Kilka słów na temat seksualności – nie tylko w kontekście niepełnosprawności

Niezależnie od tego, czy kobiecie towarzyszy niepełnosprawność, nie należy zapominać o tym, że jest ona jednostką seksualną. Warto przy tym pamiętać, że samo pojęcie seksualności jest znaczenie szerszym pojęciem, niż jedynie słowem określającym aktywność seksualną. Seksualność opisuje bowiem wszystkie składowe intymnej sfery życia człowieka, którą pojmuje się zarówno jako bliskość z drugą osobą, jak i budowanie z nią relacji. Dodatkowo, słowo seksualność wyraża nasze myśli oraz fantazje. Stanowi sposób na wyrażenie własnej cielesności oraz akceptacji własnego ciała. Słowo seksualność zawiera w sobie również dbanie o zdrowie seksualne, a także świadome podejmowanie decyzji o rodzicielstwie.

Dlatego też, bardzo ważne jest, aby umożliwić kobietom z niepełnosprawnością możliwość zmierzenia się z własną seksualnością. To bowiem daje im szansę na lepsze poznanie, zaakceptowanie i jednocześnie lepsze zrozumienie potrzeb własnego ciała, a pośrednio na zaspokojenie potrzeby miłości, szacunku i samorealizacji. Niestety, nawet we współczesnym świecie – w którym edukacja seksualna zdaje się nabierać coraz większego znaczenia – intymna sfera życia kobiet z niepełnosprawnością jest często ignorowana. W konsekwencji dochodzi do rozwoju licznych zaburzeń seksualnych, których źródłem jest często głęboko doświadczana frustracja.

Niezwykle istotne jest zatem, aby nie odmawiać kobietom z niepełnosprawnością doświadczania własnej seksualności. Warto bowiem pamiętać, że stanowi ona ważny czynnik w procesie akceptacji własnego ciała – co jest niezwykle istotne w kontekście kobiet zmagających się z niepełnosprawnością ruchową. Tymczasem, nawet w środowisku specjalistów niewiele mówi się na temat konkretnych potrzeb seksualnych kobiet doświadczających niepełnosprawności. Co więcej, nadal obowiązuje wiele fałszywych przekonań na ten temat. Część osób zakłada bowiem, że niemal wszystkie kobiety z niepełnosprawnością są heteroseksualne lub aseksualne, rzadko dążą do realizowania własnych fantazji seksualnych (jeśli w ogóle takie posiadają), nie stawiają wysokich wymagań wobec swoich partnerów seksualnych, a także są mniej zainteresowane sferą życia seksualnego, niż mężczyźni z niepełnosprawnością. Czas obalić te bezzasadne przekonania i otworzyć się na zrozumienie potrzeb seksualnych kobiet, które doświadczają różnych rodzajów niepełnosprawności.

Seksualność kobiet z niepełnosprawnością intelektualną

Prawidłowe przeżywanie własnej seksualności stanowi nie tylko źródło satysfakcji życiowej, ale także motywację do podejmowania aktywności sprzyjającej zdrowiu. Analizując sytuację kobiet z niepełnosprawnością intelektualną, należy zwrócić uwagę przede wszystkim na fakt, że tak samo jak jednostki mieszczące się w normie intelektualnej, są one zróżnicowane pod względem wyrażania własnej seksualności, a także doświadczanych potrzeb seksualnych.

Dlatego też, nie możemy stwierdzić, że istnieją typowe zachowania seksualne dla kobiet z niepełnosprawnością intelektualną. Choć warto w tym miejscu zauważyć, że funkcjonowanie tych kobiet w kontekście seksualnym w znacznym stopniu związane jest ze stopniem niepełnosprawności, której doświadczają.

Wiele kobiet, u których rozpoznano lekki lub umiarkowany stopień niepełnosprawności intelektualnej, jest w stanie i jednocześnie dąży do tworzenia trwałych związków partnerskich. Specjaliści zwracają jednak uwagę na fakt, że relacje te noszą znamiona związków młodzieńczych, które oparte są na potrzebie bliskości, wyrażanej poprzez przytulanie się, pocałunki, czy też trzymanie się za ręce.

W literaturze przedmiotu znajdziemy informacje, zgodnie z którymi kobiety z rozpoznaniem lekkiego stopnia niepełnosprawności intelektualnej przejawiają zbliżony popęd oraz zachowania seksualne do kobiet, które spełniają kryteria normy intelektualnej. Kobiety z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim dobrze rozumieją, a także są w stanie w sposób trafny wykorzystywać informacje otrzymywane podczas zajęć dotyczących edukacji seksualnej. Specjaliści zwracają jednak uwagę, że są one bardziej skłonne do podejmowania instynktownych, a nie racjonalnych zachowań seksualnych. Co oznacza, że łatwiej ulegają sile popędu.

Z analizy literatury wynika, że kobiety z wyższym stopniem niepełnosprawności intelektualnej także są w stanie budować związki oparte na odpowiedzialności oraz związanej z nią aktywności seksualnej.

Kobiety z rozpoznaniem niepełnosprawności intelektualnej w stopniu umiarkowanym mogą charakteryzować się opóźnionym rozwojem drugorzędnych cech płciowych, co może wydłużać czas inicjacji seksualnej. Co bardzo istotne, kobiety te (choć częściowo rozumieją informacje przekazywane w ramach zajęć edukacji seksualnej) mogą przejawiać trudności związane z kontrolą własnych popędów oraz zachowań.

Kobiety, u których rozpoznano niepełnosprawność intelektualną w stopniu znacznym słabiej kontrolują własne potrzeby seksualne, co może związane być z okazywaniem własnych potrzeb w miejscach publicznych. Takie kobiety bardziej narażone są na nadużycia seksualne. Zgodnie z treściami współczesnych badań, kobiety z rozpoznaniem głębokiej niepełnosprawności intelektualnej rzadko realizują swoje potrzeby seksualne poprzez współżycie w ramach związku partnerskiego. Trudno jest im również określić doświadczane potrzeby, a także stopień doświadczanej przyjemności w trakcie stosunku.

Seksualność kobiet z niepełnosprawnością ruchową

W tym miejscu kwestią wymagającą wyraźnego podkreślenia jest fakt, iż ograniczenie sprawności fizycznej kobiety nie jest równoważne z ograniczeniem odczuwanych przez nią potrzeb o charakterze seksualnym. Co więcej, doświadczenie przyjemności płynącej z kontaktów intymnych stanowi dla nich ważny czynnik w procesie akceptacji własnego ciała.

Specjaliści zwracają jednak uwagę, że widoczne są różnice w kontekście rozwoju oraz potrzeb seksualnych kobiet z wrodzoną i nabytą niepełnosprawnością ruchową. Są oni skłonni twierdzić, że kobiety z wrodzoną niepełnosprawnością, czy też nabytą w młodym wieku, są w stanie nieco lepiej radzić sobie z ograniczeniami ruchu w kontekście życia seksualnego, niż kobiety, które nabyły trwałą niepełnosprawność ruchową już po rozpoczęciu współżycia. Wynika to z faktu, iż nie zdążyły one wykształcić żadnych nawyków, co pozwala na większą elastyczność w określaniu oczekiwań dotyczących życia seksualnego. Jednocześnie, specjaliści dostrzegają, że wrodzona niepełnosprawność ruchowa lub niepełnosprawność nabyta w bardzo młodym wieku zwiększa prawdopodobieństwo rezygnacji ze sfery życia seksualnego już po osiągnięciu dojrzałości.

Pozostałe aspekty seksualności kobiet z niepełnosprawnością ruchową omówione zostaną szerzej w dalszej części artykułu.

Zdrowie seksualne kobiet z niepełnosprawnością ruchu

Podczas próby opisania seksualności kobiet z niepełnosprawnością ruchu, należy zwrócić uwagę na aspekt ich zdrowia seksualnego. Albowiem, to właśnie zdrowie seksualne stanowi ważny czynnik w kontekście nie tylko realizacji własnych potrzeb, ale także dobrego samopoczucia. Tymczasem, obserwacje współczesnych specjalistów zwracają uwagę, że problem dysfunkcji seksualnych wśród kobiet z niepełnosprawnością ruchu jest bardzo powszechny i bezsprzecznie wymaga dalszego poznania. Pojawiające się problemy mogą stanowić następstwo czynników biologicznych – bezpośrednio związanych z ograniczeniami anatomicznymi oraz fizjologicznymi, jak i również czynników psychospołecznych – związanych z obniżonym poczuciem własnej wartości i atrakcyjności.

W świetle obserwacji, wśród problemów seksualnych najczęściej doświadczanych przez kobiety z niepełnosprawnością ruchu wymienia się:

• Doświadczanie osłabienia w czasie stosunku, wynikające między innymi z osłabienia siły mięśni;
• Suchość pochwy;
• Problemy z utrzymaniem równowagi;
• Doświadczanie bólu w okolicach bioder oraz kolan;
• Wzmożone napięcie / spastyczność nóg.

Badania przeprowadzone na terenie Hiszpanii pod przewodnictwem Marii E. Ferreiro-Velasco zwróciły uwagę na problemy seksualne kobiet doświadczających uszkodzenia rdzenia kręgowego. Zgodnie z otrzymanymi wynikami, wśród najczęściej doświadczanych problemów podczas współżycia dominowały: trudności z nietrzymaniem moczu, a także z pozycjonowaniem ciała. Ponadto, kobiety zwracały uwagę, że ze względu na problemy z czuciem nie były one w stanie reagować w ten sam sposób na bodźce seksualne, jak przed doświadczeniem uszkodzenia rdzenia. Dodatkowo, zdradzały, że zmniejszone czucie rekompensują sobie poprzez fantazje seksualne na temat zbliżeń sprzed wypadku, podkreślając jednocześnie znaczenie dłuższej gry wstępnej, z wykorzystaniem erogennych stref  ciała innych niż genitalne.

Samoocena seksualna i obraz ciała kobiet z niepełnosprawnością ruchu

Satysfakcjonujące funkcjonowanie seksualne kobiet z niepełnosprawnością ruchu w znacznej mierze uzależnione jest od samoakceptacji, poczucia własnej wartości oraz atrakcyjności. Na to poczucie składa się przede wszystkim wizerunek ciała oraz ocena własnej seksualności, która ma wpływ również na zdrowie psychiczne kobiety. Samoocena seksualności odnosi się bowiem do poczucia siebie jako osoby seksualnej, co wiąże się bezpośrednio z dostrzeganiem swoich kompetencji seksualnych, a także atrakcyjności ciała.

Kobiety z wrodzoną dysfunkcją narządu ruchu, które dorastały w obliczu niepełnosprawności, w znacznej mierze kształtują swoją seksualność w oparciu o obserwowane postawy społeczne wobec niniejszego zagadnienia. Natomiast w przypadku kobiet, które nabyły niepełnosprawność w późniejszym wieku, rozwój samoświadomości seksualnej w obliczu ograniczeń ciała tworzony jest na podstawie wcześniejszych doświadczeń oraz aktualnych wrażeń. W tym miejscu należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że kobiety po doświadczeniu urazu rdzenia kręgowego bardzo często wskazują na zmniejszenie poczucia własnej atrakcyjności – o około 50%. Dlatego też, ważne jest, aby dążyły one do odzyskania poczucia tożsamości seksualnej przede wszystkim poprzez pracę nad poczuciem własnej wartości, na którą składa się pozytywna ocena własnej atrakcyjności.

Wiele kobiet, u których stwierdzono niepełnosprawność fizyczną wysokiego stopnia, postrzega siebie jako jednostki nieatrakcyjne, a przez to niewystarczające w kontekście życia seksualnego. Czują wręcz, że sfera doświadczanych przez nie potrzeb seksualnych jest wobec ich możliwości nieadekwatna. W związku z tym, istotna część kobiet z niepełnosprawnością ruchu rezygnuje nie tylko ze sfery życia seksualnego, ale także z poszukiwania partnera. Tymczasem, badania wskazują, że to właśnie posiadanie partnera stanowi jeden z najistotniejszych czynników w kontekście kształtowania samooceny seksualnej przez kobiety z niepełnosprawnością. Nie powinniśmy bowiem zapominać, że pragnienie miłości oraz bliskich relacji jest tak samo silne u kobiet w pełni zdrowych, jak i u tych z ograniczeniem ruchu. Ponadto, posiadanie partnera istotnie związane jest z wyższym poziomem satysfakcji seksualnej, która w znacznym stopniu oddziałuje na ogólny poziom zadowolenia z życia.

Zatrważającym zdaje się fakt, że wiele kobiet z niepełnosprawnością ruchu nisko ocenia własną atrakcyjność oraz szanse na zdobycie partnera, co sprawia, iż są one bardziej podatne na nadużycia, a nawet przemoc seksualną. Dlatego też, tak ważne jest zapewnienie kobietom odpowiedniego wsparcia psychologicznego, na które składa się intensywna praca nad odzyskiwaniem poczucia własnej wartości i atrakcyjności.

Z jakimi przeszkodami w życiu seksualnym zmagają się kobiety z niepełnosprawnością?

Badanie przeprowadzone przez fundację Avalon w 2020 roku, dotyczące seksualności osób z niepełnosprawnością, pozwala nam na dostrzeżenie istotnych problemów doświadczanych przez kobiety z ograniczeniem ruchu.

Zgodnie z przedstawionymi wynikami, aż 57% respondentów deklaruje, że doświadcza istotnych barier fizycznych oraz / lub psychologicznych w realizowaniu własnych potrzeb seksualnych (co bezpośrednio związane jest z ich seksualnością). Ciekawym jest fakt, że odsetek doświadczania tych barier istotnie różni się wśród badanych kobiet (19%) i mężczyzn (33%). Za kolejną z różnicujących barier – tym razem w kontekście niepełnosprawności wrodzonej oraz nabytej – uznaje się niemożność odbycia stosunku genitalnego (związanego między innymi z brakiem czucia poniżej pasa). W tym przypadku, doświadczanie niniejszego problemu deklaruje 6% osób z niepełnosprawnością wrodzoną i aż 18% osób z niepełnosprawnością nabytą.

Za jedną z największych barier, doświadczanych przez osoby z niepełnosprawnością, uznaje się problemy z ułożeniem ciała podczas stosunku seksualnego. Niniejszy problem deklaruje aż 54% badanych osób. Ponadto, respondenci przyznają się do odczuwania lęku i obawy przed brakiem doświadczania satysfakcji seksualnej po stronie partnera lub partnerki seksualnej. Taki problem deklaruje około 29% badanych kobiet. Ważną przeszkodą w realizacji własnych pragnień jest też obawa przed obnażeniem własnego ciała, która dotyczy aż 35% kobiet z niepełnosprawnością (w porównaniu do 15% mężczyzn z niepełnosprawnością doświadczających takich obaw).

Badania fundacji Avalon ujawniły także, że kobiety z niepełnosprawnością częściej niż mężczyźni obawiają się bólu podczas stosunku seksualnego (około 18% badanych kobiet w stosunku do 8% mężczyzn), a także strachu przed byciem wykorzystaną (11% kobiet w stosunku do 4% mężczyzn).

Znaczenie edukacji seksualnej dla kobiet z niepełnosprawnością

Edukacja seksualna stanowi ważny element w procesie kształtowania seksualności człowieka. Dlatego też, powinna ona nie tylko być powszechnie dostępna, ale przede wszystkim opierać się na sprawdzonej wiedzy, potwierdzonej badaniami. W tym miejscu należy podkreślić, że każdy człowiek (bez względu na stopień sprawności fizycznej, czy też intelektualnej) ma prawo do otrzymania kompletnej, a zarazem wyczerpującej edukacji w zakresie seksualności. Edukacja ta powinna dostosowana być do wieku oraz możliwości intelektualnych jednostki. Ponadto, powinna być zgodna z prawami człowieka i równości płci, a także przedstawiać pozytywne nastawienie wobec seksualności.

To niezwykle istotne, aby kobiety z niepełnosprawnością intelektualną miały dostęp do wiedzy na temat prawidłowych zachowań i reakcji seksualnych. Należy bowiem pamiętać, że to właśnie kobiety z rozpoznaniem upośledzenia umysłowego stanowią grupę szczególnie narażoną na nadużycia seksualne – w środowisku rodzinnym i nie tylko. Niezbędne jest więc, aby posiadały one wiedzę na temat tego, jak rozpoznać takie nadużycie i gdzie je zgłosić.

Specjaliści wskazują, że podstawą edukacji seksualnej kobiet z niepełnosprawnością powinna być nauka asertywności. Ważne jest wykształcenie w nich przekonania, że nie każdy człowiek zasługuje na to, aby obdarzyć go takim samym zaufaniem i emocjami, albowiem nie każdy ma dobre intencje – również w sferze życia seksualnego. Istotne jest także przekazanie kobietom z niepełnosprawnością, jak i również ich opiekunom, najważniejszych informacji na temat metod antykoncepcji oraz bezpiecznego dla zdrowia seksu. Dodatkowo, wyczerpująca edukacja seksualna powinna zawierać wiedzę na temat podstaw fizjologii płci, podnosić kwestie normy seksualnej, a także te dotyczące pełnienia ról społecznych związanych z płcią.

Niestety, jak wskazują obserwacje oraz współczesne badania, nadal brakuje nam dostatecznej liczby specjalistów, którzy są gotowi na to, aby podjąć się edukacji seksualnej kobiet z niepełnosprawnością.

Negatywne konsekwencje niedostatecznej edukacji seksualnej dla kobiet z niepełnosprawnością

Niedostateczna edukacja seksualna lub jej całkowity brak niesie ze sobą liczne negatywne konsekwencje, szczególnie w przypadku kobiet z niepełnosprawnością intelektualną. W dalszej części wyróżnione zostały te najczęściej występujące:

• Niedostateczna wiedza na temat cech anatomicznych oraz fizjologii własnego ciała może doprowadzić do braku jego zrozumienia, a nawet wystąpienia lęku, na przykład w sytuacji pojawienia się pierwszej miesiączki, czy też owłosienia narządów płciowych;
• Unikanie tematów dotyczących rozwoju seksualnego może doprowadzić do sytuacji, w której kobieta będzie nieustannie utożsamiała się z rolą dziecka, a tym samym będzie unikała podejmowania dojrzalszych, przypisanym kobietom ról. To permanentne poczucie bycia dzieckiem może doprowadzić również do przekonania, że kobieta z niepełnosprawnością intelektualną nie jest jednostką seksualną, a możliwość związku i realizacji potrzeb seksualnych nie jest dla niej dostępna;
• Nieustanne zaprzeczenia doświadczanym potrzebom seksualnym w dłuższej perspektywie mogą doprowadzić do słabszego rozumienia własnych emocji, a także do braku umiejętności właściwego hamowania doświadczanego popędu;
• Problemy w utrzymaniem właściwej higieny intymnej, a w konsekwencji rozwój chorób;
• Zaburzenie kontroli potrzeb seksualnych, które może doprowadzić do prób rozładowania napięcia w okolicznościach niezgodnych z powszechnie przyjętymi normami;
• Zbyt duża otwartość seksualna, w tym również w stosunku do obcych osób – co stwarza istotne ryzyko nadużyć;
• Nieznajomość podstawowych zasad antykoncepcji, co zwiększa ryzyko niechcianej ciąży, a także zarażenia się chorobą przenoszoną drogą płciową;
• Tendencja do bezrefleksyjnego naśladowania zachowań seksualnych obserwowanych w filmach;
• Budowanie fałszywych przekonań na temat życia seksualnego na podstawie wiedzy zdobytej z internetu, czy też od znajomych;
• Skłonności do zachowań autoagresywnych, stanowiących wyraz wewnętrznie przeżywanych konfliktów.

Niepełnosprawność kobiet a ryzyko nadużyć seksualnych

Jak wspomniano we wcześniejszej części artykułu, przemoc seksualna stanowi powszechny problem w przypadku kobiet z niepełnosprawnością ruchu oraz niepełnosprawnością intelektualną. W świetle badań, są ona aż cztery razy bardziej narażone na wykorzystywanie seksualne oraz inne formy przemocy, które zawierają w sobie przymusową sterylizację oraz aborcję.

W przypadku kobiet z niepełnosprawnością ruchu, za przyczynę zwiększonego ryzyka nadużyć seksualnych uznaje się często silne pragnienie związku, co przyczynia się do obniżenia standardów wobec partnera. Natomiast kobiety z niepełnosprawnością intelektualną, które nie otrzymały właściwej edukacji seksualnej, mają niejednokrotnie trudności z rozpoznaniem intencji potencjalnego partnera. Trudniej jest im też rozpoznać, jakie zachowania seksualne są właściwe, a które stanowią formę nadużycia.

Specjaliści ujawniają, że kobiety z niepełnosprawnością są bardziej skłonne do podejmowania takiej aktywności seksualnej, która służy przede wszystkim spełnieniu oczekiwań partnera, co sprawia, że doświadczana przez nich satysfakcja jest niska.

Dlaczego warto rozmawiać o seksualności kobiet z niepełnosprawnością?

Rozmowa na temat życia seksualnego kobiet z niepełnosprawnością jest bardzo ważna. Brak rozmów na ten temat sprzyja bowiem umocnieniu przesłania, że kobiety z niepełnosprawnością ruchu, czy też niepełnosprawnością intelektualną nie są obiektami seksualnego pożądania. Tymczasem, współczesne analizy dowodzą, iż blisko 90% dorosłych kobiet z niepełnosprawnością jest aktywnych seksualnie. Co oznacza, że kwestia życia seksualnego, jak również zagrożeń i szans z nim związanych, dotyczy ich w takim samym stopniu, jak inne przedstawicielki płci żeńskiej. To bardzo istotne, aby wszelkie dyskusje na temat rehabilitacji seksualnej skierowane były nie tylko do kobiet z niepełnosprawnością, ale także do ich partnerów oraz opiekunów. Dzięki merytorycznej rozmowie na ten temat jesteśmy bowiem w stanie propagować zdrowie seksualne, a także wpływać na podniesienie poczucia wartości kobiet z niepełnosprawnością ruchu, czy też niepełnosprawnością intelektualną.

Dzięki badaniom przeprowadzonym przez fundację AVALON, możemy dostrzec, że ponad 36% osób z niepełnosprawnością biorących udział w badaniu doświadczyło sytuacji, w której ktoś dał im do zrozumienia, że sfera życia seksualnego ich nie dotyczy, a tym samym nie powinni się nią interesować. Co niezwykle istotne, z takimi komentarzami znacznie częściej spotykały się kobiety niż mężczyźni.

W tym samym badaniu, osoby z niepełnosprawnością zwróciły uwagę na najważniejsze tematy, które powinny poruszane być podczas rozmów na temat ich seksualności. Są nimi:

• Bariery związane z rodzicielstwem
• Fizyczne oraz psychologiczne aspekty seksu;
• Znaczenie rehabilitacji seksualnej;
• Budowanie trwałych związków / relacji seksualnych.

Podsumowanie

Pomimo pozornie zwiększającego się poziomu świadomości w tej kwestii, rozmowa na temat życia seksualnego osób z niepełnosprawnością wciąż jest rzadkością. Istnieje bowiem przeświadczenie, że lepiej nie wzbudzać niepotrzebnego zainteresowania niniejszym tematem, albowiem może to skutkować licznymi problemami, np. niechcianymi ciążami, zwiększeniem się odsetka chorób przenoszonych drogą płciową. Tymczasem, są to przeświadczenia nie tylko błędne, ale przede wszystkim szkodliwe, albowiem brak edukacji seksualnej osób z niepełnosprawnością stanowi jedną z głównych przyczyn wymienionych wyżej problemów. Czas zatem zmienić podejście specjalistów, a także opiekunów i partnerów osób z niepełnosprawnością do tematu seksualności. Ważne jest rozpoczęcie merytorycznej dyskusji na ten temat, przy jednoczesnym uwzględnieniu różnic między seksualnością kobiet i mężczyzn z niepełnosprawnością, a także kobiet z niepełnosprawnością ruchu i niepełnosprawnością intelektualną.

Bibliografia

1. Adamczyk, J.G., Kocyk, S., Boguszewski, D. (2012). Oczekiwania osób niepełnosprawnych i fizjoterapeutów wobec rehabilitacji seksualnej. Seksuologia Polska, 10(1), 21–27;
2. Anderson, K.D., Borisoff, J.F., Johnson, R.D., Stiens, S.A., Elliot, S.L. (2007). Spinal cord injury influences psychogenic as well as physical components of female sexual ability. Spinal Cord, 45, 349–359;
3. Beisert M. (2011). Rozważne wspieranie rozwoju seksualnego osób niepełnosprawnych intelektualnie. [w:] Oblicza seksualności osób niepełnosprawnych. Kijak R (red). Niepełnospr Rehabil, 4: 12-13;
4. Bobińska, K., Pietras, T., Gałecki, P. (2012). Niepełnosprawność intelektualna – etiopatogeneza, diagnoza, terapia. Wrocław;
5. Chodkowska M (1993), Kobieta niepełnosprawna. Socjopedagogiczne problemy postaw, Wydawnictwo UMCS, Lublin;
6. Ćwirynkało K. (2018), Kobiecość z perspektywy kobiet z niepełnosprawnością intelektualną, Niepełnosprawność – Dyskursy Pedagogiki Specjalnej, 32: 293–303;
7. Długołęcka, A. (2007). Seksualność osób niepełnosprawnych fizycznie – zarys problemów. W: A. Ostrowska (red.), O seksualności osób niepełnosprawnych. Warszawa: Wydawnictwo GARMOND;
8. Gałecki, P., Bobińska, K. (2013). Seksualność osób niepełnosprawnych intelektualnie. Medycyna po dyplomie, 4;
9. Grütz M. (2007), Trzy historie o miłości rehabilitujące. Partnerstwo, małżeństwo i rodzicielstwo w życiu niepełnosprawnych intelektualnie mieszkañców domu pomocy społecznej [w:] Osoba z niepełnosprawności w systemie rehabilitacji, edukacji i wsparcia społecznego, red. Cz. Kosakowski, A. Krause, A. Żyta, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn;
10. Hassouneh-Phillips, D., McNeff, E. (2005). “I thought I was less worthy”: low sexual and body esteem and increased vulnerability to intimate partner abuse in women with physical disabilities. Sexuality and Disability, 23(4), 227–240;
11. Izdebski, Z., Długołęcka, A., Radomski, D. (2016). Psychoseksualne funkcjonowanie osób z niepełnosprawnością fizyczną. Zielona Góra: Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego;
12. Kamińska, M., Kierzkowski, K. (2016). Seksualność osób niepełnosprawnych intelektualnie – wybrane problemy. Fides et Ratio, 1 (25);
13. Kasprzak T. (2019), Feministyczne studia nad niepełnosprawnością wobec postaw dyskryminujących kobiet z niepełnosprawnością, Interdyscyplinarne Konteksty Pedagogiki Specjalnej, 24: 133–147;
14. Kijak, R.J. (2013). Wprowadzenie w problematykę seksualności osób z niepełnosprawnością – między teorią a empirią. W: R.J. Kijak (red.), Seksualność – Niepełnosprawność – Rzeczywistość. Warszawa: Wydawnictwo GARMOND;
15. Kijak R. (2006). Wizerunek niepełnosprawnej kobiety w świecie kultury ponowoczesnej. [w:] Pomiędzy teorią a praktyką. Kosakowski C, Krause A, Przybyliński S (red). UWM, Olsztyn, 279-285;
16. Kijak R. (2010). Seks i niepełnosprawność — doświadczenia seksualne osób niepełnosprawnych intelektualnie. Oficyna Wyd. Impuls, Kraków, 360;
17. Kirenko, J. (2013). Postawy społeczne wobec seksualności osób z niepełnosprawnością intelektualną. W: R.J. Kijak (red.), Seksualność – Niepełnosprawność – Rzeczywistość. Warszawa: Wydawnictwo GARMOND;
18. Kirenko, J. (2015). Seksualność kobiet z niepełnosprawnością. W: W. Janocha, K. Zielińska-Król (red.), Kobiecość a niepełnosprawność. Lublin: Wydawnictwo KUL;
19. Kościelska, M. (2004). Niechciana seksualność: o ludzkich potrzebach osób niepełnosprawnych intelektualnie. Warszawa;
20. Ostrowska, A. (2007). Seksualność osób niepełnosprawnych. W: A. Ostrowska (red.), O seksualności osób niepełnosprawnych. Warszawa: Wydawnictwo GARMOND;
21. Pilecka, W. (2004). Wychowanie seksualne w systemowej rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego. W: B. Aouil, M. Kościelska (red.), Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca. Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej;
22. Zawiślak, A. (2016). Przemoc wobec kobiet z niepełnosprawnością. Niepełnosprawność i Rehabilitacja, 3, 42–59.