Autyzm jako problem społeczny XXI wieku

W XXI wieku to właśnie rozpowszechnianie się chorób cywilizacyjnych stanowi jedno z największych zagrożeń dla jakości życia człowieka. Za choroby cywilizacyjne możemy uznać powszechne oraz występujące na całej kuli ziemskiej zaburzenia, do których powstania lub nasilenia w głównej mierze przyczynił się postęp współczesnej cywilizacji. Zgodnie z raportami przedstawianymi przez Światową Organizację Zdrowia (WHO, z ang. World Health Organization), to właśnie choroby cywilizacyjne odpowiedzialne są za większość ponoszonych przez człowieka kosztów społecznych, które obejmują zarówno pogorszenie się jakości życia, jak i wzrost osób zmagających się z niepełnosprawnościami.

Chociaż niewielu z nas zdaje sobie z tego sprawę, jedną ze współczesnych chorób cywilizacyjnych niewątpliwie jest autyzm, a także zaburzenia ze spektrum autyzmu. To, co jednak zdaje się być najbardziej zatrważające, to fakt, że mimo rosnącej liczby osób zmagających się z niniejszych zaburzeniem, nadal brakuje nam dostępu do kompleksowych, a zarazem usystematyzowanych systemów leczenia, które nie tylko poprawiałyby komfort życia pacjentów, ale także zapobiegałyby rozwojowi niniejszego zjawiska.

Autyzm – co to jest?

Współcześnie autyzm traktowany jest w kategoriach całościowego zaburzenia rozwoju. Warto jednak wiedzieć, że historia autyzmu (jako zaburzenia rozwoju u dzieci) sięga już 1943 roku. To właśnie wtedy Leo Kanner (austriacko-amerykański lekarz psychiatra) podjął się obserwacji oraz opisania zachowań jedenaściorga dzieci (w wieku od 2 do 8 lat), które przejawiały wachlarz specyficznych objawów. Do ich opisu specjalista użył terminu autyzmu wczesnodziecięcego (z ang. early infantile autism).

Podczas prowadzonych przez siebie obserwacji, Kanner dostrzegł u swoich podopiecznych nie tylko trudności w przystosowaniu, ale także dobrą pamięć, upór, tendencję do alergii pokarmowych, dobry potencjał intelektualny. Opisywane przez niego dzieci przejawiały również skłonność do powtarzania usłyszanych słów/zdań, istotne trudności w kontekście nawiązywania i utrzymywania relacji społecznych, specyficzne zachowania językowe oraz ruchowe, a także istotną nadwrażliwość na dźwięki. W tym miejscu warto wspomnieć, iż niezależnie od odkryć Kannera, już w 1944 roku austriacki lekarz – Hans Asperger na podstawie własnych obserwacji opisał przypadki dzieci, które przejawiały zestaw objawów przypominających, a jednak nietożsamych z zachowaniami autystycznych dzieci opisanych przez pierwszego naukowca. Asperger podczas swoich obserwacji wyróżnił nie tylko dobrą pamięć i pedantyczną mowę, ale także wybiórcze dziwaczne zainteresowania oraz niską empatię. W pierwszych opracowaniach Asperger opisał zespół dostrzeżonych przez siebie objawów jako psychopatię autystyczną. Dzisiaj jednak niniejsze zaburzenie lepiej znane jest pod nazwą zespołu Aspergera.

Autyzm – częstość występowania

Jeszcze do lat 90-tych XX wieku, wedle danych statystycznych ze zjawiskiem autyzmu mieliśmy do czynienia u 1 na 5 tysięcy nowonarodzonych dzieci. Zatrważającym jest jednak fakt, że od tego momentu, liczba osób z rozpoznaniem autyzmu stale wzrasta. Zgodnie z opracowaniami z 2014 roku, autyzm mógł rozpoznawany być u 1 na 160 dzieci. Natomiast dane z 2018 roku dowodzą, iż z niniejszym zaburzeniem może zmagać się 0,7-1 dziecka na 143.

W środowisku specjalistów nie ustępują dyskusje, których celem jest ustalenia przyczyn niniejszego stanu. Ich zdaniem, wzrost autyzmu wśród dzieci może wynikać zarówno z bardziej precyzyjnych systemów diagnostycznych, a także większej dostępności diagnozy oraz świadomości społecznej.

W tym miejscu warto także zaznaczyć, że zgodnie z obecnym stanem wiedzy, autyzm blisko 4 razy częściej rozpoznawany jest u chłopców niż u dziewcząt. Część specjalistów stara się wyjaśnić niniejsze zjawisko czynnikami genetycznymi. Ich zdaniem, mutacja odpowiadająca za rozwój objawów niniejszego zaburzenia pojawia się na chromosomie X (który u chłopców występuje pojedynczo – w kopii pochodzącej od matki). Dziewczynki mają natomiast aż dwie kopie genu, stąd u chłopców większe możliwości genetyczne sprzyjające rozwojowi objawów autystycznych.

Możliwe przyczyny autyzmu

Mimo prowadzenia licznych badań oraz obserwacji nadal nie udało ustalić się jednego, czy nawet kilku czynników, które w jednoznaczny sposób wpływają na rozwój autyzmu. Niemniej jednak, w literaturze specjalistycznej możemy znaleźć liczne opisy możliwych przyczyn niniejszego zaburzenia.

Wśród nich najczęściej wyróżnia się:

• Czynniki związane ze środowiskiem zewnętrznym, takie jak – zanieczyszczenia powietrza oraz żywności, spożywanie nadmiernej ilości jedzenia wysoko przetworzonego, częste narażenie na promieniowanie elektromagnetyczne, a także nadmierne korzystanie w technologii w zbyt wczesnym wieku. Za jeden z czynników środowiskowych uznawany jest także starszy wiek rodziców (psychologowie w tym aspekcie zwracają szczególną uwagę na postać ojca).
• Czynniki okołoporodowe, a także te związane z nieprawidłowym przebiegiem ciąży, takie jak – specyficzne choroby podczas ciąży, doświadczenia niedotlenienia oraz/lub wylewy dokomorowego, wcześniactwo.
• Czynniki neurotoksyczne – wśród których wyróżnia się między innymi nadmierne oraz/lub nieodpowiednie stosowanie antybiotyków.
• Czynniki genetyczne – związane z dziedziczeniem. Zdaniem wielu badaczy, autyzm najczęściej występuje u obojga bliźniąt jednojajowych, rzadziej rozpoznawany jest natomiast u obojga bliźniąt dwujajowych.
• Czynniki związane z alergiami oraz/lub nietolerancjami pokarmowymi – do tej grupy możliwych przyczyn zalicza się również nadmierne obciążenie organizmu metalami ciężkimi, a także osłabienie układu immunologicznego jednostki.

Z uwagi na rosnącą liczbę przypadków, przyczyn niniejszego zaburzenia współcześnie poszukuje się niemal w każdym obszarze życia ludzkiego. Dlatego też, z roku na rok możemy mieć do czynienia z coraz większą liczbą hipotez, które będą poddawane badaniom naukowym. Dzisiaj jednak przyjmuje się, że zarówno autyzm, jak i zaburzenia mieszczące się w jego spektrum są zaburzeniami o wieloczynnikowej etiologii.

Jak rozpoznać autyzm? (charakterystyczne symptomy)

Autyzm, a także zaburzenia znajdujące się w jego spektrum, posiadają niezwykle zróżnicowany charakter, a co za tym idzie, nie składają się one na jednorodny obraz dotyczący objawów, a także związanych z nimi deficytów. Dlatego też, w opisach diagnostycznych, a także w literaturze przedmiotu bardzo często stosowane jest określenie ASD, odnoszące się do całego spektrum zaburzeń autystycznych. Warto jednak wiedzieć, że określenie – spektrum zaburzeń autystycznych – jest mało precyzyjne, szczególnie wtedy, gdy chcemy odnieść je do dzieci z rozpoznaniem syndromu Aspergera, które mimo tego, że mieści się w spektrum autyzmu, związane jest z odrębnymi objawami.

Przyjmując, że autyzm (a także zaburzenia mieszczące się w jego spektrum) jest zaburzeniem rozwojowym o złożonej i nie do końca poznanej neurobiologicznej etiologii, możemy stwierdzić, że także jego przebieg nie jest jednorodny. Należy jednak pamiętać, że autyzm jest poważnym zaburzeniem, którego pierwsze objawy możemy obserwować już od momentu narodzin dziecka.

Pierwsze objawy nieprawidłowego oraz nieharmonijnego rozwoju, które manifestują się w okresie wczesnego dzieciństwa, obejmują zarówno brak gaworzenia, brak uśmiechu na widok jednego z rodziców, a także wybiórczy lub całkowity brak kontaktu wzrokowego ze strony dziecka. Jeszcze raz pragniemy podkreślić, że podobnie jak etiologia, tak i przebieg autyzmu nie jest jednorodny. A spektrum objawów oraz ich nasilenie może prezentować się u każdego pacjenta w nieco inny sposób.

Mimo to warto wiedzieć, że wśród najczęściej obserwowanych symptomów wyróżnia się te dotyczące:

• Zaburzeń w kontekście relacji społecznych;
• Zaburzeń w kontekście rozwoju mowy, a także komunikacji werbalnej;
• Zaburzeń dotyczących sfery zachowania oraz aktywności i zainteresowań dziecka.

Specjaliści zwracają uwagę, że to właśnie zaburzenia mowy oraz komunikacji stanowią jedno z najistotniejszych kryteriów, które brane są pod uwagę podczas diagnozy autyzmu. Należy bowiem pamiętać, że zarówno w przypadku autyzmu, jak i syndromu Aspergera, rozwój języka i komunikacji werbalnej nie przebiega w prawidłowy sposób. W przypadku autyzmu pierwsze deficyty językowe możemy zaobserwować już podczas pierwszych miesięcy życia dziecka. Są nimi między innymi brak gaworzenia, a także obserwowalny zanik umiejętności językowych, które na tym etapie powinny podlegać rozwojowi. W tym miejscu warto bowiem przypomnieć, że prawidłowo rozwijające się 3-letnie dziecko powinno posiadać nie tylko szeroki zasób słownictwa, ale także budować pierwsze zdania złożone oraz prowadzić swobodny dialog. Niemniej jednak, dzieci z rozpoznaniem autyzmu w tym samym wieku, w wielu przypadkach wypowiadają jedynie pojedyncze słowa i zdania (a jeśli nawet, to wykazują istotne trudności w nawiązywaniu swobodnej rozmowy), czasem nie osiągają nawet etapu pierwszych dźwięków o charakterze werbalnym.

Zdaniem specjalistów, obniżenie umiejętności komunikacyjnych w przebiegu autyzmu wynikać może przede wszystkim z braku intencji komunikacyjnej, a także z braku świadomości dziecka na temat tego, do czego służy język i jak go wykorzystać. Wraz z zaburzeniami w obrębie komunikacji rozwijają się także zaburzenia dotyczące funkcjonowania dziecka w relacjach społecznych.

Dzieci z rozpoznaniem autyzmu (lub syndromu Aspergera) już w pierwszych miesiącach swojego życia mogą reagować niechęcią na próby nawiązywania z nimi kontaktu. Wówczas, niechęć ta manifestowana jest za pośrednictwem płaczu, niechęcią spożywania pokarmów, niechęcią bycia noszonym na rękach, a także braku inicjowania wspólnej zabawy z rodzicem, czy też przedstawicielem grupy rówieśniczej. Co ważne, w wielu przypadkach dzieci doświadczające zaburzeń ze spektrum autyzmu bawią się jedynie w sposób schematyczny. Nie posiadają one także zdolności do rozumienia zabawy symbolicznej, czy też takiej, która obejmuje zamianę ról.

Dzieci autystyczne często izolują się podczas przebywania w grupie rówieśniczej, a także mogą prezentować zestaw zachowań agresywnych. Specjaliści zwracają także uwagę na fakt, iż trudności związane z kontaktami społecznymi przejawiają się w licznych manipulacjach dziecka, które pragnie podporządkować sobie nie tylko przedstawicieli grupy rówieśniczej, ale także opiekunów i wychowawców. W wielu przypadkach, takie dziecko pragnie przejmować kontrolę nad podejmowanym w grupie działaniem.

Diagnoza autyzmu – postępy i wyzwania

Nie tylko w latach 90-tych, ale także dzisiaj zarówno autyzm, jak i zespół Aspergera nadal przysparza licznych trudności diagnostycznych. Wpływa na to między innymi fakt, iż kryteria diagnostyczne, wraz z rozwojem wiedzy, zmieniały się. Co więcej, nadal podlegają one uaktualnieniom.

W Polsce rozpoznanie autyzmu, zaburzeń z jego spektrum, a także zespołu Aspergera stawiane jest w oparciu o jeden z dwóch wiodących systemów klasyfikacji chorób: ICD-10 (Międzynarodową Klasyfikację Chorób i Problemów Zdrowotnych opracowaną przez Światową Organizację Zdrowia) oraz DSM-V (Klasyfikacje Zaburzeń Psychicznych opracowaną przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne).

Przyjmując ustalenia zawarte w systemie ICD-10, autyzm możemy uznać za całościowe zaburzenie rozwoju charakteryzujące się nieprawidłowym oraz/lub upośledzonym rozwojem, które możemy rozpoznać przed ukończeniem przez dziecko 3 roku życia. Według niniejszych wytycznych, w autyzmie występuje nieprawidłowe funkcjonowanie dziecka zarówno w sferze interakcji społecznych, jak i w sferze komunikacji. Ponadto towarzyszy mu ograniczony, a także powtarzający się repertuar zachowań. Wśród najważniejszych kryteriów służących do zdiagnozowania autyzmu, które znajdziemy w systemie ICD-10, możemy wyróżnić nieprawidłowy lub upośledzony rozwój dziecka obserwowany przed ukończeniem przez nie 3 roku życia. Ten nieprawidłowy rozwój powinien przebiegać przynajmniej w jednym z następujących obszarów:

• Rozumienie mowy i ekspresja językowa, która stosowana jest podczas społecznego porozumiewania się;
• Rozwój tak zwanego wybiórczego przywiązania społecznego oraz/lub wzajemnych kontaktów o charakterze społecznym;
• Zdolność do podejmowania symbolicznej oraz/lub funkcjonalnej formy zabawy.

Każdy z wymienionych wyżej punktów diagnostycznych posiada dalsze rozwinięcie. Zgodnie z systemem klasyfikacyjnym ICD-10, aby można było postawić rozpoznanie autyzmu, dziecko/osoba musi wykazywać odpowiednią ilość objawów we wszystkich z 3 wymienionych wyżej stref. Zatem możemy przyjąć, że jest to wyłącznie diagnoza ilościowa. Dziecko musi osiągnąć odpowiednią ilość punktów, abyśmy mogli uznać, że zmaga się ono z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, a tym samym zaproponować mu odpowiednie metody wsparcia terapeutycznego.

Przyglądając się klasyfikacji DSM-V możemy dostrzec natomiast nie 3, a 4 najważniejsze kryteria diagnostyczne, wśród których wyróżniamy:

• Stałe i klinicznie znaczące nieprawidłowości w obrębie komunikacji oraz interakcji społecznej;
• Wyraźne deficyty w obrębie komunikacji o charakterze werbalnym i niewerbalnym, które wykorzystywane są przez jednostkę w podejmowanych interakcjach społecznych;
• Wyraźne deficyty w kontekście tak zwanej wzajemności społecznej;
• Niedobór lub całkowity brak umiejętności rozwijania, a przede wszystkim utrzymywania relacji z rówieśnikami, która właściwa jest dla rozwoju dziecka i jego poziomu intelektualnego.

Podobnie jak w przypadku ICD-10, tak i niniejsze kryteria podlegają dalszemu rozwinięciu. Jednostka, u której podejrzewamy autyzm, musi spełnić co najmniej 6 cech, które wyraźnie określone zostały w rozwinięciu powyższych kryteriów. Dlatego też również w tym przypadku mamy do czynienia z diagnozą ilościową, która niesie ze sobą istotne ograniczenia. Zdaniem licznych specjalistów, posługiwanie się diagnozą ilościową w przypadku rozpoznawania autyzmu, a także zaburzeń z jego spektrum niesie ze sobą liczne niebezpieczeństwa, a przede wszystkim ryzyko postawienia błędnej diagnozy. Skutkiem tego jest nie podjęcie przez dziecko skutecznej terapii i doprowadzenie do istotnych zaburzeń rozwoju, które nie pozwolą na jego prawidłowe i satysfakcjonujące funkcjonowanie w życiu społecznym, zarówno w okresie dojrzewania, jak i dorosłości.

Mając na uwadze niniejszą krytykę, większość specjalistów podczas diagnozy tego zaburzenia stara się przyjąć podejście holistyczne i stawiać rozpoznanie w oparciu o diagnozę funkcjonalną.

Diagnoza funkcjonalna pozwala na określenie poziomu funkcjonowania dziecka w poszczególnych sferach rozwoju. Dzięki niej możliwe staje się opisanie dobrych i słabych stron dziecka, a tym samym wskazuje ona nie tylko deficyty, ale także potencjał rozwojowy pacjenta. To właśnie dzięki diagnozie funkcjonalnej możliwe staje się skonstruowanie indywidualnego programu terapeutycznego. Diagnoza funkcjonalna opiera się nie tylko o obserwację dziecka i analizę jego dotychczasowego rozwoju, ale także o wystandaryzowane narzędzia badawcze. W tym miejscu warto również zwrócić uwagę, że w niektórych przypadkach konieczne staje się także zastosowanie diagnozy medycznej. Taka sytuacja ma miejsce szczególnie wtedy, gdy u dziecka współwystępuje (lub istnieje podejrzenie współwystępowania) padaczka oraz/lub niedosłuch. Rodzicom niejednokrotnie proponowane jest także przeprowadzenie badań genetycznych oraz metabolicznych mogących wykluczyć inne zaburzenia, których objawy mogą przypominać autyzm.

Nie podlega wątpliwości fakt, że diagnozowanie zaburzeń ze spektrum autyzmu może przysparzać specjalistom istotnych trudności. Wynika to przede wszystkim z braku jednoznacznych testów o charakterze medycznym i psychologicznym. Z każdym rokiem zwiększa się jednak nasza wiedza i świadomość dotycząca autyzmu, a zatem istnieją coraz większe szanse, iż z roku na rok będą zwiększały się także możliwości diagnostyczne, dzięki którym możliwe stanie się zaproponowanie dziecku odpowiednich działań terapeutycznych w momencie, w którym będzie ono tego najbardziej potrzebowało.

Autyzm – metody terapeutyczne

Jak już wspomniano wcześniej, zarówno sama definicja autyzmu, jak i jej kryteria diagnostyczne podlegają przemianom na przestrzeni kolejnych lat. W związku z tym przemianom podlegają także modele terapeutyczne stosowane we wspieraniu osób zmagających się z niniejszym zaburzeniem. W poniższej części tekstu wyłącznie pokrótce opisane zostaną najważniejsze metody terapeutyczne, które na dzień dzisiejszy stosowane są na terenie naszego kraju. Więcej informacji na temat terapii autyzmu oraz zaburzeń z jego spektrum znajdą Państwo w naszych kolejnych artykułach.

Współcześnie w terapii autyzmu za jedną z najpopularniejszych metod uznaje się metodę behawioralną, która oparta jest na warunkowaniu zachowań dziecka poprzez stosowanie prostego systemu nagród i kar. Oznacza to, że przejawianie przez dziecko pożądanych zachowań podlega wzmocnieniu (m.in. za pośrednictwem pochwały, czy też drobnej nagrody rzeczowej), natomiast zachowanie niepożądane jest wyciszane (m.in. poprzez zastosowanie uwagi słownej, czy też odebraniu dziecku czegoś). Nadrzędnym celem terapii behawioralnej jest zarówno kształtowanie, jak i wzmacnianie zachowań, które spełniają funkcję adaptacyjną w życiu społecznym. Ponadto to niezwykle ważne, aby w terapii wzmacniane były nie tylko pożądane zachowania, ale także kompetencje komunikacyjne. Dlatego też, zdaniem licznych specjalistów, to właśnie budowanie języka i kształtowanie umiejętności jego wykorzystywania powinna stanowić pierwszorzędny cel w terapii dziecka i dorosłego z rozpoznaniem autyzmu.

Kolejną z popularnych w Polsce metod terapeutycznych jest metoda Son Rise (znana również pod nazwą terapii opcji). Polega ona na wypracowaniu strategii opartych na dołączaniu do dziecka i podążaniu za jego schematycznymi zachowaniami. Głównym celem niniejszej terapii jest nawiązanie więzi z dzieckiem, zachęcenie go do nawiązywania kontaktu wzrokowego, podejmowania interakcji oraz dialogu. Taka forma terapii prowadzona jest zazwyczaj w środowisku domowym przez samych rodziców dziecka. Niemniej jednak zdarza się, że jest ona wykorzystywana również przez specjalistów, którzy prowadzą ją w specjalnie zaadaptowanych salach terapeutycznych. W tym miejscu warto jednak zaznaczyć, że nie ma wystarczającej ilości badań, które mogłyby potwierdzić skuteczność metody Son Rise. Metoda ta nie została opracowana przez specjalistów, a przez rodziców dziecka z autyzmem. Zdaniem niektórych terapeutów, niniejsza metoda niesie ze sobą niebezpieczeństwo pogłębiania się zachowań autystycznych i przegapienia momentów krytycznych dla rozwoju komunikacji.

Kolejną z metod cieszących się dużą popularnością jest terapia neurobiologiczna metodą krakowską. Opiera się ona o systemową terapię funkcji poznawczych oraz językowych. Metoda ta powstała na kanwie wieloletnich doświadczeń terapeutycznych, a jej nadrzędnym założeniem jest stymulacja rozwoju intelektualnego dziecka, a także budowanie przez niego efektywnego systemu komunikacyjnego. Terapia neurobiologiczna metodą krakowską zakłada również trening umiejętności społecznych. Działania stymulujące podejmowane w niniejszej formie terapii opierają się na neuropatyczności naszego mózgu, a zatem zakładają, iż dzięki systematycznym ćwiczeniom możliwe staje się zbudowanie nowych połączeń mózgowych.

Bez względu na wybrany rodzaj terapii, zawsze powinna ona być procesem dobrze zaplanowanym, obejmującym różne sfery działania dziecka, a także uwzględniającym rodzaj i stopień zaburzeń prezentowanych przez pacjenta. Terapia powinna odpowiadać nie tylko na potrzeby dziecka autystycznego, ale także na potrzeby i wymagania jego środowiska. W procesie terapeutycznym bardzo ważna jest również współpraca między rodzicami a specjalistą.

Spojrzenie na autyzm z perspektywy różnych nurtów psychologicznych

Rozumienie autyzmu zmienia się nie tylko na przestrzeni lat, ale także w zależności od wybranego nurtu psychologicznego. W dalszej części artykułu pokrótce przedstawimy spojrzenie na niniejsze zaburzenie z perspektywy trzech głównych szkół: behawioralnej, poznawczej oraz neurorozwojowej. W tym miejscu warto zaznaczyć, że każda z wymienionych niżej szkół nie tylko odmiennie rozumie pojęcie autyzmu, ale także zakłada inne cele i metody terapeutyczne.

Przyglądając się założeniom nurtu behawioralnego możemy dostrzec, że autyzm rozumiany jest jako niedopasowanie układu nerwowego do otaczającego jednostkę środowiska. Co za tym idzie, przedstawiciele szkoły behawioralnej traktują główne objawy autyzmu jako nadmiary lub deficyty behawioralne, które manifestowane są poprzez przejawianie charakterystycznych zachowań. W terapii behawioralnej zakłada się dyrektywność terapeuty, który poprzez obserwacje zachowań oraz mocnych cech dziecka, pomaga mu kształtować zachowania i postawy, które pomogą mu funkcjonować w środowisku społecznym.

Szkoła poznawcza zakłada natomiast, że autyzm jest zaburzeniem mechanizmu poznawczego, a zatem przetwarzania informacji o charakterze społecznym. Dlatego też zaburzeniu podlega przede wszystkim umiejętność mentalizowania oraz empatyzowania przez dziecko. Terapeuci poznawczy koncertują się przede wszystkim na procesach przetwarzania informacji w umyśle autystycznego dziecka.

Przedstawiciele nurtu neurorozwojowego są zdania, że autyzm jest wyrazem zaburzenia funkcji mózgu (lub jego odmiennym funkcjonowaniem). Głównym objawem autyzmu jest ich zdaniem zaburzenie procesów przetwarzania sensorycznego, które prowadzą do powstania swoistej blokady przed tworzeniem więzi z innymi ludźmi.

Podsumowanie

Autyzm bez wątpienia stanowi złożone zaburzenie rozwoju. Zarówno sposoby jego definiowania, jak i próby ustalenia przyczyn, podlegają licznym przemianom na przestrzeni lat. Dlatego też diagnoza autyzmu może przysparzać specjalistom wielu trudności. Przyczyną niniejszego stanu rzeczy są także niejasne metody rozpoznawania (często oparte o diagnozę ilościową), które mogą doprowadzić do postawienia błędnej diagnozy. Nierozpoznanie autyzmu w odpowiednim czasie niesie ze sobą poważne konsekwencje, które przyczyniają się przede wszystkim do istotnego utrudnienia rozwoju dziecka, zwłaszcza w sferze kontaktów społecznych. W związku z tym niezwykle ważne jest, aby z każdym rokiem zwiększała się nasza świadomość dotycząca niniejszego zaburzenia. Należy bowiem pamiętać, że im wcześniej zastosowana zostanie terapia dostosowana do indywidualnych potrzeb dziecka, tym większe są szanse na podniesienie jego komfortu życia na dalszych etapach rozwoju.

Bibliografia

1. American Psychiatric Association (2013, 2018 wersja polska). Kryteria diagnostyczne zaburzeń psychicznych DSM-5. (2018). red. wydania polskiego Gałecki P., Pilecki M., Rymaszewska J., Szulc A., Sidorowicz S., Wciórka J., Wrocław: Edra Urban & Partner;
2. Baron-Cohen S., Wheelwright S., Skinner R., Martin J., Clubley E. (2001). The Autism-Spectrum Quotient (AQ): evidence from Asperger Syndrome/highfunctioning autism, males and females, scientists and mathematicians. Journal of Autism and Developmental Disorders, 31:5–17;
3. Bąbel P. (2011). Terapia behawioralna zaburzeń rozwoju z perspektywy analizy zachowania. Psychologia Rozwojowa, 16 (3):27–38;
4. Cieszyńska J. (2010). Wczesna diagnoza i terapia zaburzeń autystycznych. Kraków: Omega Stage Systems;
5. Cieszyńska J., Korendo M. (2008). Wczesna interwencja terapeutyczna. Kraków: Wydawnictwo Edukacyjne;
6. Dawson P., Guare R. (2012). Zdolne, ale rozkojarzone. Wspieranie rozwoju dziecka za pomocą treningu umiejętności wykonawczych. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego;
7. Filipek P., Accardo P., Baranek G., Cook E., Dawson G., Gordon B., Gravel J., Johnson C., Kallen R., Levy S., Minshew N., Prizant B., Rapin I., Rogers S., Stone W., Teplin S., Tuchman R. i Volkmar F. (1999). The screening and diagnosis of autistic spectrum disorders. Journal of Autism and Developmental Disorders, 29:439–484;
8. Grandin T. (2016). Mózg autystyczny. Podróż w głąb niezwykłych umysłów. Kraków: Copernicus Center Press;
9. Greenspan S.I., Wieder S. (2014). Dotrzeć do dziecka z autyzmem. Jak pomóc dzieciom nawiązywać relacje, komunikować się i myśleć. Metoda Floortime. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego;
10. Korendo M. (2013). Językowa interpretacja świata w wypowiedziach osób z zespołem Aspergera. Kraków: Omega Stage Systems;
11. Kossewska J. (2009). Trening w zakresie teorii umysłu. (w:) Kossewska J. (red.) Kompleksowe wspomaganie rozwoju uczniów z autyzmem i zaburzeniami pokrewnymi. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls;
12. Kozłowski J. (2003). Zastosowanie teorii uczenia w terapii małych dzieci z autyzmem na przykładzie projektu wczesnej interwencji O.I. Lovaasa, W: E. Pisula, D. Danielewicz (red.), Terapia i edukacja osób z autyzmem. Wybrane zagadnienia. Warszawa: wyd. APS, s. 49–74;
13. Novak G., Pelaez M. (2011). Autism: A behavioral system approach. W: E.A. Mayville, J.A. Mulick (red.), Behavioral foundations of effective autism treatment, s. 13–34. Conrwall-on-Hudson, NY: Sloan Publishing;
14. Pisula, E. (2010). Autyzm: przyczyny, symptomy, terapia. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne;
15. Pisula E.(2012). Autyzm. Od badań mózgu do praktyki psychologicznej. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne;
16. Suchowierska M., Ostaszewski P., Bąbel P. (2012). Terapia behawioralna dzieci z autyzmem. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne; 
17. Schramm R. (2019). Motywacja i wzmacnianie, czyli jak zdobyć przewagę nad autyzmem. Zachowania werbalne w stosowanej analizie zachowania – podręcznik, przeł. D. Sobiecka. Warszawa: Wydawnictwo Scolaris;
18. Waligórska A., Kucharczyk S., Waligórski M., Kuncewicz-Sosnowska K., Kalisz K., Odom S.M, (2019). Zintegrowany model terapii autyzmu opartej na dowodach – model National Professional Development Center on Autism Spectrum Disorders (NPDC), Psychiatria Polska, 53(4):753–770;
19. Werling D.M., Brand H., An J.Y., Stone M.R., Zhu L., Glessner J.T., et al.(2018). An analytical framework for whole-genome sequence association studies and its implications for autism spectrum disorder. Nature Genetics. 50 (5 p. 727–736).