Pozycja mężczyzny w rodzinie po narodzinach dziecka

Przyjście na świat (zwłaszcza pierwszego) dziecka uznawane jest za jedno z kluczowych wydarzeń wpływających na zmianę dynamiki rodziny. Zdaniem wielu psychologów, a także ekspertów z dziedziny socjologii, wydarzenie to powinno traktowane być jako przełomowe i doprowadzające do wyraźnych przeobrażeń w kontekście funkcjonowania pary. Zmiany te dotyczą zarówno sposobów spędzania wolnego czasu, praktyk dotyczących snu jak i spożywania posiłków, a także dotychczasowych sposobów spędzania urlopu, czy też organizowania wyjazdów.

Pojawienie się w świecie dziecka, bezsprzecznie odpowiada za przyspieszenie tempa rozwoju relacji rodziców. Zdaniem niektórych, narodziny niejako rozpoczynają funkcjonowanie pary od nowa.

Wpływ pojawienia się pierwszego dziecka na funkcjonowanie pary jest szeroko opisywane nie tylko w literaturze psychologicznej, ale także popularnych czasopismach oraz w przestrzeni internetowej. Co ciekawe, charakter tych publikacji najczęściej skupia się na negatywnym wpływie narodzin dziecka na relacje między dwójką zakochanych. Treści te niejednokrotnie akcentują zakończenie okresu beztroski i związany z tym natłok obowiązków, niedobór snu, a także problemy dotyczące sfery życia seksualnego. W tym miejscu warto jednak zauważyć, że wiele badań naukowych podkreśla także zacieśnienie więzi między partnerami, którzy przed narodzinami dziecka cechowali się wzajemnym szacunkiem, miłością oraz dobrym poziomem komunikacji. Dodatkowo wartym podkreślenia jest fakt, że w wielu przypadkach, trudności związane z opieką nad dzieckiem wyraźnie rekompensowane są przez samą relację i satysfakcję płynącą z kontaktów z nowonarodzonym potomkiem.

Nie podlega jednak wątpliwości fakt, że wraz z narodzinami pierwszego dziecka wyraźnie zmienia się pozycja mężczyzny w rodzinie. Kiedy w domu pojawia się małe dziecko, większość energii oraz wysiłków podejmowanych przez rodziców kierowana jest w stronę maleństwa. To z kolei może doprowadzić do sytuacji, w której mężczyzna (który do tej pory znajdował się w centrum zainteresowania swojej partnerki) zaczyna tracić dotychczasową pozycję.

W przypadku wielu kobiet to rola matki staje się ważniejsza niż rola żony, czy też partnerki. Taki stan rzeczy może doprowadzić do wykształcenia się u mężczyzny (uświadomionego w mniejszym lub większym stopniu) poczucia zazdrości. Okazuje się bowiem, iż nie wszystkim mężczyznom przychodzi łatwo zaakceptowanie tak wyraźnej zmiany swojej pozycji w związku.

Taka sytuacja zdaje się mieć coraz częściej rację bytu z uwagi na fakt, że współcześnie, zanim pary zdecydują się na potomstwo, często przez wiele lat mieszkają tylko we dwoje i funkcjonują w ścisłym układzie diadycznym, który cechuje się określonymi praktykami i przyzwyczajeniami. Dodatkowo mężczyzna zaangażowany w proces wychowania podejmuje się wykonywania nowych obowiązków związanych nie tylko z opieką nad dzieckiem, ale także prowadzeniem domu. To z kolei doprowadza do sytuacji, w której nie zmienia się tylko jego pozycja, ale także tożsamość, albowiem podobnie jak kobieta, obok roli męża/partnera, zaczyna on także realizować rolę ojca. Jednym z zadań, któremu współczesny mężczyzna stara się podołać, jest zaangażowanie się w proces wspierania kobiety w okresie karmienia piersią. Z czym to się wiąże?

Okres karmienia piersią jako wyzwanie zarówno dla matki, jak i ojca dziecka

Czas tuż po narodzinach pierwszego dziecka opisywany jest jako szczególnie trudny zarówno w perspektywie matki, jak i ojca. Jest to bowiem okres, w którym maleństwo wymaga intensywnej opieki, a kobieta mierząca się wówczas z silnymi emocjami, czasem zdaje się być zatrwożona natłokiem nowych obowiązków. Z obserwacji psychologów wynika, że parom trudno jest wówczas pielęgnować praktyki, których zadaniem jest podtrzymanie bliskości oraz romantyczności relacji. Wpływa na to również okres laktacji.

Karmienie piersią stanowi spore wyzwanie dla wielu pierworódek. Dlatego też, w tym szczególnym czasie wymagają one odpowiedniego wsparcia. Wielu z nas nie zdaje sobie sprawy z tego, że proces karmienia piersią może wiązać się z lękiem, strachem i niepokojem.

Co bardzo istotne, po zaistnieniu wyżej opisanych emocji, proces naturalnego karmienia piersią może zostać zaburzony. Ponadto mogą wpłynąć na to takie czynnik jak: obniżenie samooceny kobiety, obniżenie nastroju w okresie poporodowym, niska umiejętność radzenia sobie ze stresem, a także trudności w zakresie relacji interpersonalnych (które wpływają między innymi na to, że kobieta nie jest w stanie przekazać partnerowi potrzeby wsparcia w tym trudnym dla niej okresie). Psychologowie podkreślają również, że trudności laktacyjne mogą wynikać z doświadczenia przez kobietę urazu psychicznego w przeszłości.

Mężczyźni, choć wyraźnie dostrzegają problemy laktacyjne partnerki, często nie zdają sobie sprawy z ich możliwej przyczyny. Dlatego też, w niektórych przypadkach nie podejmują oni żadnych konkretnych działań. Czynią tak między innymi z uwagi na przekonanie, że nie powinni oni ingerować w decyzję partnerki na temat karmienia dziecka.

Co ciekawe, nie tylko młode mamy, ale także ojcowie mogą doświadczać pewnych obaw związanych z procesem karmienia piersią. Czasem obawiają się oni o sytuację psychologiczną swojej partnerki, a innym razem (w oparciu o krążące w przestrzeni internetowej mity) zastanawiają się oni, czy pokarm podawany przez matkę jest wystarczający pod względem ilościowym oraz jakościowym dla ich dziecka.

Wielu współczesnych mężczyzn (szczególnie tych, którzy mieli szansę uczestniczyć w zajęciach szkoły rodzenia) zdaje sobie sprawę z trudności, jakie mogą występować podczas karmienia piersią. Wiedzą oni między innymi o możliwości występowania stanów zapalnych, a także nawału mlecznego. Niemniej jednak, w sytuacji, w której ich partnerka zmaga się z bólem, często nie wiedzą jakie działania powinni podjąć i w związku z tym trudno jest im poradzić sobie z przeżywanymi emocjami.

Z obserwacji współczesnych psychologów wynika, że tym, co zdaje się być najtrudniejsze dla ojców w okresie karmienia piersią jest doświadczenie poczucia bezradności. Wielu z nich zdaje się nie móc zaakceptować swojej niemocy w obliczu cierpienia partnerki. W wywiadach psychologicznych część z nich zdradza, iż czuje się niekompetentnie w obliczu problemów laktacyjnych partnerki, a niektórzy z nich określają siebie nawet mianem bezużytecznym.

Specjaliści z zakresu położnictwa podkreślają jednak, że rozwiązaniem tych problemów może być wzrost wiedzy i świadomości mężczyzn na temat fizjologicznych oraz emocjonalnych aspektów karmienia piersią. Być może dzięki lepszemu zrozumieniu przyczyn stanu swoich partnerek będą oni zdolni podjąć adekwatne działania zaradcze, a tym samym zmniejszyć poziom doświadczanych przez siebie trudnych emocji.

Chociaż w opinii wielu mężczyzn proces karmienia piersią jest niezwykle naturalny i niezbędny dla prawidłowego rozwoju dziecka, niektóre z badań psychologicznych zwracają uwagę na fakt, iż mężczyźni, których partnerki podejmują się naturalnego karmienia, cechują się niższą jakością życia w porównaniu do mężczyzn, których partnerki zdecydowały się na karmienie butelką. Być może na niniejsze zjawisko wpływają niżej opisane czynniki.

Karmienie piersią a doświadczenie wykluczenia

Proces karmienia piersią, choć dla wielu kobiet i towarzyszących im mężczyzn, jest zjawiskiem naturalnym, związanym z pozytywnymi emocjami, których nie da się porównać z niczym innym, może wiązać się także z licznymi trudnościami, które zostały wspomniane powyżej. Podczas przeprowadzanych wywiadów psychologicznych, mężczyźni – choć z wyraźną dozą ostrożności – przyznają się do doświadczania negatywnych emocji związanych z karmieniem. Wśród nich wyróżnia się gniew oraz zazdrość. Psychologowie zwracają jednak uwagę, że tym czego najbardziej obawiają się mężczyźni w niniejszym okresie, jest poczucie wykluczenia i odsunięcia ich na dalszy plan. Wielu z nich dosadnie odczuwa, iż nie są włączani do procesu karmienia piersią. Jednocześnie warto podkreślić, że wielu współczesnych mężczyzn, którzy z zaangażowaniem podchodzą do kwestii ojcostwa i wychowania dziecka, pragnie brać czynny udział w niniejszym procesie, między innymi poprzez asystowanie matce, a przede wszystkim zdobywanie obszernej wiedzy na temat tego zjawiska.

Co warte podkreślenia, zjawiska wykluczenia w procesie karmienia piersią mężczyźni doświadczają nie tylko ze strony swoich partnerek, ale także personelu medycznego. Zarówno lekarze, jak i specjaliści z zakresu położnictwa, rzadko omawiają aspekty związane z laktacją z mężczyznami. Wyraźnie częściej zwracają się oni w stronę kobiet, a mężczyźni podczas przekazywania komunikatów są powszechnie pomijani. W związku z tym, mężczyźni w kontekście procesu karmienia piersią czują się nie tyle mniej kompetentni, co mniej ważni. To może przekładać się na ich poczucie własnej wartości, a tym samym doświadczaną jakość życia.

Wspomniana wyżej zazdrość i uczucie wykluczenia nie jest związane bezpośrednio z samym zjawiskiem karmienia. W tym przypadku większą rolę zdają się odgrywać czynniki o znaczeniu psychologicznym. Mężczyźni zwracają uwagę na to, że podczas karmienia piersią wytwarza się szczególna więź między matką a dzieckiem, której oni sami nie są w stanie doświadczyć (z uwagi na ograniczenia fizjologiczne).

Podczas analizowania zjawiska wykluczenia doświadczanego przez mężczyzn, psychologowie dostrzegają, iż negatywne emocje związane z karmieniem piersią zwykle utrzymują się podczas pierwszych tygodni po porodzie. Z czasem emocje te wyciszają się i mężczyźni przestają przywiązywać taką uwagę do wyżej opisanych uczuć. Niemniej jednak, jeśli mężczyzna (mimo upływu czasu) nie jest w stanie poradzić sobie z narastającym poczuciem wykluczenia, czy też zazdrości, powinien zakomunikować doświadczane przez siebie emocje nie tylko swojej partnerce, ale także specjaliście z zakresu zdrowia psychicznego. Być może doświadczenie wykluczenia związane jest w takim przypadku z wcześniej przebytymi urazami, do których mogło dojść jeszcze w okresie dzieciństwa. Natomiast przepracowanie tych urazów może okazać się kluczowe w kontekście kształtowania prawidłowych relacji z dzieckiem, a tym samym właściwego wypełniania roli rodzicielskiej.

Karmienie piersią a seksualność kobiety w oczach partnera

Liczne badania oraz obserwacje psychologiczne zwracają uwagę, że zadowolenie z bliskiej relacji łączącej dwoje ludzi w żadnym przypadku nie posiada statycznego charakteru. Zmienia się to nie tylko z biegiem czasu, ale przede wszystkim w zależności od występowania zróżnicowanych czynników. Przedstawiciele pokolenia urodzonego w latach 80-tych i później cechują się wysokimi oczekiwaniami wobec związku. Zwracają oni uwagę nie tylko na jakość komunikacji, ale przede wszystkim na kwestię intymności oraz kontaktów seksualnych. Przyjmując niniejszą perspektywę warto także dostrzec, iż wraz z pojawieniem się na świecie pierwszego dziecka pary, istotnie spada ilość i jakość interakcji między dwójką dorosłych. Taka sytuacja zazwyczaj ma miejsce w pierwszych miesiącach po narodzinach dziecka.

Nic w tym dziwnego, albowiem już na etapie ciąży, dwoje zakochanych nieodwracalnie zaczyna przyjmować rolę rodzica, a są to często role bardzo odległe od siebie.

Zdaniem niektórych psychologów, a także specjalistów z zakresu seksuologii, istotnym czynnikiem oddziałującym na postrzeganie seksualności partnerki przez mężczyzn jest aspekt karmienia piersią. Można zatem zadać sobie pytanie, czy jeśli ojciec obserwujący przez długie miesiące – a nawet lata – swoją partnerkę karmiącą piersią, jest w stanie doświadczać poczucia intymności oraz seksualności w relacji, tak jak to było przed narodzinami dziecka?

Seksuologowie zwracają bowiem uwagę, że dla niektórych mężczyzn nie zawsze łatwo przychodzi umiejętność odróżniania piersi matki karmiącej od obiektu seksualnego. Nawet wtedy, gdy karmienie nie sprawia matce trudności, a wręcz przeciwnie, staje się źródłem przyjemności, może zaburzać swój wizerunek jako obiektu pożądania.

Wiele kobiet i mężczyzn zdaje sobie z tego sprawę. Co więcej, przyznają oni, iż bliski związek matki i dziecka powstający w czasie karmienia piersią jest zjawiskiem naturalnym i niejako prawidłową konsekwencją niniejszego zjawiska jest odsunięcie mężczyzny na nieco dalszy plan. Partnerzy w mniej lub bardziej świadomy sposób godzą się na takie konsekwencje w chwili podjęcia decyzji o chęci posiadania potomka.

Kwestia postrzegania seksualności partnerki w kontekście karmienia piersią jest analizowana nie tylko ze względu na zmianę odbierania obiektu seksualnego, jaki do tej pory stanowiły piersi. W świetle badań seksuologicznych, proces karmienia piersią niejednokrotnie wpływa na opóźnienie decyzji o ponownym podjęciu współżycia. Okazuje się bowiem, że część matek decydujących się na karmienie piersią odczuwa spadek libido.

Nie bez znaczenia dla życia seksualnego partnerów w tym okresie są także komplikacje związane z procesem karmienia, takie jak stany zapalne piersi, czy też ich wzmożona bolesność oraz wrażliwość.

W kontekście spostrzegania seksualności partnerki, ważną rolę zdaje się również odgrywać kwestia publicznego karmienia piersią. Chociaż w badaniach psychologicznych większość mężczyzn nie wyraża sprzeciwu dotyczącego karmienia ich dzieci piersią w miejscach publicznych, część mężczyzn przejawia problemy z oddzieleniem seksualnego charakteru piersi i odczuwa dyskomfort na myśl o tym, że ich ukochana niejako obnaża je w miejscach publicznych, a tym samym może wzbudzać pożądanie innych.

Czy tata ma wpływ na proces karmienia piersią?

Poddając analizie wyłącznie czynniki fizjologiczne, bez trudu jesteśmy w stanie dostrzec, że mężczyzna nie tyle nie dysponuje piersiami, co przede wszystkim nie jest w stanie wyprodukować mleka. Dlatego też możemy zadać sobie pytanie, czy posiada on istotne znaczenie w kontekście procesu karmienia piersią? Czy dziecko oraz matka potrzebują jego obecności w tym szczególnym czasie?

Większość współczesnych badań oraz prowadzonych obserwacji udowadnia, że wsparcie partnerów / ojców dzieci (wyrażane w formie słownej, czy też poprzez gesty) jest w stanie wpłynąć na wydłużenie czasu karmienia piersią, co sprzyja prawidłowemu rozwojowi dziecka.

Zdaniem psychologów, za czynniki przejawiane przez mężczyzn, które wywierają pozytywny wpływ na niniejszy proces, można uznać:

• Zwracanie uwagi na potrzeby matki podejmującej się karmienia piersią;
• Pomoc zarówno w zapobieganiu, jak i niwelowaniu trudności, które mogą bezpośrednio związane być z procesem karmienia piersią;
• Przejmowanie przez mężczyznę części obowiązków domowych, a także tych bezpośrednio związanych z opieką nad dzieckiem.

Dlatego też, udzielając odpowiedzi na wyżej zadane pytania, możemy stwierdzić, że podejmowanie przez mężczyznę konkretnych działań wspierających jest w stanie pozytywnie wpłynąć na cały proces karmienia piersią. Co więcej, nastawienie oraz zachowanie partnera / ojca dziecka może w znaczący sposób wpłynąć na proces podejmowania decyzji o rozpoczęciu, a także kontynuowaniu karmienia przez matkę.

Przyglądając się niniejszym doniesieniom, warto zawrócić uwagę na to, aby nowe programy, które promują karmienie piersią skupiały się nie tylko na mamach, ale także na ich partnerach. W wywiadach psychologicznych mężczyźni zdradzają, że wraz ze wzrostem wiedzy oraz świadomości na temat karmienia, łatwiej jest im podejmować konkretne działania, które mają na celu wsparcie partnerki w tym niezwykłym procesie.

Nie tylko pozytywne nastawienie ojca do kwestii karmienia piersią, ale także to negatywne, może odgrywać znaczącą rolę w procesie podejmowania przez kobietę decyzji w tym zakresie. Niemniej jednak nawet wtedy, gdy mężczyzna na początku wyraża swój sprzeciw, kobieta w wielu przypadkach jest w stanie podjąć efektywne karmienie. Obserwacje zwracają również uwagę na fakt, że wielu mężczyzn (którzy na początku wyrażali swój sprzeciw lub wątpliwości dotyczące karmienia piersią) z czasem zmieniało swoje zdanie. Dzieje się tak zazwyczaj wtedy, gdy mężczyzna obserwuje, jak pozytywny wpływ na proces rozwoju jego dziecka ma pokarm podawany przez matkę.

Czy mężczyźni doceniają karmienie piersią?

Już w 2014 roku w magazynie „Maternal & Child Nutrition” ukazały się wyniki ankiety, której celem było zidentyfikowanie emocji, jakich doświadczają ojcowie w związku z procesem karmienia piersią. Dane otrzymane z kwestionariuszy przede wszystkim zwróciły uwagę na różnorodność doświadczeń mężczyzn, które przyjmowały zarówno pozytywne, jak i negatywne zabarwienie.

Mimo opisanych wyżej zjawisk wykluczenia, a także osłabienia więzi seksualnej z partnerką, znacząca większość mężczyzn była w stanie docenić korzyści zdrowotne wynikające z procesu karmienia piersią. Co ciekawe, część z nich zwracała także uwagę na niskie koszty związane z takim sposobem karmienia oraz łatwość związaną z dostępnością mleka. Niektórzy z ankietowanych mężczyzn pokusili się także o wyznanie, iż dzięki temu, że ich partnerka zdecydowała się na karmienie piersią, nie muszą „użerać” się z czyszczeniem butelek i przygotowywaniem mlecznych mieszanek.

Niniejsze badania ankietowe zwróciły uwagę na jeszcze jeden ważny aspekt. Większość zaangażowanych w proces wychowania dziecka mężczyzn dostrzega potrzebę większego wsparcia informacyjnego dotyczącego karmienia piersią. Chcą oni zdobyć większą wiedzę na temat zaleceń dietetycznych, których powinny przestrzegać ich partnerki, a także na temat tego, gdzie szukać pomocy, kiedy ich partnerka zmaga się z trudnymi emocjami dotyczącymi karmienia. Dzięki zdobywanej wiedzy pragną oni zapewnić matce swojego dziecka wsparcie, które w pewien sposób stanowi wyraz docenianego poświęcania, jakiego podejmują się kobiety.

Mężczyźni, którzy dostrzegają przede wszystkim korzyści wynikające z karmienia piersią, a także przedstawiciele „nowego (zaangażowanego) ojcostwa” nie chcą już więcej stać z boku i biernie obserwować swoje partnerki w czasie karmienia. Chcą oni być zaangażowani w niniejszy proces, między innymi poprzez pomoc niesioną partnerce, aby w ten sposób móc doświadczać niezwykłych emocji, które wytwarzają się między matką a dzieckiem w procesie karmienia.

Podsumowanie

Karmienie piersią jest zalecaną formą żywienia przynajmniej do 6 miesiąca życia dziecka. Liczne badania naukowe podkreślają korzyści wynikające ze wspomnianej formy podawania pokarmu. Na szczególną uwagę zasługują nie tylko wyjątkowe właściwości odżywcze pokarmu matki, ale także aspekty psychologiczne związane z niniejszym procesem, albowiem karmienie piersią bezsprzecznie wpływa na zacieśnienie więzi między matką a dzieckiem. Podczas omawiania tego niezwykłego zjawiska, bardzo mało uwagi poświęca się perspektywie mężczyzn, którzy coraz częściej manifestują potrzebę swojego uczestnictwa w procesie wychowania dziecka, a także w procesie karmienia piersią – nie tylko z obawy przed wykluczeniem, ale przede wszystkim ze względu na chęć nawiązania bliskiej relacji z nowonarodzonym potomkiem. W opinii wielu mężczyzn proces karmienia piersią jest zdarzeniem niezwykłym, które wzbudza w nich wdzięczność. W tym miejscu warto jednak podkreślić, że naturalne karmienie nie zawsze musi wiązać się z pozytywnymi emocjami. Niektóre badania psychologiczne zwracają uwagę na negatywny wpływ karmienia na życie seksualne par, a także na przykre emocje, jakich doświadczają mężczyźni w momencie, w którym ich partnerka, tworząc silną relację z dzieckiem, odsuwa partnera nieco na bok.

Bibliografia

1. Badinter Elizabeth (2013), Konflikt: kobieta i matka, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN;
2. Bielawska-Batorowicz E., Kossakowska-Petrycka K. (2006), Depressive mood in men after the birth of their offspring in relation to a partner’s depression, social support, fathers’ personality and prenatal expectations, „Journal of Reproductive and Infant Psychology”, 24, 21–29;
3. Bieńko Mariola (2002), Wyrafinowane projekty, dawniej znane pod nazwą dzieci, [w:] Mariola Bieńko, Magdalena Rosochacka-Gmitrzak, Ewa Wideł (red.), Obrazy życia rodzinnego i intymności, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, s. 167–182;
4. Bieńko Mariola (2020), Znaczenie relacji bliskości w związku, [w:] Mariola Bieńko, Anna Kwak (red.), Publiczny i prywatny obraz bliskich związków, Kraków: Zakład Wydawniczy „Nomos”, s. 50–51;
5. Czapiński Janusz (2017), Psychologia szczęścia. Kto, kiedy, dlaczego kocha życie i co z tego wynika, czyli nowa odsłona teorii cebulowej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar;
6. Delgado-Pérez Esther, Rodríguez-Costa Isabel, Vergara-Pérez Fernando, Blanco-Morales Maria, Torres-Lacomba Maria (2022), Recovering Sexuality after Childbirth. What Strategies Do Women Adopt?, „A Qualitative Study, International Journal of Environmental Research and Public Health”, vol. 19(2), s. 950;
7. Gebuza G, Gierszewska M, Kaźmierczak M, Michalska E, Kotzbach R. (2010), Przygotowanie kobiet do karmienia piersią. Problemy Pielęgniarstwa, 18(4): 406-412;
8. Gurba Ewa (2014), Wczesna dorosłość, [w:] Barbara Harwas-Napierała, Janusz Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 202–233;
9. Krzyżanowska Łucja, Wiśnicka Maria (2009), Z wózkiem pod górkę, czyli o codziennych uciążliwościach macierzyństwa, [w:] Małgorzata Sikorska (red.), Być rodzicem we współczesnej Polsce. Nowe wzory w konfrontacji z rzeczywistością, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, s. 109–137;
10. Linek Anna (2020), Współcześni rodzice – między zmęczeniem a satysfakcją, [w:] Mariola Bieńko, Magdalena Rosochacka-Gmitrzak, Ewa Wideł (red.), Obrazy życia rodzinnego i intymności, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, s. 183–196;
11. Mynarska Monika (2020), Korzyści płynące z rodzicielstwa w perspektywie biegu życia, [w:] Mariola Bieńko, Magdalena Rosochacka- Gmitrzak, Ewa Wideł (red.), Obrazy życia rodzinnego i intymności, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, s. 153–166;
12. Nehring-Gugulska M, Sztyber B, Pietkiewicz A. (2012). Promocja karmienia piersią. W: Nehring-Gugulska M, Żukowska-Rubik M, Pietkiewicz A. (red.) Karmienie piersią w teorii i praktyce. Medycyna Praktyczna, s. 31–39;
13. Plopa Mieczysław (2014), Rodzicielstwo jako wyzwanie dla małżeństwa: perspektywa teorii systemowej, [w:] Hanna Liberska, Alicja Malina (red.), Wybrane problemy współczesnych małżeństw i rodzin, Warszawa: Wydawnictwo Difin, s. 15–41;
14. Rhoades Galena K., Stanley Scott M., Markman Howard J. (2009), The effect of the transition to parenthood on relationship quality: An eight-year prospective study, „Journal of Personality and Social Psychology”, vol. 96(3), s. 601–619;
15. Schmidt Filip (2015), Para, mieszkanie, małżeństwo. Dynamika związków intymnych na tle przemian historycznych i współczesnych dyskusji o procesach indywidualizacji, Warszawa: Fundacja na Rzecz Nauki Polskiej;
16. Sikorska Małgorzata (2019), Praktyki rodzinne i rodzicielskie we współczesnej Polsce – rekonstrukcja codzienności, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar;
17. Stankowska Magdalena (2023), „Świat nam się przewrócił do góry nogami”. Relacje kobiet po narodzinach dziecka, „Przegląd Socjologii Jakościowej”, t. XIX, nr 1, s. 40–59;
18. Ziemska Maria (1999), Zmiany w relacjach małżeńskich w cyklu życia rodziny, [w:] Maria Ziemska (red.), Rodzina współczesna, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, s. 44–57;
19. Żadkowska Magdalena (2016), Para w praniu. Codzienność, partnerstwo, obowiązki domowe, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.