Zaburzenia odżywiania u mężczyzn – przyczyny i częstość występowania

Przegląd literatury psychologicznej jednoznacznie wskazuje na zdecydowanie rzadsze występowanie zaburzeń odżywiania wśród mężczyzn. Dlatego też, istnieją nieliczne badania poruszające niniejszą kwestię. Niemniej jednak, analiza tych, które do tej pory udało się przeprowadzić wskazuje, iż zarówno przyczyny, wiek zachorowania, obraz choroby, jak i leczenie zaburzeń odżywiania wśród mężczyzn posiada wiele cech wspólnych z charakterystyką patologicznych zachowań związanych z jedzeniem wśród kobiet. Mimo to, mężczyźni stanowią specyficzną grupę pacjentów, zwłaszcza biorąc pod uwagę etiologię zaburzenia z perspektywy społeczno-kulturowej. Zatrważającym jest również fakt, iż każdego roku w gabinetach dietetyków oraz/lub psychologów zwiększa się liczba pacjentów płci męskiej, zgłaszających objawy zaburzeń odżywiania, w tym klasycznych postaci anorexia nervosa oraz bulimia nervosa.

Zapadalność na zaburzenia odżywiania (w tym jadłowstręt psychiczny) stale się zwiększa. Szacuje się, że w ciągu ostatnich 30 lat liczba pacjentów przejawiających patologiczne zachowania związane z jedzeniem wzrosła aż 5-krotnie. Nie podlega wątpliwości fakt, że większość tych pacjentów stanowią kobiety. Natomiast dorośli mężczyźni oraz dojrzewający chłopcy stanowią około 10% zdiagnozowanych przypadków zaburzeń odżywiania. Dane wskazują, iż najczęściej rozpoznaje się u nich żarłoczność psychiczną (bulimia nervosa) oraz zespół gwałtownego objadania się. U mężczyzn rzadko rozpoznaje się objawy anoreksji. Szacuje się, iż jadłowstręt psychiczny dotyka zaledwie 0,1% przedstawicieli płci męskiej. Warto jednak wiedzieć, że wpływ na niniejszy stan rzeczy mają między innymi kryteria diagnostyczne anorexia nervosa, w których jednym z objawów różnicujących są zaburzenia miesiączkowania. Ponadto diagnoza zaburzeń odżywiania w przypadku mężczyzn zdaje się być o wiele trudniejsza niż w przypadku kobiet. Wszystko to ze względu na fakt, iż mężczyźni rzadziej podejmują się tak restrykcyjnych metod kontroli wagi. Dodatkowo wielu pacjentów nie zgłasza się do specjalisty o pomoc, między innymi ze względu na poczucie zakłopotania oraz wstydu, związane z faktem, iż zaburzenia odżywiania uznawane są powszechnie za choroby przypisane płci żeńskiej.

Tak samo jak w przypadku kobiet, tak i w przypadku mężczyzn etiologia zaburzeń odżywiania jest niezwykle złożona. Wśród głównych czynników ryzyka należy wymienić przede wszystkim uprawianie sportów, zwłaszcza tych, które wymagają utrzymywania niskiej masy ciała, na przykład kolarstwo, skoki narciarskie, łyżwiarstwo figurowe, gimnastyka artystyczna, lekkoatletyka. Ponadto ważnym czynnikiem predysponującym do rozwoju zaburzeń odżywiania jest występowanie wśród pacjentów istotnej nadwagi lub otyłości w okresie dzieciństwa oraz próby korygowania wagi za pośrednictwem diet odchudzających. Psychologowie zwracają także uwagę na zwiększone prawdopodobieństwo rozwoju zaburzeń odżywiania wśród pacjentów z rozpoznaniem zaburzeń lękowych oraz skłonnością do perfekcjonizmu. Współczesne teorie zwracają się również w stronę dziedziczenia skłonności do występowania zaburzeń odżywiania, które znacznie częściej manifestuje się w przypadku dziewcząt. Zdaniem socjologów, wpływ na zwiększenie ilości mężczyzn przejawiających patologiczne formy zachowań związanych z jedzeniem ma także postępujące zjawisko feminizmu. Ich zdaniem, równouprawnienie kobiet mogło doprowadzić do zachwiania tradycyjną pozycją mężczyzny, który zaczął poszukiwać nowych metod odróżnienia się od płci żeńskiej (między innymi za pośrednictwem intensywnych ćwiczeń na siłowni oraz przyjmowania substancji wspomagających rozrost tkanki mięśniowej).

Co ciekawe, celem mężczyzn zmagających się z zaburzeniami odżywiania nie jest osiągnięcie jak najniższej wartości BMI, a raczej uzyskanie idealnego kształtu sylwetki, która swoim wyglądem przypomina literę V. Aby to osiągnąć, wielu młodych mężczyzn nie tylko stosuje specjalne, wysokobiałkowe diety, ale także poświęca czas na wielogodzinne treningi na siłowni. Związek zaburzeń odżywiania z intensywnymi ćwiczeniami fizycznymi zdaje się być w przypadku mężczyzn niezwykle złożony, a spleciony z nim problem dysmorfii mięśniowej omówiony zostanie w dalszej części artykułu.

Oprócz wymienionych wyżej czynników ryzyka, psychologowie zwracają uwagę na możliwe znaczenie orientacji seksualnej w etiologii zaburzeń odżywiania. Okazuje się, iż większość pacjentów zmagających się z objawami bulimii psychicznej deklaruje orientację biseksualną lub homoseksualną, natomiast w przypadku objawów jadłowstrętu psychicznego (anorexia nervosa) blisko 60% pacjentów płci męskiej jest aseksualnych. Warto jednak wiedzieć, że niniejsze dane nie są wystarczające, aby przenieść je na ogół populacji, tym bardziej że w badaniach psychologicznych zaobserwowano, że mężczyźni homoseksualni przywiązują większą rolę do atrakcyjności fizycznej i wyglądu męskiego ciała.

W tym miejscu warto także zwrócić uwagę na zwiększoną tendencję do występowania zaburzeń odżywiania wśród mężczyzn aseksualnych, która może wykazywać dwukierunkowy charakter. Z biologicznego punktu widzenia, ograniczenie ilości przyjmowanych pokarmów i związany z tym efekt niedożywienia może doprowadzić do obniżenia poziomu testosteronu, a tym samym spadku popędu i pożądania seksualnego.

W obserwacji psychologów, mężczyźni o orientacji homoseksualnej częściej wykazują niezadowolenie z własnej wagi oraz wyglądu swojego ciała. Ponadto, również częściej opisują wzór idealnej męskiej sylwetki charakteryzujący się niedowagą. Na rolę seksualności w etiopatogenezie zaburzeń odżywiania zwracają także uwagę przypadki bulimii oraz anoreksji wśród osób transseksualnych. Wyniki niektórych badań sugerują, że dla osób transseksualnych typu mężczyzna/kobieta, istotna utrata wagi może być sposobem nie tylko na pohamowanie energii libido, ale także sposobem na osiągnięcie szczupłej sylwetki, która stanowi ideał kobiecego piękna. Natomiast w przypadku osób transseksualnych typu kobieta/mężczyzna, ograniczenie ilości spożywanego pokarmu może stać się sposobem na zahamowanie rozwoju drugorzędnych cech płciowych, jak również na zahamowanie miesiączki.

Różnice w obrazie klinicznym zaburzeń odżywiania u kobiet i mężczyzn

Mimo iż podczas diagnozy zaburzeń odżywiania stosowane są te same kryteria, jak w przypadku kobiet, możemy dostrzec pewne różnice w obrazie klinicznym zaburzeń odżywiania wśród mężczyzn. W przypadku jadłowstrętu psychicznego, jedną z najistotniejszych różnic międzypłciowych jest brak występowania jednego z najbardziej wyraźnych objawów, jakim jest u kobiet zatrzymanie miesiączkowania. Diagności są zdania, iż może to stanowić jedną z możliwych przyczyn rzadkiego rozpoznawania anoreksji u mężczyzn. Ponadto, za przyczynę niniejszego stanu rzeczy może odpowiadać późniejszy wiek dojrzewania płciowego chłopców oraz mniejsza gotowość do poszukiwania przez nich profesjonalnego wsparcia.

W przypadku podejrzenia jadłowstrętu psychicznego u pacjenta płci męskiej zaleca się przeprowadzenia pomiarów antropometrycznych oraz badań obrazowych, a wśród nich:

• Określenie wskaźnika BMI (stosunek masy ciała do wzrostu);
• Określenie stosunku wagi do wzrostu i wieku pacjenta (za pośrednictwem siatki centylowej);
• Pomiar grubości fałdu skórnego w okolicach brzucha oraz tricepsa;
• Tomografia komputerowa (w przypadku niedożywionych pacjentów może dochodzić do atrofii regionów korowych);
• Badanie czynności serca (wielu pacjentów z zaburzeniami odżywiania wykazuje zaburzenia rytmu serca, w tym przede wszystkim tachykardię).

W literaturze możemy odnaleźć sprzeczne dane dotyczące wieku występowania pierwszych objawów jadłowstrętu psychicznego wśród chłopców. Historie choroby pacjentów zwracają jednak uwagę na wyczynowe uprawianie sportu (zwłaszcza lekkoatletyki oraz kolarstwa) w okresie poprzedzającym rozwój choroby. W przebiegu anoreksji u mężczyzn, w celu obniżenia masy ciała rzadziej podejmowane są istotne restrykcje kaloryczne, pacjenci częściej podejmują się wykonywania intensywnych ćwiczeń fizycznych i tylko w wyjątkowych przypadkach stosują środki wspomagające odchudzanie, w tym środki przeczyszczające oraz preparaty stosowane w leczeniu chorób tarczycy. Psychologowie są zdania, że liczba mężczyzn zmagających się zaburzeniami odżywiania może być niedoszacowana. Zwracają oni uwagę między innymi na fakt, iż obraz zaburzeń odżywiania często maskowany jest przez objawy innych zaburzeń psychicznych (w tym zaburzeń osobowości oraz/lub nastroju) oraz poprzez uzależnienie od przyjmowania substancji o działaniu psychoaktywnym.

Dane pochodzące z literatury psychologicznej mogą wskazywać na późniejszy wiek występowania objawów żarłoczności psychicznej (bulimii) w przypadku mężczyzn. Bulimia najczęściej rozpoznawana jest u kobiet w wieku od 15 do 18 lat, natomiast u mężczyzn w wieku od 18 do 26 lat. Warto jednak wiedzieć, że niniejsze dane nie muszą być związane z rzeczywistym późniejszym wiekiem wystąpienia objawów, a brakiem gotowości do zgłoszenia symptomów zaburzeń odżywiania specjaliście. W przypadku mężczyzn chorujących na bulimię częściej rozpoznawana jest otyłość. Pacjenci płci męskiej rzadziej i mniej konsekwentnie podejmują się zachowań kompensacyjnych po doświadczeniu ataku żarłoczności. Ponadto mężczyźni wydają się być mniej zaniepokojeni epizodami objadania się oraz kontrolą własnej wagi. Dodatkowo zwrócono uwagę na fakt, iż mężczyźni zmagający się z objawami żarłoczności psychicznej wykazują większą skłonność do uzależnienia od substancji psychoaktywnych. Co ciekawe, w świetle badań i obserwacji psychologicznych, mężczyźni są skłonni do przyjmowania większych ilości pokarmów podczas ataku żarłoczności. Wartość kaloryczna ich posiłku może przekraczać nawet 20 000 kalorii, co może tłumaczyć tak częste występowanie otyłości wśród mężczyzn z objawami bulimia nervosa.

Różnice w postrzeganiu obrazu własnego ciała a skłonność do zachowań autodestruktywnych i zaburzeń odżywiania

Psychologowie są zdania, że podstawowe różnice w rozkładzie tkanki tłuszczowej, manifestujące się w okresie dojrzewania u dziewcząt i chłopców, są kluczowe dla zrozumienia związku między płcią a obrazem własnego ciała. Dojrzewające dziewczęta, jak również młode kobiety wyraźnie częściej skupiają się na aspektach własnej cielesności, związanych bezpośrednio z obecnością tkanki tłuszczowej, jak również z jej znaczeniem w wymiarze kulturowym i biologicznym (płodność). Dojrzewający chłopcy i młodzi mężczyźni koncentrują się natomiast częściej na kwestiach związanych z muskulaturą, a tym samym poczuciem siły i dominacji charakterystycznej dla rozumianej przez nich w ten sposób męskości. Dojrzewanie płciowe w przypadku dziewcząt wiąże się z rozwojem drugorzędnych cech płciowych, w tym z powiększeniem piersi, bioder oraz pośladków. Niemniej jednak, w przypadku chłopców rozbudowa tkanki tłuszczowej w żaden sposób nie jest postrzegana jako objaw dojrzewania płciowego. I chociaż mężczyźni i kobiety zdają się zwracać uwagę na zupełnie inne aspekty własnej cielesności, zarówno jedni, jak i drudzy coraz częściej doświadczają braku zadowolenia z wyglądu własnego ciała.

W literaturze psychologicznej znajdziemy znacznie większą ilość opracowań dotyczących związku psychiki i ciała w perspektywie kobiet. Przeprowadzone do tej pory badania zwracają jednak uwagę na fakt, że brak satysfakcji z własnego ciała dotyczy także mężczyzn, którzy również doświadczają zaburzeń odżywiania się, podejmują intensywne treningi fizyczne, a nawet przyjmują sterydy w celu zwiększenia swojej masy mięśniowej. Co ciekawe, wspomniany brak satysfakcji z własnego ciała zdaje się ewoluować wraz z wiekiem. Wiąże się to między innymi ze zwiększającą się świadomością dotyczącą wymagań socjo-kulturowych, promujących wysportowany wzorzec sylwetki zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn. Konfrontując wypowiedzi dorastających chłopców oraz dziewcząt można wysunąć wniosek, iż przedstawiciele płci męskiej są bardziej usatysfakcjonowani obrazem własnego ciała. Warto również zwrócić uwagę na fakt, iż dziewczęta, które wcześniej niż rówieśniczki rozpoczęły okres dojrzewania płciowego, są mniej zadowolone z własnego ciała. W przypadku chłopców tendencja ta zdaje się być odwrócona, albowiem mniejsze zadowolenie z własnego ciała wyrażają chłopcy, którzy później niż swoi rówieśnicy weszli w okres dojrzewania płciowego. Ciekawym spostrzeżeniem jest również to, iż młodzi chłopcy częściej koncentrują się na rozwoju tkanki mięśniowej, natomiast dorośli mężczyźni zwracają większą uwagę na redukcję nadmiernej tkanki tłuszczowej.

Chociaż wydaje się, że w literaturze psychologicznej możemy dostrzec wyraźne zróżnicowanie zadowolenia z własnego ciała ze względu na płeć, współcześni autorzy sugerują, że ten obraz jest bardziej złożony, niż może się wydawać. Okazuje się bowiem, że to nie sama płeć, a raczej przyjmowane przez nas role płciowe wpływają na poziom satysfakcji z wyglądu własnego ciała. Zmaskulinizowane kobiety rzadziej niż sfeminizowani mężczyźni zwracały uwagę na deficyty w obrazie własnego ciała.

Ciało stanowi swego rodzaju powłokę dla „Ja” wewnętrznego. Pośredniczy ono w nawiązywaniu kontaktów, jest nośnikiem komunikacji, jak również przedmiotem oceny, która wpływa bezpośrednio na poziom naszej samooceny. Warto wiedzieć, że człowiek dopiero od pewnego etapu rozwoju jest w stanie ocenić, a nawet dostrzec swoją atrakcyjność fizyczną. Kiedy osiąga 2 rok życia, zaczyna odróżniać siebie od innych. Między 4 a 5 rokiem życia zdobywa wiedzę na temat części swojego ciała, co wyraża w wykonywanych rysunkach. W wieku 9 lat dorastające dziecko posiada pełną zdolność do oceny proporcji i rozmiarów. Niemniej jednak dopiero w okresie dojrzewania zaczyna kształtować się nasza postawa emocjonalna wobec własnego ciała.

Wpływ na obraz własnego ciała posiada wiele czynników, w tym tych natury interpersonalnej oraz środowiskowej. Niniejszy obraz stanowi przedmiot reprezentacji umysłowej dotyczącej kształtów i rozmiarów ciała. Obraz ciała jest zawsze wielowymiarowy, a ponadto posiada charakter subiektywny. Przejawianie niezadowolenia z wyglądu fizycznego, przez wielu psychologów spostrzegane jest w kategoriach zaburzenia obrazu własnego ciała. W tym miejscu warto zaznaczyć, że nie zawsze potwierdzona przez opinię społeczną, obiektywna atrakcyjność fizyczna jest w zgodzie z poziomem zadowolenia z własnego ciała. Na prawidłowy rozwój postawy wobec ciała wpływa bowiem wiele czynników, a wśród nich najważniejsze zdają się być obecne wzorce kulturowe. Istnieją zróżnicowane przyczyny zaburzonego obrazu własnego ciała. Istotną rolę bez wątpienia odgrywa obniżona samoocena, problemy w relacjach społecznych, zaburzenia natury somatycznej, jak również istotna rozbieżność między „Ja idealnym” a „Ja realnym”.

Piękno stanowi nieodłączną część współczesnego stereotypu kobiety. W związku z tym, społeczeństwo znacznie częściej koncentruje się na wyglądzie przedstawicielek płci żeńskiej. Stąd też znacznie większa ilość przypadków niezadowolenia z własnego ciała wśród kobiet. Szacuje się, że anoreksja może dotyczyć nawet 1% dziewcząt w wieku dojrzewania. Same zaburzenia odżywiania rozwijają się najczęściej pomiędzy 13 a 18 rokiem życia i to właśnie wtedy dochodzi do wzrostu znaczenia atrakcyjności fizycznej u obojga płci. Niezadowolenie z wyglądu własnego ciała może stanowić nie tylko przyczynę rozwoju zaburzeń odżywiania, ale także podejmowania innych form autodestruktywności.

Pojęcie autodestruktywności możemy odnieść do szeregu zachowań, które podejmowane są przez jednostkę w sposób intencjonalny oraz dobrowolny, a ich celem jest wywołanie stanu zagrożenia zdrowia, a nawet życia. Zachowania te mogą przyjmować różną specyfikę. Niektóre z nich uznawane są za charakterystyczne dla kobiet, inne za charakterystyczne dla płci męskiej. Najbardziej wyraźną dysproporcję możemy dostrzec w przypadku podejmowania zachowań o charakterze samobójczym. Na terenie Polski to kobiety blisko 5-krotnie częściej podejmują próby samobójcze. Niemniej jednak to mężczyźni 5-krotnie częściej umierają na skutek samobójstwa. Innym przykładem zachowań autodestruktywnych są zaburzenia odżywiania (ze szczególnym uwzględnieniem anoreksji) doprowadzające do stopniowego wyniszczenia organizmu. Analizując dane z literatury psychologicznej, nietrudno wysnuć wniosek, że to kobiety są bardziej skłonne do podejmowania zachowań autodestruktywnych. Najczęściej skoncentrowane są one bezpośrednio na ciele, co oznacza, że ciało w ich przypadku jest bardziej uwikłane psychologicznie niż w przypadku mężczyzn. Być może to właśnie ten aspekt odpowiada za częstsze występowanie zaburzeń odżywiania wśród kobiet.

Dlaczego kobiety chorują częściej na zaburzenia odżywiania?

Analizując przyczyny częstszego występowania zaburzeń odżywiania u kobiet, warto rozważyć nie tylko czynniki społeczno-kulturowe, ale także te dotyczące seksualności człowieka. Wymagania dotyczące atrakcyjności fizycznej, mimo postępującego równouprawnienia, nadal w większym stopniu dotyczą przedstawicielek płci żeńskiej. Ponadto wymagania te są niezwykle złożone, co znacznie utrudnia ich spełnienie. Specyfika tych wymagań polega między innymi na tym, że od kobiet oczekuje się schludnego, atrakcyjnego wyglądu, a jednocześnie, w sytuacji w której przywiązuje ona do wyglądu nadmierną uwagę, postrzegana jest jako osoba próżna, a nawet pozbawiona kompetencji. Zatem od współczesnych kobiet oczekuje się jednocześnie eksponowania seksualności, jak również subtelności w podkreślaniu atutów własnej sylwetki. Niemniej jednak to nie tylko sprzeczne oczekiwania społeczne mogą wpływać na zaburzony obraz własnego ciała wśród kobiet, ale także doświadczenia i świadomość własnej seksualności.

Przez wiele stuleci tłumienie własnych pragnień seksualnych było wyrazem cnoty, która była niezbędna dla osiągnięcia ideału kobiecości. Nasilenie się tych tendencji zaowocowało rozwojem patologicznych form zachowań, które zostały określone mianem nerwicy histerycznej/histerii, której etiopatogenezą oraz leczeniem na przełomie XIX i XX wieku zajmował się Zygmunt Freud. Współczesny świat, kilka dziesięcioleci po dokonaniu się rewolucji seksualnej, nadal (choć w znacznie mniejszym stopniu) podtrzymuje tendencję do stygmatyzacji zachowań seksualnych wśród dorastających dziewcząt, jednocześnie nie przywiązując tak dużej wagi do zachowań seksualnych przejawianych przez dorastających chłopców. Co ciekawe, potrzeby seksualne są związane z potrzebami pokarmowymi, które również w przypadku kobiet zdają się podlegać znamionom stygmatyzacji. Zgodnie z panującymi stereotypami, młoda kobieta powinna spożywać niewielkie ilości żywności, w trosce o zachowanie akceptowanego społecznie smukłego kształtu sylwetki. Niemniej jednak, męskie ciało również coraz częściej konfrontowane jest ze społecznymi oczekiwaniami, zgodnie z którymi powinno charakteryzować się siłą, a nawet odpornością na ból.

Jak wspomniano we wcześniejszej części artykułu, różnice w doświadczaniu własnego ciała przez dziewczęta i chłopców widoczne są już w okresie dzieciństwa. Dotyczy to także obszaru genitalnego. Dziewczynki, w odróżnieniu od chłopców, nie są bowiem w stanie poznać spontanicznie kształtu swoich narządów płciowych, albowiem są one częściowo ukryte. Chłopcy natomiast już od najmłodszych lat obcują ze swoimi genitaliami i często dotykają ich na przykład podczas dokonywania czynności higienicznych, jak również podczas oddawania moczu. W związku z tym, dorastający chłopcy znacznie lepiej znają swoje ciała, a ponadto mają jasny obraz własnych narządów płciowych, który wpływa na zintegrowanie obrazu ciała z „Ja wewnętrznym”. U dziewcząt związek z wizerunkiem własnego ciała jest zdecydowanie słabszy. Dotyczy to również sfery masturbacji, której dziewczęta podejmują się znacznie rzadziej niż dorastający chłopcy. Taki stan rzeczy może oddziaływać na poczucie bierności dotyczące wpływu na doznanie przyjemności płynącej z ciała. W efekcie, kobiety rzadziej niż mężczyźni doświadczają spontanicznych orgazmów. Ponadto, wiele kobiet deklaruje, iż odczuwa poczucie winy związane z masturbacją, co oddziałuje także na niższy poziom satysfakcji z życia seksualnego.

Odczuwanie satysfakcji seksualnej jedynie za sprawą bezpośredniego kontaktu z partnerem, może doprowadzić do sytuacji, w której kobieta panuje nad swoimi potrzebami i jednocześnie zaspokaja je jedynie w pośredni sposób. Często zdarzają się sytuacje, w których to partner jest w stanie przewidzieć lepiej seksualną reakcję kobiety, niż ona. Kolejnym aspektem wpływającym na zaburzenie poczucia integralności z własnym ciałem, jest okres ciąży. Zarówno sama ciąża, poród, jak i okres karmienia piersią powodują przekraczanie kolejnych granic fizycznego „Ja” i wymagają od kobiety dzielenia się swoim ciałem. Wszystko to sprawia, iż dorosła kobieta może doświadczać niejasnego wrażenia, że jej ciało w pełni do niej nie należy. Autorzy opracowań psychodynamicznych podkreślają, że doświadczanie przez kobiety swojego ciała w głównej mierze zdeterminowane jest jego funkcjami prokreacyjnymi.

W tym miejscu warto także zwrócić uwagę na odmienny przebieg dojrzewania płciowego. W przypadku dorastających chłopców, osiąganie dojrzałości płciowej wiąże się zwykle z odkrywaniem przyjemności seksualnej. Natomiast, dorastające dziewczęta w tym samym okresie konfrontowane są z bólem, który stanowi konsekwencję cyklu owulacyjnego. Nie należy jednak zapominać, że tak samo jak w przypadku dziewcząt, tak i u chłopców w okresie dorastania może dojść do wykształcenia się lęków związanych z ciałem. Niemniej jednak dorastanie dziewcząt w kontekście doświadczania własnej cielesności jest procesem bardziej złożonym i narażonym na rozwój ewentualnych zaburzeń, w tym zaburzeń odżywiania.

Zjawisko dysmorfii mięśniowej wśród współczesnych mężczyzn

Zjawisko dysmorfofobii charakteryzuje się występowaniem uporczywego przeświadczenia o istnieniu w naszym ciele jakiego fizycznego defektu. Na przykład, zniekształcenia części twarzy, jednej z kończyn lub narządów płciowych. Zaburzenie to może objawiać się także nadmiernym przeżywaniem znajdującej się na ciele drobnej niedoskonałości. Na przykład, niewielkiej blizny pooperacyjnej lub znamienia. Osoby zmagające się z problemem dysmorfofobii często unikają pokazywania się w przestrzeni publicznej, zwłaszcza gdy wymaga to obnażenia ciała. Ponadto odczuwają oni trudności w kontaktach towarzyskich. Zjawisko dysmorfofobii istotnie oddziałuje także na zainteresowania, a nawet plan dnia pacjenta, który stara się poświęcić jak największą ilość czasu na poprawę własnego wyglądu.

Pojęcie odwróconej anoreksji

Termin odwróconej anoreksji po raz pierwszy został zastosowany w 1993 roku, w artykule o tym samym tytule. Jego autorzy dokonali porównania niektórych zaburzeń związanych z patologicznym obrazem własnego ciała, pod kątem podejmowania zróżnicowanych działań (w tym intensywnych ćwiczeń fizycznych) w celu poprawy własnego wyglądu. W badanej grupie, aż 8,3% respondentów wyrażało niezadowolenia ze swojego wyglądu i opisywało swoje ciało jako zbyt wątłe oraz słabe, podczas gdy w rzeczywistości byli oni muskularnymi mężczyznami. Badacze zwrócili uwagę, że jest to zjawisko odwrotne dla obrazu anoreksji, w której chorujące dziewczęta uznają swoje ciało za „zbyt grube”.

Niemniej jednak, sklasyfikowanie niniejszego zaburzenia w istocie okazało się o wiele trudniejsze. Pierwsza różnica dotyczy przede wszystkim obiektu wywołującego poczucie niezadowolenia. W przypadku pacjentek zmagających się z objawami jadłowstrętu psychicznego, niepokój dotyczy ich zdaniem nadmiernej ilości tkanki tłuszczowej, podczas gdy mężczyźni są przekonani o niedostatecznej wielkości tkanki mięśniowej. Po drugie, osoby cierpiące na anoreksję, jako pierwszą z metod mającą na celu osiągniecie upragnionego wyglądu wybierają restrykcyjną dietę. Mężczyźni częściej są skłonni do wykonywania nadmiernie intensywnych ćwiczeń fizycznych.

W obrazie choroby dostrzeżono także liczne podobieństwa, w tym noszenie zbyt luźnych ubrań, które mają na celu ukrycie kształtu sylwetki, jak również podporządkowanie harmonogramu dnia czynnościom, które mają na celu osiągnięcie upragnionego wyglądu. Co ciekawe, zjawisko odwróconej anoreksji przez niektórych badaczy określane było także mianem bigoreksji. Niemniej jednak, termin ten nie przyjął się w piśmiennictwie specjalistycznym.

Pojęcie dysmorfii mięśniowej

Pojęcie dysmorfii mięśniowej po raz pierwszy zostało zastosowane podczas opisu przypadku młodego kulturysty, a następnie przedstawione w artykule „Muscle dysmorphia. An underrecognized form of body dysmorphic disorder”. W systemie klasyfikacyjnym DSM-IV zaburzenie to zostało zakwalifikowane do grupy dysmorfofobii, ze szczególnym uwzględnieniem zaabsorbowania budową i wielkością mięśni, łączącego się z przyjmowaniem substancji o działaniu zwiększającym masę mięśniową.

Wśród najczęstszych zachowań towarzyszących dysmorfii mięśniowej wyróżnia się przede wszystkim:

• Wykonywanie intensywnych ćwiczeń fizycznych;
• Stosowanie specjalnych wysokobiałkowych diet; 
• Częste przeglądanie się w lustrze oraz szybach i witrynach sklepowych;
• Dopytywanie się o rozmiary swojego ciała;
• Noszenie kilku warstw ubrań, które mają za zadanie poszerzyć optycznie sylwetkę.

Po przeprowadzeniu licznych badań obejmujących zarówno mężczyzn, jak i kobiety uprawiające fitness, zaproponowano zastąpienie terminu odwróconej anoreksji dysmorfią mięśniową.

Objawy dysmorfii mięśniowej

ZAABSORBOWANIE – jeden z głównych objawów dysmorfii mięśniowej, polegający na ciągłym zaabsorbowaniu budową swojego ciała, a przede wszystkim budową mięśni i przeświadczeniem, że są one niedostatecznie rozbudowane. Doświadczanie niniejszego objawu związane jest z silnym dyskomfortem oraz napięciem stanowiącym konsekwencję niezadowolenia z wyglądu własnego ciała.

ZAMARTWIANIE SIĘ – osoby zmagające się z objawami dysmorfii mięśniowej poświęcają nawet 5 godzin każdego dnia na zamartwianie się niedostatecznie, ich zdaniem, umięśnionym wyglądem sylwetki. Natrętne myśli z tym związane często wzbudzają uczucie niepokoju. Ponadto nawracające myśli dotyczące niezadowolenia z własnego ciała uniemożliwiają pacjentowi skupienie się na jakiejkolwiek innej czynności i często doprowadzają do uczucia wyczerpania psychicznego. Myśli o byciu niedostatecznie umięśnionym oddziałują także na relacje społeczne.

WGLĄD – na podstawie przeprowadzonych do tej pory badań wyciągnięto wnioski, iż 40% pacjentów posiada wgląd w naturę swojego zaburzenia. Są oni w stanie dostrzec, że są bardziej umięśnieni niż inni, niemniej jednak nie wystarcza to do zaspokojenia ich satysfakcji i nie redukuje w żaden sposób poczucia dyskomfortu. Ponadto stwierdzono, że około 50% pacjentów nie ma wglądu w istnienie choroby, a tym samym oceniają siebie, jako bardziej wątłych niż osoby o tych samych wymiarach ciała.

UNIKANIE – osoby zmagające się z objawami dysmorfii mięśniowej mają tendencję do unikania pokazywania swojego ciała w przestrzeni publicznej. Często nakładają na siebie obszerne dresy, nawet wtedy, gdy za oknem panuje upał. Osoby z dysmorfią mięśniową nie chcą pokazywać ciała na plaży, na basenie, a niekiedy nawet w gabinecie lekarza. Wyjątek stanowią zawody, do których pieczołowicie przygotowują się przez wiele tygodni, a nawet miesięcy. Unikanie kontaktów z innymi ludźmi pozwala osobom z dysmorfią mięśniową na czasową redukcję napięcia i osiągnięcie lepszego samopoczucia.

RESTRYKCYJNY PLAN DNIA ORAZ TRENINGÓW – osoby dotknięte dysmorfią mięśniową całkowicie podporządkowują swój plan dnia działaniom, które mają na celu poprawę ich obecnego wyglądu. Niektórzy pacjenci poświęcają tyle czasu na wykonywanie ćwiczeń fizycznych, że zaniedbują swoje obowiązki rodzinne, a nawet zawodowe. W skrajnych przypadkach, osoby zmagające się z objawami dysmorfii mięśniowej rezygnują z pracy, na rzecz wielogodzinnych treningów, które i tak nie są w stanie przynieść im zadowalających efektów. Pominięcie jednego z treningów lub niemożność wykonaniu planu treningowego w 100% wywołuje w pacjentach silne poczucie frustracji oraz niezadowolenia z siebie.

RESTRYKCYJNA DIETA – w przebiegu dysmorfii mięśniowej pacjenci często decydują się na wprowadzenie do swojej codzienności diety wysokobiałkowej z ograniczeniem tłuszczów i węglowodanów. Spożywają pieczołowicie zaplanowane posiłki o ściśle określonych porach, a każde odstępstwo od diety (podobnie, jak od ćwiczeń fizycznych) wywołuje w nich silne napięcie, a nawet wzburzenie. Wielu pacjentów karze się także za spożycie „zakazanego posiłku” poprzez wykonywanie dodatkowej serii ćwiczeń. Ponadto, osoby zmagające się z objawami dysmorfii mięśniowej wprowadzają do swojej diety suplementy oraz odżywki, dzięki którym mogą zwiększyć swoją efektywność podczas wykonywania ćwiczeń siłowych. Koszt diety osoby dotkniętej dysmorfią mięśniowa jest często na tyle wysoki, iż doprowadza do powstania kłopotów finansowych. Warto także wiedzieć, że długotrwałe stosowanie diety wysokobiałkowej stanowi poważne zagrożenia dla zdrowia człowieka.

CZĘSTE PRZEGLĄDANIE SIĘ I DOPYTYWANIE – wśród objawów dysmorfii mięśniowej należy wyróżnić częste przeglądanie się w lustrze oraz dopytywanie osób z najbliższego otoczenia o wygląd swojego ciała, oraz o efekty wykonywanych ćwiczeń. W literaturze psychologicznej możemy znaleźć opisy przypadków, w których pacjent był na tyle zaabsorbowany swoim wyglądem, iż nie mógł przestać przeglądać się w lustrze nawet podczas prowadzenia pojazdu, doprowadzając tym samym do kilku poważnych wypadków. Pacjenci z objawami dysmorfii mięśniowej przeglądają się nie tylko w lustrze, ale także w witrynach sklepowych, a nawet w telefonach lub w sztućcach. Objaw ten posiada najczęściej charakter kompulsywny i w żaden sposób nie przynosi pacjentowi poczucia zadowolenia, ani satysfakcji.

STOSOWANIE ODŻYWEK WYSOKOBIAŁKOWYCH I STERYDÓW ANABOLICZNYCH – przeprowadzone do tej pory badania, zwracają uwagę na fakt, iż około 70% pacjentów, u których rozpoznano objawy dysmorfii mięśniowej, stosuje lub w przeszłości stosowało sterydy anaboliczne. Niektórzy naukowcy są także zdania, iż to właśnie stosowanie substancji wspomagających może odpowiadać za zwiększone ryzyko rozwoju dysmorfii mięśniowej w przyszłości.

IGNOROWANIE BÓLU – wiele osób dotkniętych objawami dysmorfii mięśniowej wykonuje intensywne ćwiczenia fizyczne mimo licznych kontuzji. W literaturze psychologicznej znajdziemy opisy przypadków osób, które nie opuściły treningu nawet wtedy, gdy zmagały się z przepukliną, uszkodzeniem ścięgien i stawów, a nawet ze złamaniami kończyn.

Kryteria diagnostyczne dysmorfii mięśniowej

W oparciu o wyżej opisane objawy, udało się ustalić kryteria diagnostyczne dysmorfii mięśniowej, które stosowane są podczas stawiania rozpoznania niniejszego zaburzenia.

• Kryterium 1: Pacjent przejawia nadmierne zaabsorbowanie rozmiarami własnego ciała i jednocześnie towarzyszy mu poczucie, że jego ciało jest niedostatecznie umięśnione oraz szczupłe. Ponadto, przejawia on charakterystyczne zachowania, wśród których należy wyróżnić wielogodzinne ćwiczenia fizyczne oraz przykładanie nadmiernej uwagi do sposobu odżywiania.
• Kryterium 2: Pacjentowi towarzyszy poczucie cierpienia oraz pogorszenie funkcjonowania zarówno w sferze społecznej, zawodowej oraz/lub w innej ważnej sferze życia. Dodatkowo, doświadcza on co najmniej 2 z 4 wymienionych niżej zbiorów symptomów:

1. Pacjent często zaniedbuje ważne zajęcia zarówno społeczne, jak i zawodowe. Rezygnuje z wypoczynku w związku z kompulsywną potrzebą wykonywania rygorystycznych ćwiczeń oraz/lub potrzebą przestrzegania restrykcyjnej diety;
2. Pacjent unika sytuacji, podczas których mogłoby dojść do wystawienia jego ciała na widok publiczny. Niemniej jednak, jeśli mimowolnie dojdzie do takiej sytuacji, odczuwa znaczny dyskomfort, niepokój i wyraźne cierpienie;
3. Pacjent doświadcza pogorszenia funkcjonowania oraz/lub cierpienia w ważnych sferach życia. Związane jest to z nieustępującym poczuciem posiadania niedostatecznej masy mięśniowej;
4. Pacjent kontynuuje stosowanie restrykcyjnych diet, środków farmakologicznych, jak również ćwiczeń fizycznych, mimo wiedzy, iż mogą one bezpośrednio zagrażać zdrowiu.

• Kryterium 3: Najważniejszym przedmiotem zainteresowania pacjenta oraz głównym powodem zmiany jego dotychczasowego zachowania jest przeświadczenie bycia niedostatecznie umięśnionym oraz/lub zbyt wątłym.

Jak rozpoznać dysmorfię mięśniową?

Specjaliści zwracają szczególną uwagę na to, aby dobrze rozróżniać objawy dysmorfii mięśniowej od entuzjastycznego zainteresowania sportem i dobrą kondycją fizyczną. Warto bowiem pamiętać, że wykonywanie systematycznych ćwiczeń fizycznych wywiera korzystny wpływ na nasze zdrowie oraz codzienne samopoczucie. Zagrożenie stanowi natomiast ekstremalne podejście do tematu ćwiczeń fizycznych, które w znaczny sposób oddziałuje na funkcjonowanie jednostki, jak również doprowadza do obniżenia odczuwanej przez niego satysfakcji z życia. W tym miejscu warto podkreślić, że istnieją wyraźne różnice pomiędzy zjawiskiem dysmorfii mięśniowej, a „zdrowym” podejściem do sportu i wyglądu swojego ciała.

Poniżej wyróżnione zostały najważniejsze z nich:

• Różnica 1 – u osób z objawami dysmorfii mięśniowej rozwija się istotne zaburzenie obrazu własnego ciała związane przede wszystkim z niedoszacowaniem faktycznego rozmiaru mięśni;
• Różnica 2 – w przypadku osób dotkniętych dysmorfią mięśniową, poczucie własnej wartości jest silnie uzależnione (a nawet wyłącznie uzależnione) od rozmiarów własnego ciała, ze szczególnym uwzględnieniem mięśni. Natomiast poczucie własnej wartości u zdrowych osób nie zależy wyłącznie od czynników związanych z wyglądem fizycznym;
• Różnica 3 – dysmorfia mięśniowa wpływa na zaburzenie funkcjonowania pacjenta w ważnych sferach życia. Takie zjawisko nie ma miejsca w przypadku osób, które prowadzą zdrowy tryb życia i wykonują regularne ćwiczenia;
• Różnica 4 – osoby zmagające się z objawami dysmorfii mięśniowej często stosują zagrażające zdrowiu, a nawet życiu substancje, które mają na celu poprawę ich wyglądu, a zwłaszcza wielkości mięśni.

Rozpowszechnienie dysmorfii mięśniowej jest trudne do oszacowania. Badania przeprowadzone na mężczyznach wykonujących systematyczne treningi siłowe wskazują na 10% wskaźnik rozpowszechnienia niniejszego zjawiska. Ponadto, istotnym czynnikiem ryzyka rozwoju dysmorfii mięśniowej jest dysmorfofobia. Dodatkowo, zaburzenie to częściej rozpoznawane jest u osób, które wcześniej zmagały się z objawami anoreksji oraz innych zaburzeń odżywiania.

Leczenie zaburzeń odżywiania u mężczyzn

Skuteczne leczenie zaburzeń odżywiania wśród mężczyzn powinno wykazywać trzy charakterystyczne cechy:

• Po pierwsze: skoncentrowane jest na zrozumieniu roli, jaką odgrywa patologiczne zachowanie pacjenta w jego codziennym życiu;
• Po drugie: łączy w sobie wiele podejść terapeutycznych oraz technik, których celem jest zwiększenie efektywności podejmowanego leczenia;
• Po trzecie: stosowane metody leczenia dostosowane są do indywidualnych potrzeb pacjenta chorującego na zaburzenia odżywiania.

Ważną rolę w planowaniu leczenia odgrywa nie tylko nawiązanie dobrego kontaktu między pacjentem a terapeutą, ale przede wszystkim zdobycie jak największej ilości informacji na temat pacjenta i możliwych przyczyn jego choroby. W ten sposób możliwe staje się wyodrębnienie centralnych tematów, wokół których prowadzona będzie dalsza terapia. Jednocześnie psychologowie wyróżniają kilka tematów charakterystycznych dla terapii mężczyzn z zaburzeniami odżywiania.

Są to między innymi:

• Obawa przed przybraniem na wadze, związana najczęściej z występowaniem istotnej nadwagi lub otyłości w przeszłości;
• Obawa przed istotnymi konsekwencjami zdrowotnymi otyłości, które pacjent jest w stanie dostrzec u swoich otyłych rodziców;
• Pragnienie osiągnięcia sylwetki, która zapewni pacjentowi ponadprzeciętną sprawność oraz możliwość osiągania sukcesów sportowych.

Postępowanie terapeutyczne w przypadku mężczyzn zmagających się z zaburzeniami odżywiania powinno łączyć w sobie elementy terapii indywidualnej, grupowej oraz systemowej. Ponadto, powinno ono wychodzić naprzeciw potrzebom i oczekiwaniom pacjenta.

Wśród najskuteczniejszych metod leczenia zaburzeń odżywiania u mężczyzn wyróżnia się zapewnienie wsparcia oraz edukacji, terapię poznawczo-behawioralną, jak również psychoterapię w nurcie psychodynamicznym. Edukacja pacjentów cierpiących z powodu zaburzeń odżywiania odbywa się zazwyczaj w pięciu obszarach. Pierwszym z nich jest przekazanie pacjentowi informacji na temat objawów oraz przebiegu choroby. Drugim, uświadomienie pacjentowi znaczenia żywienia w codziennym życiu oraz jego wpływu na zdrowie. Trzecim, przekazanie pacjentowi zestawu metod, dzięki którym będzie w stanie poprawić swoje funkcjonowanie w życiu społecznym. Czwartym obszarem jest przekazanie wiedzy na temat przebiegu oraz oczekiwanych rezultatów psychoterapii. Ostatnim obszarem jest przekazanie informacji na temat związku zaburzeń odżywiania z seksualnością.

Okazuje się, że ostatni z obszarów edukacji (dotyczący seksualności) jest niezwykle ważny dla pacjentów. Wielu mężczyzn doświadczających objawów jadłowstrętu psychicznego reaguje lękiem na myśli o seksie i rezygnuje z podejmowania współżycia seksualnego.

Co ciekawe, chociaż leczenie zaburzeń odżywiania ma podobny przebieg w przypadku obu płci, współczesne obserwacje pozwalają na wysnucie wniosku, iż w przypadku mężczyzn zastosowane metody leczenia odznaczają się większą efektywnością.

Podsumowanie

Zaburzenia odżywiania są coraz częściej rozpoznawane nie tylko wśród kobiet, ale także przedstawicieli płci męskiej. Wpływa na to wiele czynników, w tym tych o znaczeniu psychologicznym, jak również społeczno-kulturowym. Nie bez znaczenia dla etiologii zaburzeń odżywiania jest także seksualność człowieka. Współczesne badania zwracają uwagę, że żarłoczność psychiczna znacznie częściej rozpoznawana jest u mężczyzn o orientacji biseksualnej oraz homoseksualnej. Niemniej jednak, nie tylko zaburzenia odżywiania, ale także zjawisko dysmorfii mięśniowej każdego roku przybiera na swojej sile. Wzrost zainteresowania kulturą fitness, jak również łatwa dostępność sterydów anabolicznych, niejednokrotnie doprowadza do rozwoju zaburzeń w obszarze obrazu własnego ciała. Na szczęście, stosowane metody terapeutyczne są w stanie zapewnić pacjentom płci męskiej lepsze rokowania, niż w przypadku pacjentek chorujących na anoreksję lub bulimię psychiczną. W tym miejscu warto jednak pamiętać, że niewielu mężczyzn decyduje się na skorzystanie z pomocy specjalisty, a tym samym cierpi z powodu zaburzeń odżywiania w samotności, doprowadzając w ten sposób do rozwoju depresji oraz/lub uzależnień. W związku z tym, niezwykle ważne jest, aby prowadzić szerokie działania profilaktyczne w zakresie zaburzeń odżywiania, skierowane do obojga płci.

Bibliografia

1. Bąk D.: Zaburzenia odżywiania się u mężczyzn. Psychiatria Polska, 2008, XLII, 2, 167-178;
2. Crisp AH, Burns T. Primary anorexia nervosa in the male and female: a comparison of Clinical features and prognosis. W: Andersen AE, red. Males with eating disorders, wyd. 1. New York: Brunner-Routledge; 1990, s. 77–99;
3. Drewnowski A., Kurth C.L., Krahn D.D.: Effects on body image on dieting, exercise and anabolic steroid use in adolescent males. Int. J. Eat. Disord. 1995; 17: 381-386;
4. French SA, Story M, Remafedi G, Resnick MD, Blum RW. Sexual orientation and prevalence of body dissatisfaction and eating disordered behaviors: A population-based study of adolescents. Int. J. Eat. Disord. 1996; 19: 119–126;
5. Kjelsas E, Augestad LB. Gender, eating behavior, and personality characteristics in physically active students. Scand. J. Med. Sc. Sports 2004; 14: 258–268;
6. Królikowska S.: Wizerunek kobiety w prasie kobiecej na przykładzie „Twojego Stylu”. W: Wizerunki kobiet. A. Kotlarska- Michalska (red.), Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa, Poznań 2001, 81-94;
7. Mandal E.: Kobiecość i męskość. Popularne opinie a badania naukowe. Wydawnictwo Akademickie “Żak”, Warszawa 2003, 4-169;
8. Mangweth B., Pope H.G., Kemmler G. i wsp.: Body image and psychopathology in male bodybuilders. Psychother. Psychosom. 2001; 70: 38-43;
9. Meyer C., Leung N., Waller G.: Anger and Bulimic Psychopathology: Gender Differences in a Nonclinical Group. Int. Eat. Disord., 2005, 37, 69-71;
10. Maryl M. Obraz siebie osób chorych na jadłowstręt psychiczny a związki emocjonalne w rodzinie i relacje w diadzie rodzice—dzieci. Niepublikowana rozprawa doktorska. Biblioteka Naukowa Instytutu Psychiatrii i Neurologii, Warszawa: 2009;
11. Nowak M., Spear R., Crawford D.: Gender differences in adolescent weight and shape-related beliefs and behaviour. J. Paediatr. Child. Health 1996; 32: 148-152;
12. Obuchowska I.: Adolescencja. W: Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, Harwas-Napierała B., Trempała J. (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, 163-197;
13. Olivardia R.: Mirror, mirror on the wall, who’s the largest of them all? The features and phenomenology of muscle dysmorphia. Harv. Rev. Psychiatry 2001; 9: 254-259;
14. Pilecki M.: Historia zaburzeń odżywiania. W: Anoreksja i bulimia psychiczna. Rozumienie i leczenie zaburzeń odżywiania. Józefik B. (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999, 11-30;
15. Polce-Lynch M, Myers BJ, Kilmartin CT, Forssmann-Falck R, Kliewer W. Gender and age patterns in emotional expression, body image and self-esteem: a qualitative analysis. Sex Roles 1998; 38: 1025–1041;
16. Ricciardelli LA, McCabe MP. A biopsychosocial model of disordered eating and the pursuit of muscularity in adolescent boys. Psychol. Bull. 2004; 130: 179–205;
17. Russo N.F, Green B.L.: Kobiety a zdrowie psychiczne. W: Kobiety i mężczyźni: odmienne spojrzenie na różnice. B. Wojciszke (red.), GWP, Gdańsk 2002, 303-353;
18. Steiger H., Bruce K.R., Israel M.: Eating Disorders. W: Handbook of Psychology. Volume 8. Clinical Psychology. Stricker, G., Widiger, T.A. (red.), John Wiley & Sons, New Jersey, 2003, 173-195;
19. Strober M, Freeman R, Lampert C, Diamond J, Teplinsky C, DeAntonio M. Are there gender differences in core symptoms, temperament, and short-term prospective outcome in anorexia nervosa. Int. J. Eat. Disord. 2006; 39: 570–575;
20. Woodside DB, Garfinkel PE, Kin PE, Goering P, Kaplan AS, Goldbloom DS, Kenedy SH. Comparisons of men with full or partial eating disorders, men without eating disorders, and women with eating disorders in the community. Am. J. Psychiatry 2001; 158: 570–574;
21. Żechowski C, Namysłowska I, Jakubczyk A, Siewierska A, Bażyńska AK. Program zaburzeń odżywiania w oddziale psychiatrycznym dla młodzieży — refleksje i dylematy po 20 latach doświadczeń. Psychiatr. Psychol. Klin. 2010, 10 (1): 25–30.