwencją są m.in. odczuwalne uderzenia gorąca czy nasilona potliwość.

Bibliografia

1. Położnictwo i ginekologia Tom 1-2 pod redakcją Grzegorza H. Bręborowicza Wydawnictwo Lekarskie PZWL 2015
2. Histologia Sawicki Wojciech, Malejczyk Jacek Wydawnictwo Lekarskie PZWL 2012
3. Baker ER.Body weight and the initiation of puberty.Clin Obstet Gynecol. 1985 Sep;28(3):573-9.
4. Pediatria Tom 1-2 Autorzy: Ewa Bernatowska, Mieczysław Chmielik, Mieczysława Czerwionka-Szaflarska Redaktor naukowy: Wanda Kawalec, Ryszard Grenda, Helena Ziółkowska
   Wydawnictwo Lekarskie PZWL
5. National Institute on Aging