Zespół Aspergera – co to jest?

Zespół Aspergera to całościowe zaburzenie rozwoju, charakteryzujące się przede wszystkim trudnościami w funkcjonowaniu społecznym (zwłaszcza w grupie rówieśniczej). Zdaniem specjalistów, istotę niepełnosprawności w Syndromie Aspergera stanowi zaburzenie funkcjonowania złożonych neurobiologicznych mechanizmów, które w znacznej mierze odpowiadają za rozumienie społeczne. Rozpoznanie Zespołu Aspergera (ZA) najczęściej otrzymują dzieci między 5 a 8 rokiem życia, które osiągają przeciętny oraz wyższy niż przeciętny poziom inteligencji.

Zespół Aspergera jest zaburzeniem, które współcześnie funkcjonuje w dwóch największych systemach klasyfikacyjnych ICD-10 tj. Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (opracowanej przez specjalistów Światowej Organizacji Zdrowia) oraz DSM-V tj. Klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych (opracowanej przez specjalistów z Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego). Współcześnie przyjmuje się, że Zespół Aspergera (ZA) dotyczy niemal wszystkich sfer rozwoju oraz funkcjonowania dziecka, ze szczególnym uwzględnieniem sfery społecznej, poznawczej i emocjonalnej.

Nazwa Zespołu Aspergera wywodzi się od nazwiska austriackiego lekarza psychiatry – dr. Hansa Aspergera, który już w 1994 roku opisał pierwsze przypadki niniejszego zaburzenia i określił je wówczas mianem „psychopatii autystycznej”. W swojej pracy badawczej skupił się on na obserwacji chłopców, u których dostrzegalne były różnice nie tylko w zakresie kontaktów społecznych, ale także zachowań lingwistycznych oraz w znacznej mierze zachowań poznawczych. Z jego opracowań wynika, że obserwowani chłopcy wykazywali upośledzenie w zakresie interakcji społecznych, a także specyficzny sposób komunikacji oraz ponadprzeciętny rozwój w zakresie zainteresowań. W tym miejscu warto również zaznaczyć, że dr Hans Asperger zajmował się nie tylko opisem, ale także terapią pacjentów. Co więcej, na podstawie wieloletnich badań założył specjalistyczny ośrodek terapeutyczny, który pomagał dzieciom przełamywać trudności związane z występowaniem niniejszego zaburzenia.

Nazwa Zespołu Aspergera nie posiada jednak tak długiej historii jak samo zaburzenie. Zaczęto bowiem posługiwać się nią dopiero na początku lat 80-tych XX wieku.

Zespół Aspergera – przyczyny

Jednoznaczne przyczyny rozwoju Zespołu Aspergera są trudne do ustalenia. Chociaż z roku na rok zwiększa się nasza wiedza na temat zaburzeń ze spektrum autyzmu, a także samego Zespołu Aspergera, po dzień dzisiejszy nie udało się wskazać bezpośrednich przyczyn niniejszego stanu.

Niemniej jednak, wśród czynników ryzyka, które mogą przyczynić się do rozwoju Syndromu Aspergera, wyróżnia się:

• Doświadczenie urazów okołoporodowych;
• Uszkodzenia w obrębie centralnego układu nerwowego; 
• Przebyte ciężkie infekcje w okresie ciąży;
• Toksoplazmozę.

W literaturze specjalistycznej poświęca się również wiele miejsca czynnikom genetycznym, które w świetle niektórych badań odpowiedzialne mogą być za wywoływanie objawów autyzmu, a także Zespołu Aspergera.

Zgodnie z wiedzą zdobytą dzięki współczesnym badaniom naukowym, możemy stwierdzić, że zespół Aspergera może pojawić się w rodzinie, w której wcześniej rozpoznawane były przypadki autyzmu. Co więcej, badania zwracają uwagę na fakt, iż blisko 1/3 rodziców, których dzieci zmagają się z objawami autyzmu ( o autyzmie piszemy w artykule CO TO JEST AUTYZM) , czy też zespołu Aspergera, zmaga się z różnorodnymi przypadłościami o charakterze neurologicznym. W ciągu ostatnich lat ustalono także, że ryzyko rozwoju zespołu Aspergera zwiększa się wraz z wiekiem rodziców (ze szczególnym uwzględnieniem ojców).

Co warte podkreślenia, w opozycji do wcześniejszych powszechnie panujących przekonań, dzisiaj wiemy już, że za rozwój objawów zespołu Aspergera nie są odpowiedzialne przebyte w okresie dzieciństwa urazy emocjonalne, czy też zaniedbania związane z brakiem miłości ze strony rodziców lub jednego rodzica. Zgodnie z obecnym stanem wiedzy, za powstawanie objawów zaburzeń ze spektrum autyzmu (w tym Syndromu Aspergera) odpowiedzialne są dysfunkcje określonych struktur mózgowych.

Zespół Aspergera – kryteria diagnostyczne

Kryteria diagnostyczne zespołu Aspergera znalazły swoje miejsce we współczesnych systemach klasyfikacji chorób (tj. DSM-V oraz ICD-10).

W dalszej części artykułu postaramy się przedstawić najważniejsze kryteria diagnostyczne, które zostały zawarte w klasyfikacjach ICD-10 (Światowej Organizacji Zdrowia) oraz DSM-5 (Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego).

Zgodnie z kryteriami zawartymi w klasyfikacji ICD-10 (Światowej Organizacji Zdrowia), rozpoznanie Zespołu Aspergera możemy postawić wtedy, gdy:

• U pacjenta nie stwierdza się opóźnienia w zakresie rozwoju mowy oraz funkcji poznawczych;
• Stwierdza się przejawianie przez dziecko umiejętności praktycznych, zachowań o charakterze adaptacyjnym, a także zainteresowania otoczeniem, które odpowiada normom rozwojowym dla pierwszych 3 lat życia dziecka;
• Stwierdza się przejawianie przez dziecko szczególnych umiejętności (związanych przede wszystkim z ponadprzeciętnym zainteresowaniem jednym tematem) – niniejsze kryterium nie jest konieczne dla postawienia diagnozy;
• Wyklucza się u pacjenta występowanie innych zaburzeń, szczególnie tych o charakterze rozwojowym, a także, zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych, osobowości anankastycznej, zaburzeń schizotypowych.

Aby można było postawić rozpoznanie zgodne z kryteriami określonymi w ICD-10, pacjent musi osiągnąć określoną ilość punktów (diagnoza ilościowa). Dlatego też, specjaliści posługujący się wyłącznie niniejszymi zasadami niejednokrotnie popełniają błędy w rozpoznaniu, które wywierają wpływ na dalszy proces terapeutyczny, a także funkcjonowanie pacjenta w świecie społecznym.

W nowej wersji klasyfikacji Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego – DSM-5, zespół Aspergera nie jest już osobną jednostką diagnostyczną, a stanowi część spektrum zaburzeń autystycznych.

Dlatego też, aby postawić rozpoznanie niniejszego zaburzenia, a właściwie zaburzenia ze spektrum autyzmu, pacjent powinien spełnić kryteria zawarte w dwóch obszarach:

• Deficytach obejmujących sferę komunikacji oraz relacji społecznych;
• Przejawiania uporczywych zainteresowań, a także powtarzalnych zachowań.

Dodatkowo DSM-V zaznacza, iż zaburzenia mieszczące się w spektrum autyzmu stanowią zaburzenia o charakterze neurorozwojowym. Dlatego też, muszą być obecne od wieku niemowlęcego lub wczesnego dzieciństwa.

Zespół Aspergera – objawy

Zgodnie ze stanem współczesnej wiedzy, wśród wczesnych objawów Syndromu Aspergera możemy wyróżnić:

• Istotne ograniczenie lub całkowity brak kontaktu wzrokowego wykazywanego przez dziecko;
• Istotne ograniczenie lub całkowity brak tak zwanych zwierciadlanych (naśladujących) reakcji mimicznych wykazywanych przez dziecko;
• Istotne ograniczenie częstotliwości lub wybiórczość występowania tak zwanego uśmiechu społecznego;
• Nieprzejawianie przez dziecko gestu wskazywania palcem lub występowanie znaczącej przewagi nakazu nad orzekaniem podczas sporadycznego wykonywania niniejszego gestu;
• Dostrzegalna przez rodziców wyraźna wybiórczość lub całkowity brak tzw. pola wspólnej uwagi;
• Odczuwalne wyraźne osłabienie lub całkowity brak współbrzmienia emocjonalnego z dzieckiem;
• Przejawianie przez dziecko zachowań o charakterze manipulacyjnym.
  

Objawy Syndromu Aspergera, które mogą pojawić się u dziecka po ukończeniu przez nie 24 miesiąca życia:

• Dostrzegalne przez rodziców i otoczenie wyraźne ograniczenie lub całkowity brak pola wspólnej uwagi, dotyczące zarówno relacji z opiekunami, jak i rówieśnikami;
• Istotne ograniczenie lub całkowity brak tzw. współbrzmienia emocjonalnego z przedstawicielami grupy rówieśniczej;
• Przejawianie przez dziecko zarówno niedostrzegania, nierozumienia, jak i niestosowania się do panujących norm społecznych (szczególnie tych, które wyrażane są w sposób językowy);
• Przejawianie przez dziecko nadmiernego przywiązania do reguł, które manifestowane jest przez sztywność zachowania;
• Przejawianie przez dziecko zarówno braku zrozumienia, jak i respektowania ustalonej hierarchii społecznej;
• Nasilenie pojawiających się wcześniej zachowań manipulacyjnych u dziecka;
• Istotne problemy lub całkowita nieumiejętność funkcjonowania dziecka w grupie rówieśniczej.

A także szereg innych objawów, wśród których wymienia się: problemy z rywalizacją, trudności rozumienia, a także respektowaniu systemu nagród i kar, istotne trudności lub całkowita nieumiejętność przyjmowania ról podczas zabawy z rówieśnikami, niechęć do podejmowania obowiązujących kulturowo form funkcjonowania w grupie (związanych m.in. z mówieniem dzień dobry, do widzenia, przepraszam oraz dziękuję).

Objawy Syndromu Aspergera w ujęciu Hansa Aspergera

Powracając na chwilę do początków opisu niniejszego zaburzenia, warto przyjrzeć się symptomom opracowanym przez samego Hansa Aspergera. Austriacki uczony wyróżnił w swoich pracach następujące objawy:

• Zakłócenia funkcjonowania dziecka w obrębie integracji społecznej;
• Przejawianie przez dziecko pedantycznego języka (niejednokrotnie określanego jako dziwny) oraz braku odwzajemnienia w kontakcie z dorosłym i rówieśnikiem;
• Przejawianie upośledzenia w obrębie niewerbalnej komunikacji panującej w świecie społecznym;
• Przejawianie przez dziecko powtarzającego (stereotypowego) zestawu zachowań oraz zabaw;
• Przejawianie przez dziecko sprecyzowanych (często nieadekwatnych dla wieku) zainteresowań oraz szczególnych umiejętności.

Wśród pozostałych symptomów dr Hans Asperger wyróżnił: przejawianie przez dzieci bogatego zasobu słownictwa oraz dobrego myślenia logicznego, niestandardowych reakcji na bodźce z otoczenia, osłabionej koordynacji ruchowej (określanej mianem niezgrabności), niskiej kontroli w obrębie własnego zachowania.

W 1983 roku psychiatra brytyjskiego pochodzenia – Lorna Wing podała następujące objawy Zespołu Aspergera na podstawie własnych obserwacji:

• Przejawianie przez pacjentów wyraźnego braku empatii;
• Przejawianie niedostosowanego do sytuacji, wyłącznie jednostronnego typu reakcji (określanego niejednokrotnie mianem reakcji naiwnej);
• Przejawianie pedantycznej, nacechowanej powtórzeniami mowy, a przy tym ubogiej komunikacji w zakresie niewerbalnym;
• Głębokie i niezwykle precyzyjne zainteresowanie specyficznymi tematami;
• Dziwaczna postura i towarzysząca jej zaburzona koordynacja ruchowa.

Przyglądając się powyższym charakterystykom możemy wysnuć wniosek, iż obraz Syndromu Aspergera jest niezwykle złożony. Co warte podkreślenia, u każdego z pacjentów wymienione symptomy mogą dostrzegane być w mniejszym lub większym nasileniu lub w ogóle nie występować. Dlatego też, tak wielu specjalistów poddaje pod wątpliwość kryteria zawarte w opisanych niżej systemach diagnostycznych.

Zespół Aspergera – krótka charakterystyka funkcjonowania

Syndrom Aspergera istotnie wpływa na codzienne funkcjonowanie osób z nim się zmagających. Swoje piętno odbija przede wszystkim w obszarze relacji międzyludzkich i komunikacji społecznej. W dalszej części artykułu bardziej szczegółowo opisana zostanie charakterystyka funkcjonowania osób z rozpoznaniem Zespołu Aspergera.

Część współczesnych specjalistów jest zdania, że Syndrom Aspergera powinien być postrzegany jako zaburzenie z „wyższego końca” spektrum autystycznego. Oznacza to, iż osoby te, w porównaniu z pacjentami z rozpoznaniem autyzmu, osiągają wyższy poziom kompetencji niemal we wszystkich sferach funkcjonowania, tj. sferze interakcji społecznych, a także w sferze języka i komunikacji. Dlatego też, Zespół Aspergera niejednokrotnie określany jest mianem „tego łagodniejszego” zaburzenia ze spektrum autyzmu.

Dziecko z rozpoznaniem Syndromu Aspergera nie zawsze wzbudza „podejrzenia otoczenia” i sprawia wrażenie „chorego”.

W związku z tym, problemy dotyczące jego funkcjonowania w świecie społecznym pozostają dyskretne i zdają się przybierać na swojej sile dopiero w okresie dojrzewania. Nie podlega wątpliwości fakt, iż osoby z Zespołem Aspergera wykazują deficyty w kontekście rozumienia sytuacji społecznych. Ponadto, deficyty te obejmują rozumienie motywów działania, uczuć oraz myśli innych osób. Objawy te związane są przede wszystkim z odmiennym funkcjonowaniem układu nerwowego. Większość pacjentów z Syndromem Aspergera wykazuje istotne trudności w rozpoznawaniu stanów emocjonalnych innych osób, szczególnie wtedy, gdy wyrażane są one wyłącznie za pomocą pojedynczych gestów oraz mimiki. Dodatkowo, osoby te charakteryzują problemy związane z praktycznym zastosowaniem słownictwa. Przejawiają one brak swobody w kontekście wymiany zdań, wnikliwego słuchania rozmówcy. Ponadto, w wielu przypadkach nie są one w stanie rozpoznać ironii oraz metafor, w związku z tym większość wypowiedzi rozmówcy odbierają w sposób dosłowny. Przejawianie deficytów w zakresie komunikacji może doprowadzić do sytuacji, w której osoby z Zespołem Aspergera wycofują się z relacji międzyludzkich, a tym samym zaczynają nawiązywać relacje z przedmiotami.

Dorosłe osoby z rozpoznaniem ZA (Zespołu Aspergera) w wielu przypadkach nie nawiązują kontaktu wzrokowego, mogą także prezentować nieadekwatną intonację, ubierać się w osobliwy sposób, a podczas rozmowy odbiegać do tematu i kierować dialog na interesujący ich obszar. Specjaliści zwracają uwagę, że dzieci z Syndromem Aspergera wykazują trudności z przeniesieniem zdobytej wiedzy teoretycznej na praktykę. Zdarza się także, że w sposób nieadekwatny reagują oni na stres, przejawiając tym samym „dziwaczne” dla otoczenia reakcje. Jak wspomniano wcześniej, osoby z Zespołem Aspergera przejawiają tendencję do zatracania się w specyficznych pasjach, którym poświęcają każdą swoją wolną chwilę. Cechująca ich schematyczność, pedantyczność i skrupulatność sprawiają, iż niejednokrotnie stają się oni ekspertami w pojedynczej dziedzinie. Niemniej jednak, nadmierne zainteresowanie pojedynczym tematem wielokrotnie doprowadza do izolacji jednostki i kształtowania własnego (ściśle zamkniętego) świata.

Osoby z Syndromem Aspergera postrzegane są jako mało przewidywalne. Dlatego też, często trudno jest im odnaleźć się w interakcjach rówieśniczych (zwłaszcza w środowisku szkolnym). Dzieci uczęszczające do szkół publicznych niejednokrotnie przyjmują wycofaną postawę, a ich kontakty ukierunkowane są raczej na monolog, niż dialog. Doświadczanie takich trudności (szczególnie przez dzieci) stanowi źródło intensywnego stresu. Dlatego też, jednostki zmagające się z niniejszym zaburzeniem często mogą przejawiać zmęczenie wyrażające się potrzebą drzemki, czy też odpoczynku na świeżym powietrzu. Dzieci z rozpoznaniem ZA (Zespołu Aspergera) w sytuacji doświadczania stresu mogą przejawiać także nadmierną pobudliwość oraz agresję.

Co ciekawe, w kontekście relacji międzyludzkich u osób z Syndromem Aspergera niejednokrotnie dostrzegane są tendencje manipulacyjne. Manipulacje te są silne zróżnicowane i w znacznej mierze zależą od doświadczeń oraz poziomu inteligencji dziecka. Specjaliści zwracają uwagę, że im wyższy wskaźnik ilorazu inteligencji, tym jednostka może przejawiać bardziej wyrafinowane sposoby pozyskiwania kontroli, którym ulegają nie tylko rówieśnicy, ale także rodzice, nauczyciele i terapeuci.

Zespół Aspergera – największe wyzwania diagnostyczne i różnicowanie

Diagnoza Zespołu Aspergera przysparza specjalistom licznych trudności. Podstawą właściwego rozpoznania, jest nie tylko wnikliwa obserwacja oraz interpretacja wyników badań kwestionariuszowych, ale przede wszystkim przeprowadzenie diagnozy różnicowej w kontekście innych zaburzeń (w tym przede wszystkim autyzmu).

To, na co warto zwrócić uwagę podczas rozpoznawania Syndromu Aspergera, to fakt występowania kontinuum w relacji objawów ZA (Zespołu Aspergera) oraz normy zachowań. Okazuje się bowiem, że pojedyncze objawy (mieszczące się w charakterystyce Syndromu Aspergera) przy niewielkim nasileniu możemy obserwować u znacznej części społeczeństwa. Objawy te nie są jednak na tyle nasilone, aby diagności mogli zaliczyć je do spektrum zaburzeń autystycznych.

Współcześni diagności zaburzeń ze spektrum autyzmu dostrzegają także, iż podczas stawiania rozpoznania, coraz częściej powstają zakłócenia związane z występowaniem u części dzieci wtórnych zachowań mieszczących się w obszarze Zespołu Aspergera. Zdaniem specjalistów, skłonność do występowania u dzieci i młodzieży takich objawów może związana być z przestymulowaniem nowoczesnymi technologiami, a co za tym idzie z ograniczeniem prawidłowych wzorów relacji społecznych, które dziecko powinno obserwować na każdym z etapów swojego rozwoju.

Ze względu na tak złożony obraz zaburzenia, ustalenie jednoznacznych (ilościowych i jakościowych) kryteriów diagnostycznych jest niezwykle trudne. Część współczesnych specjalistów jest bowiem zdania, że nie jesteśmy w stanie wyznaczyć wyraźnej granicy między tym, co możemy uznawać za normę, a tym co składa się na obraz Zespołu Aspergera. Dlatego też, podczas stawiania rozpoznania specjaliści są zobowiązani do zwracania uwagi nie tylko na ilość występujących u danej jednostki objawów, ale także na poziom ich nasilenia oraz wpływ na codzienne funkcjonowanie.

Rozpoznanie Syndromu Aspergera stawia zazwyczaj psycholog oraz/lub psychiatra specjalizujący się w danej dziedzinie. Warto jednak pamiętać, że taka diagnoza jest obarczona możliwością popełniania błędów. W tym miejscu warto bowiem przypomnieć, iż ciężko jest nie tylko wyznaczyć jasne kryteria diagnostyczne, ale także znaleźć i opisać dwa identyczne przypadki osób zmagających się z niniejszym zaburzeniem.

W przebiegu Zespołu Aspergera nasilenie objawów może istotnie się zmieniać. Specjaliści są zdania, że ich intensywność wzrasta zwłaszcza wtedy, gdy dziecko jest zmęczone, przestraszone lub zdenerwowane. Co więcej, intensywność objawów może zmieniać się w zależności od nastroju, pory dnia, a nawet pory roku. W związku z tym, Zespół Aspergera – w porównaniu z autyzmem – jest znacznie później rozpoznawany, co posiada swoje konsekwencje terapeutyczne. Warto bowiem pamiętać, że utrwalane przez lata zachowania znacznie trudniej jest skorygować.

Oprócz problemów wynikających z niemożności opracowania jednoznacznych kryteriów diagnostycznych ZA (Zespołu Aspergera), specjaliści niejednokrotnie mają także trudności z dokonywaniem diagnozy różnicowej. Podczas stawiania rozpoznania, konieczne jest różnicowanie Syndromu Aspergera nie tylko z autyzmem, ale także innymi zakłóceniami rozwojowymi, zaburzeniami neurologicznymi, a w późniejszym wieku również z możliwością występowania zaburzeń schizotypowych.

Zespół Aspergera – terapia i wsparcie psychologiczne

Właściwie zaplanowana terapia oraz wsparcie psychologiczne jest niezwykle istotne dla osób z rozpoznaniem Syndromu Aspergera, jak również ich rodzin.

Zespół Aspergera nie jest poddawany leczeniu pod względem farmakologicznym. Dlatego też, najważniejszą częścią procesu terapeutycznego jest wieloaspektowa i dobrze zaplanowana terapia ze specjalistą, która ukierunkowana jest nie tylko na samego pacjenta, ale także na osoby z jego otoczenia. Dlatego też, jedną z najważniejszych ról w niniejszym procesie odgrywa dobra współpraca między zespołem specjalistów a rodziną dziecka/osoby dorosłej z Zespołem Aspergera.

Współczesne badania oraz obserwacje prowadzone przez specjalistów pozwalają nam dostrzec, że włączenie rodziców do współpracy znacznie przyspiesza proces pojawiania się pozytywnych zmian w zachowaniu, a tym samym zwiększa szanse sukcesu terapeutycznego. Terapeuci podkreślają również, że ogromne znaczenie dla powodzenia odgrywa systematyczność oraz sumienne wykonywanie ćwiczeń. Bardzo ważne jest także, aby terapia odbywała się nie tylko podczas zajęć ze specjalistą, ale również w domu oraz w szkole. Dzięki skoordynowaniu tak zwanych „działań wspierających”, możliwe staje się przystosowanie pacjenta do sprawnego funkcjonowania w świecie społecznym, na co składa się także wzmocnienie jego umiejętności komunikacyjnych na poziomie werbalnym oraz niewerbalnym.

Podczas stosowania zaleceń terapeutycznych, ważne jest zapewnienie dziecku odpowiednich warunków, na które składają się:

• Stworzenie listy określonych celów oraz kroków, które doprowadzą do ich osiągnięcia;
• Zapewnienie schematyczności, a przede wszystkim przewidywalności sytuacji, w której pacjent będzie się znajdował;
• Podczas realizacji zadań stosować jasne, dogłębnie wyjaśnione polecenia;
• Zapewnianie pacjentowi wsparcia, kiedy napotyka trudności oraz wzmocnienia, jeśli wykonuje polecenia w prawidłowy sposób;
• Podczas pracy terapeutycznej, nie tylko realizowanie kolejnych celów, ale także wyjaśnianie niejasnych dla pacjenta sytuacji oraz zasad postępowania, które mają miejsce w jego codzienności;
• Realizowanie ustrukturyzowanego planu działania, który wcześniej został uzgodniony z pacjentem oraz jego rodzicami;
• Podczas wspólnej pracy, zapobieganie powstawania sytuacji, które mogą wywoływać przykre emocje (w tym między innymi frustrację);
• Tworzenie we współpracy z nauczycielami niezbędnych programów, które pomogą pacjentowi w nauce w szkole publicznej;
• Wykorzystywanie w pracy terapeutycznej interesujących pacjenta treści;
• Zwracanie uwagi na podniesienie kompetencji komunikacyjnych pacjenta, podczas każdego spotkania terapeutycznego, niezależnie od realizowanego w tym czasie celu;
• Zachęcanie pacjenta do nawiązywania przyjaznych relacji z osobami z otoczenia;
• Uczenie dziecka najważniejszych kompetencji społecznych, na które składają się między innymi: ponoszenie odpowiedzialności za własne przedmioty oraz podejmowane zachowania, wzmacnianie samodzielności, a także wykazywanie szacunku wobec innych osób;
• W każdej sytuacji, jeśli to możliwe, zapewnianie pacjentowi bezpiecznego środowiska pracy.

Współcześni specjaliści zwracają również uwagę na fakt, iż w wielu sytuacjach konieczne jest zapewnienie wsparcia psychologicznego nie tylko pacjentowi zmagającemu się z objawami Zespołu Aspergera, ale także członkom jego bliskiej rodziny.

Zespół Aspergera – podsumowanie

Chociaż pacjenci, ich rodziny, a także specjaliści wciąż napotykają na swojej drodze liczne trudności, w tym miejscu warto zwrócić uwagę na fakt, że w ciągu ostatniej dekady, podejście do osób charakteryzujących się dysfunkcjami w obrębie centralnego układu nerwowego istotnie zaczęło się zmieniać. Nieustannym próbom modyfikacji podlega nie tylko sam proces diagnostyczny, ale także zalecenia wychowawcze, ustrukturyzowana terapia i rehabilitacja psychologiczna pacjentów. Dzięki tym modyfikacjom, a także wciąż poszerzającej się wiedzy, możliwe staje się zwiększenie szans na prawidłowe funkcjonowanie osób z ZA (Zespołem Aspergera) w świecie społecznym. To, co dzisiaj wiemy, to przede wszystkim fakt, iż pacjenci z rozpoznaniem Syndromu Aspergera powinni mieć ułatwiony dostęp do jak najszybszej formy pomocy terapeutycznej, która prowadzona jest nie tylko przez wielodyscyplinarny zespół specjalistów, ale także środowisko rodzinne. Warto bowiem pamiętać, że im szybciej wprowadzone zostaną właściwe sposoby oddziaływania terapeutycznego, tym większe szanse na osiągniecie przez pacjenta (oraz członków jego rodziny) wysokiej satysfakcji z życia. Niemniej jednak, aby było to możliwe konieczne jest prowadzenie dalszych działań mających na celu poszerzanie wiedzy z zakresu specyfiki i terapii Zespołu Aspergera oraz innych zaburzeń ze spektrum autyzmu.

Bibliografia

1. Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne, Święcicki Ł, Gałecki P.,(2015). Kryteria Diagnostyczne z DSM 5. Desk Reference: Edra Urban & Partner;
2. Borkowska A., (2010), Zrozumieć świat ucznia z zespołem Aspergera. Wydanie I. Wyd. „Harmonia”, Gdańsk, s. 12 -75;
3. Brzezińska A., Appelt K., Ziółkowska B., (2008), Psychologia rozwoju człowieka, [w:] Psychologia. Podręcznik akademicki – tom 2, red. J. Strelau, D. Doliński, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk;
4. Cieszyńska, (2011), Wczesna diagnoza i terapia zaburzeń autystycznych. Metoda krakowska, Kraków;
5. Cieszyńska, (2013), Metoda krakowska wobec zaburzeń rozwoju dzieci. Z perspektywy fenomenologii, neurobiologii i językoznawstwa, Kraków;
6. Cotugno A. J., (2010), Terapia grupowa dla dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Wydanie I. Wyd. „Fraszka Edukacyjna”, Warszawa, s. 22-54;
7. Dumara M., (2008), Tajemnica dziecka z zespołem Aspergera, [w:] Dyskursy pedagogiki specjalnej 7: Współczesne problemy pedagogiki specjalnej, red. U. Bartnikowska, Cz. Kosakowski, A. Krause, Olsztyn;
8. Dykcik Wł., (2001); Poszukiwanie nowatorskich i alternatywnych koncepcji indywidualnej rehabilitacji oraz społecznej integracji osób niepełnosprawnych – aktualnym wyzwaniem praktyki edukacyjnej, [w:] Nowatorskie i alternatywne metody w praktyce pedagogiki specjalnej. Przewodnik metodyczny, red. Wł. Dykcik, B. Szychowiak, Poznań;
9. Frith U. (2008). Autyzm, wyjaśnienie tajemnicy. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne;
10. Gillberg Ch., (2005), Kliniczne i neurobiologiczne aspekty zespołu Aspergera na podstawie sześciu badań rodzin, [w:] Autyzm i zespół Aspergera, red. U. Frith, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa;
11. Grandin T., Panek R. (2016). Mózg autystyczny. Kraków: Wyd. Copernicus Center Press;
12. Gutstein S.E., (2006), Czy moje maleństwo nauczy się tańczyć? Badania nad związkami przyjaźni i koleżeństwa u nastolatków z zespołem Aspergera, [w:] Zespół Aspergera w okresie dojrzewania. Wzloty, upadki i cała reszta, red. L.H. Willey, Wydawnictwo Fraszka Edukacyjna, Warszawa;
13. Howlin R., (2006), Zespół Aspergera u nastolatków. W: L. Holliday Willey (red.): Zespół Aspergera w okresie dojrzewania. Wyd. „Fraszka Edukacyjna”, Warszawa, s. 21-41;
14. Jagielska G., (2010), One są wśród nas. Dziecko z autyzmem i zespołem Aspergera w szkole i przedszkolu;
15. Kantor H., (2009), Dziecko z ADHD i zespołem Aspergera w szkole. W:: D. Krzywoń, B. Matusek (red.): Szkoła na miarę możliwości dziecka. Wydanie I. Wyd. „Humanitas”, Sosnowiec. S. 154;
16. Olszewska A., (2009), Dwa światy- wspólne metody pracy. O objawach i terapii dzieci z ADHD i zespołem Aspergera. W: D. Krzywoń, B. Matusek (red.): Szkoła na miarę możliwości dziecka. Wydanie I. Wyd. „Humanitas”, Sosnowiec, s. 160;
17. Sekułowicz M., (2008), Dziecko z zaburzeniem Aspergera w szkole – wyzwaniem dla praktyki edukacyjnej, [w:] Miejsce Innego we współczesnych naukach o wychowaniu. Wyzwania praktyki, red. I. Chrzanowska, B. Jachimczak, Łódź;
18. Shore S.M., (2006), Ujawnianie się – rady dla osób ze spektrum autystycznego, [w:] Zespół Aspergera w okresie dojrzewania. Wzloty, upadki i cała reszta, red. L.H. Willey, Wydawnictwo Fraszka Edukacyjna Warszawa;
19. Wojciechowska A., (2011), Charakterystyka języka i komunikacji osób z autyzmem i z zespołem Aspergera, [w:] O utrudnieniach w porozumiewaniu się. Perspektywa języka i komunikacji, red. M. Obrębska, Wydawnictwo Naukowe WNS UAM, Poznań;
20. Wójcik M., (2005), Dziecko z zespołem Aspergera, Wkładka Pomarańczowe Forum: Okiem i uchem czyli… co słychać w mediach, „Remedium”, nr 3.