Doświadczenia rodzicielskie (nie tylko ojcowskie) na różnych etapach rozwoju zaburzenia u dziecka

Doświadczanie przez rodziców konsekwencji występowania autyzmu u dziecka, może podlegać zmianom na kolejnych etapach rozpoznawania oraz leczenia. Jak wspomniano we wstępie, autyzm jest złożonym zaburzeniem, które u każdego dziecka (czy też osoby dorosłej) może przebiegać w odmienny sposób. Niemniej jednak, objawy zaburzeń ze spektrum autyzmu (ASD) koncentrują się zazwyczaj wokół trwałych deficytów w zakresie komunikacji oraz relacji społecznych. W tym miejscu warto także zaznaczyć, że autyzmowi niejednokrotnie towarzyszy niepełnosprawność intelektualna dziecka (około 55% przypadków), co również wpływa na doświadczane przez rodziców emocje. Specjaliści oraz naukowcy, którzy pracują ze zjawiskiem autyzmu dostrzegają, że doświadczenia emocjonalne opiekunów są zmienne i w znacznym stopniu zależą od etapu, na którym właśnie znajduje się dziecko.

W dalszej części artykułu zwrócimy uwagę na najważniejsze etapy w kontekście sytuacji psychologicznej rodziców dziecka z zaburzeniami ze spektrum autyzmu.

ETAP 1 – wstępna diagnoza: podczas niniejszego etapu, rodzice stopniowo zaczynają odkrywać odmienność rozwojową swojego dziecka, co budzi w nich znaczący niepokój. To moment, w którym rodzice zaczynają poszukiwać pomocy z zewnątrz i przy wsparciu specjalistów dążą do postawienia rozpoznania. Ten pierwszy etap może trwać wiele miesięcy, a nawet lat. W licznych przypadkach, zaburzenia ze spektrum autyzmu nie są pierwszą diagnozą, jaka stawiana jest dziecku.

ETAP II – rozpoznanie zaburzenia: badacze zwracają uwagę, że moment otrzymania diagnozy może budzić u rodziców skrajne emocje – z jednej strony wiąże się z uczuciem ulgi, a z drugiej z uczuciem przerażenia. Większość jest jednak zdania, że dzięki otrzymaniu rozpoznania będą w stanie zapewnić swojemu dziecku odpowiednie wsparcie.

ETAP III – dostosowywanie do życia rodzinnego: na tym etapie rodzice zaczynają analizować zmiany związane z pojawieniem się choroby dziecka. Dostrzegają wpływ autyzmu na życie rodzinne, wypełnianie obowiązków zawodowych, a także na ich sytuację finansową. Na tym etapie rodzice mogą doświadczać poczucia frustracji, która związana jest przede wszystkim z brakiem wolnego czasu na realizację osobistych pragnień oraz pasji. To również moment, w którym pojawia się lęk oraz niepewność dotycząca przyszłości całej rodziny.

ETAP IV – czynne uczestnictwo w systemie: doświadczenia rodziców z pomocą systemową mogą budzić skrajnie różne emocje. Stosunek rodziców (a zwłaszcza ojców) do placówek szkolnych oraz psychologicznych opisany zostanie w dalszej części artykułu.

Rola ojca w rodzinie z dzieckiem ze spektrum autyzmu

Przyglądając się zjawisku współczesnego ojcostwa (nie tylko w kontekście zaburzeń ze spektrum autyzmu), jesteśmy w stanie dostrzec, że zaangażowanie w opiekę nad dzieckiem i proces wychowania uległo znacznemu wzrostowi. Dzięki temu mężczyźni są w stanie nie tylko lepiej poznać, ale przede wszystkim zrozumieć potrzeby dziecka. Dzisiaj ojcowie, podobnie jak wcześniej matki, podejmują się pełnienia w rodzinie wielu ról. Odzwierciedlenie niniejszej tezy można dostrzec także w badaniach przeprowadzonych na terenie Wielkiej Brytanii. Skonstruowany przez psychologów kwestionariusz online miał pomóc w udzieleniu odpowiedzi na pytanie, jaką rolę pełnią w codzienności ojcowie dzieci z rozpoznaniem zaburzeń ze spektrum autyzmu.

Z analizy otrzymanych danych wynika, że współcześni ojcowie z zaangażowaniem podchodzą do wypełniania swojej roli. Chętnie sprawują opiekę nad dziećmi, bawią się z nimi, a także pomagają w procesie edukacji. I chociaż w przytoczonych badaniach ojcowie przedstawiali siebie jako zaangażowanych w proces wychowania dziecka z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (ASD), zwrócili oni również uwagę, że stopień ich zaangażowania mógłby być jeszcze większy, gdyby nie zobowiązania dotyczące pracy zarobkowej. W tym miejscu warto jednak zaznaczyć, że badania ankietowe online narażone są na niską rzetelność. Mamy bowiem do czynienia jedynie z surowymi wynikami i nie mamy możliwości obserwacji uczestników.

Analizy psychologiczne prowadzone na terenie naszego kraju pokazują, że ojcowie oraz matki dzieci z rozpoznaniem zaburzeń ze spektrum autyzmu pełnią odmienne role. Ojcowie zazwyczaj poświęcają się pracy zarobkowej, podczas gdy wiele matek decyduje się na pozostanie w domu i sprawowanie pełnej opieki nad potomkiem. Taki podział ról może nieść ze sobą różne konsekwencje. Nie zawsze związany jest z niezadowoleniem, ale specjaliści zwracają jednak uwagę na fakt, iż poziom satysfakcji z życia oraz zadowolenia z relacji rodziców dzieci z ASD (zaburzeniami ze spektrum autyzmu) jest wyższy wtedy, gdy rodzice starają się z równym zaangażowaniem uczestniczyć w procesie opieki nad dzieckiem.

Mężczyźni, którzy z oddaniem podchodzą do wypełniania roli rodzicielskiej, niejednokrotnie przypisują sobie rolę „działacza”. Są oni zdania, że w zakresie ich obowiązków leży podejmowanie konkretnych działań, mających na celu polepszenie komfortu życia dziecka oraz pozostałych członków rodziny. Wielu ojców pragnie swoje działania skierować w stronę zwiększenia integracji oraz akceptacji dziecka ze strony społeczeństwa. Kiedy uda im się dostrzec efekty swoich działań, doświadczają wysokiego poczucia satysfakcji.

Psychologowie zwracają uwagę, że podczas rozmów z ojcami dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (ASD), Ci niejednokrotnie w swojej narracji posługują się terminologią wojskową. W kontekście poruszania się po systemie wsparcia niejednokrotnie używają takich słów jak walka, czy też pole minowe. Wielu ojców za cel swojego działania stawia sobie właśnie „walkę” z niedostatecznie dostosowanym do potrzeb rodzin systemem wsparcia. Stawiają się wówczas w roli adwokata swoich rodzin i uparcie dążą do osiągania założonych przez siebie celów.

Emocje doświadczane przez ojców dzieci z ASD (zaburzeniami ze spektrum autyzmu)

Emocje ojców dzieci z rozpoznaniem zaburzeń ze spektrum autyzmu stanowią coraz częstszy przedmiot rozważań specjalistów. W badaniach psychologicznych mężczyźni niejednokrotnie porównują proces wychowania dziecka z autyzmem do emocjonalnej podróży, która rozpoczyna się w momencie diagnozy zaburzenia.

Podróż ta zdaje się nie mieć końca, niemniej jednak za jej punkt kulminacyjny uznaje się osiągnięcie akceptacji wobec zaburzeń ze spektrum autyzmu oraz ich następstw. Ta niezwykła wędrówka, którą odbywają zaangażowani ojcowie, wiąże się z doświadczaniem różnych stanów emocjonalnych. Wśród tych najczęstszych, ojcowie wymieniają wspomniane już wcześniej poczucie frustracji, poczucie winy, złość, a nawet zażenowanie.

W przypadku ojców dzieci, u których już we wczesnym wieku rozpoznano autyzm, dostrzegane jest także doświadczanie poczucia straty. Związane jest to z faktem, że młodzi ojcowie jeszcze na etapie życia prenatalnego dziecka przejawiają tendencję do snucia wyobrażeń na temat swojego potomka. Pierwszym pragnieniem jest to, aby dziecko było zdrowe. Niemniej jednak, podczas snucia wyobrażeń na temat przyszłości potomka, niejednokrotnie myślą o jego sprawności i sile fizycznej, a także zdolności do osiągania sukcesów na różnych polach.

W momencie rozpoznania autyzmu u dziecka ojciec musi pogodzić się z faktem, że jego oczekiwania wobec przyszłości potomka będą musiały ulec zmianie. Wówczas, w pewien sposób traci on swoje wyobrażone dziecko, co może być dla niego niezwykle trudne i wiązać się z licznymi konsekwencjami psychologicznymi.

Pytani o swoje emocje, ojcowie dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (ASD) odpowiadają, że niejednokrotnie towarzyszy im poczucie samotności, a nawet izolacji społecznej.

Istotnym zdaje się być fakt, że mężczyźni niechętnie opowiadają o swoich przeżyciach wewnętrznych. Co więcej, nie są oni również skorzy do dzielenia się emocjami ze swoimi partnerkami. Podczas rozmów z psychologiem, czasem przyznają, że zdarza im się popłakać z poczucia bezsilności. Niemniej jednak robią to w ukryciu, albowiem starają się utrzymać pozory stabilności emocjonalnej, która ich zdaniem stanowi ważny czynnik poczucia bezpieczeństwa rodzin.

Poddając analizie swoje przeżycia wewnętrzne, mężczyźni przyznają, że niejednokrotnie doświadczają poczucia złości oraz zażenowania w sytuacjach społecznych. Spotkanie się ze stereotypowym traktowaniem ich dzieci, a nawet ze stygmatyzacją społeczną, czasem doprowadza do agresji, która rozładowywana jest najczęściej w sposób werbalny. Psychologowie dostrzegają, że zaangażowani ojcowie doświadczają wysokiego poziomu stresu. Ponadto, w badaniach naukowych (w porównaniu do matek) deklarują oni niższy poziom pozytywnych doświadczeń związanych z procesem wychowania dziecka z zaburzeniami ze spektrum autyzmu.

Co bardzo ważne, to właśnie moment akceptacji zaburzenia, a przez to akceptacji własnego dziecka, stanowi moment przełomowy w procesie łagodzenia negatywnych emocji, które mogą pojawiać się na drodze zaangażowanego wychowywania dziecka z rozpoznaniem zaburzeń ze spektrum autyzmu.

Poczucie satysfakcji ze związku oraz zadowolenie z życia u ojców dzieci z autyzmem

Rozpoznanie u dziecka zaburzeń ze spektrum autyzmu wpływa na funkcjonowanie rodziny. Specyfika niniejszego zaburzenia bezsprzecznie odznacza się na relacjach między rodzicami, a także wpływa na ogólny poziom satysfakcji z życia ojców. Tymczasem, psychologowie podkreślają, że to właśnie stabilny, a zarazem będący źródłem satysfakcji związek rodziców, pozwala nie tylko na podniesienie ogólnej satysfakcji z życia, ale także na stworzenia środowiska, które sprzyja poprawie rozwoju i funkcjonowaniu dziecka.

Na podstawie badań psychologicznych dostrzeżono, że Ci mężczyźni, którzy wykazywali wyższą satysfakcję ze związku w obliczu zaburzeń ze spektrum autyzmu u dziecka, częściej znajdowali czas na spędzenie czasu wyłącznie z partnerką/żoną, przykładali znaczącą uwagę do jakości komunikacji, podkreślali wspólną wizję oraz oczekiwania dotyczące małżeństwa, deklarowali wysoki poziom zadowolenia z życia seksualnego, a także deklarowali zrównoważony podział obowiązków w zakresie wykonywania prac domowych oraz opieki nad dzieckiem. Co więcej, wyniki badań sugerują, że ojcowie dzieci z ASD (zaburzeniami ze spektrum autyzmu) są skłonni bardziej angażować się w proces wychowywania swoich dzieci, wtedy gdy doświadczają wyższego poziomu satysfakcji ze związku. Ponadto wykazano, że im wyższy poziom zadowolenia ze związku, tym większe zasoby do radzenia sobie z sytuacjami stresowymi, a także mniejsze ryzyko rozwoju zaburzeń nastroju.

Omówione powyżej analizy są niezwykle wartościowe, szczególnie z uwagi na fakt, że to właśnie małżeństwa wychowujące dziecko z rozpoznaniem autyzmu rozwodzą się częściej w porównaniu do rodzin ze zdrowym dzieckiem. A zatem, bardzo ważne jest, aby system wsparcia dla rodzin z dziećmi autystycznymi obejmował poradnictwo par oraz poradnictwo seksuologiczne. Zdaniem specjalistów, czynnikiem, który w znacznym stopniu stwarza ryzyko rozwodu w niniejszym przypadku, jest chroniczny stres i brak dostatecznego wsparcia na poziomie instytucjonalnym.

Wspomniany stres wpływa nie tylko na jakość relacji między rodzicami, ale także na niższą jakość życia ojców. Niemniej jednak, w sytuacji otrzymywania właściwego wsparcia, mężczyźni zaangażowani w wychowanie dziecka z autyzmem są w stanie doświadczać wysokiego poczucia satysfakcji oraz spełnienia, które związane jest przede wszystkim ze wzrostem akceptacji oraz cierpliwości, a także ze wzrostem zdolności do dostrzegania drobnych przyjemności w ciągu dnia.

Trudności napotykane przez ojców dzieci ze spektrum autyzmu

Wychowywanie dziecka z zaburzeniami ze spektrum autyzmu wiąże się z wieloma wyzwaniami. Rodzice przyznają, że nie otrzymują wystarczającego wsparcia ze strony instytucji społecznych. Ten brak wsparcia dostrzegany i szeroko komentowany jest przez ojców, których potencjał w kontekście opieki oraz wsparcia dzieci z ASD (zaburzeniami ze spektrum autyzmu) nadal jest słabo rozumiany i niedoceniany. Podczas badań psychologicznych, mężczyźni zwracają uwagę na trudności wynikające z niskiej dostępności specjalistów, a także odległych terminów terapii dostępnych w ramach Narodowego Funduszu Zdrowia. Dlatego też, ojcowie jako jedną z głównych napotykanych trudności wymieniają właśnie brak efektywnego wsparcia na poziomie instytucjonalnym. Co ciekawe, są oni zdecydowanie mniej zadowoleni z dostępnych form wsparcia niż matki dzieci z rozpoznaniem zaburzeń ze spektrum autyzmu. Psychologowie są zdania, że istnieje kilka wyjaśnień takich sytuacji. Poniżej podane zostaną dwa najbardziej prawdopodobne.

Po pierwsze, w świetle badań i obserwacji naukowych jesteśmy w stanie stwierdzić, że to właśnie mężczyźni w większym stopniu przejawiają krytycyzm oraz skłonność do konfrontacji.

Po drugie, w większości przypadków to matki dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (ASD) pozostają w stałym kontakcie z terapeutami oraz nauczycielami dziecka i są przyzwyczajone do zasad panujących w systemie pomocy. Dlatego też, dla mężczyzn niektóre obowiązujące zasady w sporadycznym kontakcie mogą zdawać się niejasne.

Kolejna trudność, z jaką zmagają się ojcowie dzieci z ASD (zaburzeniami ze spektrum autyzmu) wynika z wrażliwości relacji ojca z dzieckiem na kontekst społeczny.

Badania prowadzone w pierwszej dekadzie XXI wieku ukazywały, że ojcowie (w porównaniu z matkami) rzadziej dostrzegają zachowania stygmatyzujące ze strony otoczenia.

Zgodnie ze współczesnymi analizami, obecnie mężczyźni zwracają większą uwagę na to, jak ich dziecko odbierane jest w przestrzeni społecznej. Negatywne uwagi, czy też osądzające spojrzenia wywołują u ojców nie tylko poczucie zakłopotania, czy też zawstydzenia, ale niejednokrotnie również agresji.

Wpływ występowania zaburzeń ze spektrum autyzmu u dziecka na sytuację psychofizyczną ojców

Ojcostwo bezsprzecznie stanowi ważne wydarzenie w życiu mężczyzny. Na przestrzeni lat doświadczenie to może przynosić wiele satysfakcji, ale także stresu (szczególnie wtedy, gdy rodzice wychowują dziecko, u którego rozpoznano zaburzenia rozwoju). W świetle współczesnych analiz psychologicznych, skutki bycia ojcem dziecka z zaburzeniami ze spektrum autyzmu (podobnie jak samo zaburzenie) są nie tylko wieloaspektowe, ale także niezwykle złożone. Zdaniem specjalistów, oddziałują one na wszystkie obszary codziennego funkcjonowania. Uwaga na doświadczenia emocjonalne ojców dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu ASD skierowana jest stosunkowo od niedawna. Psychologowie dostrzegają jednak, że mężczyźni w znacznym stopniu doświadczają stresu psychologicznego, a także innych problemów zdrowotnych w obliczu opieki nad dzieckiem z zaburzeniami rozwoju. W świetle współczesnych analiz, ojcowie dzieci z ASD (zaburzeniami ze spektrum autyzmu) zgłaszają wyższy poziom objawów zaburzeń nastroju, a także wyższy poziom pesymizmu w porównaniu do ojców dzieci z innymi zaburzeniami.

Warto jednak pamiętać, że na zwiększone ryzyko rozwoju zaburzeń nastroju, a także wyższy wynik na skali pesymizmu wpływa nie tylko fakt posiadania dziecka z autyzmem, ale także inne czynniki. Psychologowie zwracają uwagę na wiek ojców, rodzaj i częstotliwość problemów przejawianych przez dziecko, posiadanie innych dzieci lub bliskich osób, które zmagają się z niepełnosprawnością, jakość relacji małżeńskiej, a także możliwość występowania objawów depresyjnych u matki dziecka.

Współcześni ojcowie, którzy z większym zaangażowaniem podchodzą do procesu wychowania i opieki nad dzieckiem zaczynają doświadczać coraz większego stresu związanego z chorobą potomka. Niektóre badania zwracają nawet uwagę na zjawisko, zgodnie z którym ojcowie dzieci z  zaburzeniami ze spektrum autyzmu deklarują wyższy poziom doświadczanego stresu niż matki tych samych dzieci.

Badania dotyczące sytuacji ojców w rodzinach z dzieckiem ze spektrum autyzmu

W ciągu ostatnich lat nastąpił znaczący wzrost zainteresowania specjalistów w kwestii doświadczeń ojców dzieci z rozpoznaniem zaburzeń ze spektrum autyzmu. Dlatego też, z każdym rokiem przybywa badań naukowych koncentrujących się wokół niniejszego zagadnienia. To bardzo istotne, albowiem jeszcze na początku XXI wieku mogliśmy obserwować tendencję do pomijania perspektywy ojców. Dzięki niniejszej zmianie jesteśmy w stanie nie tylko dostrzec emocje i problemy mężczyzn angażujących się w proces wychowania dziecka z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, ale przede wszystkim zaproponować lepsze formy wsparcia specjalistycznego dla całych rodzin.

Specjaliści są zdania, że poprzednie niewielkie zainteresowanie męską perspektywą związane było z kilkoma czynnikami. Poniżej wskazane zostaną najważniejsze z nich.

• Osoby przeprowadzające badania wcześniej postrzegali mężczyzn jak mniej dostępnych; 
• W przeszłości nie zwracano uwagi na tak silne znaczenie relacji łączącej dziecko z ASD (zaburzeniami ze spektrum autyzmu) ze swoim ojcem;
• Specjaliści koncentrowali swoją uwagę głównie na przeżyciach emocjonalnych matek, które niejednokrotnie w pojedynkę sprawowały opiekę nad dzieckiem z niepełnosprawnością.

Wsparcie dla ojców dzieci z rozpoznaniem zaburzeń ze spektrum autyzmu

Nie tylko osoby zmagające się autyzmem, ale także ich najbliższe osoby, w tym ojcowie, powinni mieć dostęp do fachowego wsparcia. Tymczasem, w systemie pomocy dla dzieci z ASD (zaburzeniami ze spektrum autyzmu), ojciec przez wiele lat był zapominany. Okazuje się jednak, że ojcowie, podobnie jak matki oraz rodzeństwo osób z autyzmem, na różnych etapach mogą potrzebować wsparcia o charakterze psychologicznym oraz edukacyjnym. To bardzo istotne, albowiem jak wspomnieliśmy w poprzedniej części artykułu, stres związany z opieką nad dzieckiem z zaburzeniami rozwoju może doprowadzić do rozwoju innych zaburzeń psychicznych, wśród których wyróżnia się nie tylko zwiększone ryzyko rozwoju depresji, ale także większe ryzyko rozwoju uzależnienia. Więcej na temat różnych form wsparcia dla rodziców dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu dowiesz się w artykule WSPARCIE TERAPEUTYCZNE DLA RODZICÓW DZIECI Z AUTYZMEM na naszej stronie.

Podsumowanie

Wraz z rozwojem wiedzy specjalistów na temat samego zaburzenia, jakim jest autyzm, wzrosła również ich świadomość dotycząca problemów oraz potrzeb, które wyrażana są przez osoby z najbliższego otoczenia osób z ASD (zaburzeniami ze spektrum autyzmu). I chociaż matki dzieci z autyzmem od wielu lat zajmowały ważną przestrzeń w dziedzinie badań psychologicznych nad niniejszym zjawiskiem, od kilku lat możemy obserwować trend, zgodnie z którym coraz częściej rozpoznawane i brane są pod uwagę przeżycia emocjonalne, trudności oraz potrzeby ojców dzieci z rozpoznaniem autyzmu. Uwzględnienie perspektywy ojców jest cenne nie tylko ze względu na poszerzenie wiedzy związanej z oddziaływaniem autyzmu na życie rodzinne, ale przede wszystkim ze względu na potrzebę zdiagnozowania różnic w zakresie przeżyć związanych z wychowywaniem dziecka z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. W ten sposób, możliwe stanie się zaproponowanie lepszych rozwiązań systemowych, których nadrzędnym celem będzie zapewnienie wielowymiarowego, a przy tym efektywnego wsparcia do rodzin dzieci z autyzmem.

Bibliografia

1. Burrell A., Ives J., Uwin G. (2017), The Experiences of Fathers Who Have Offspring with Autism Spectrum Disorder, Journal of Autism and Developmental Disorders, 47: 1135–1147; 
2. Cheuk S., Lashewicz B. (2016), How are they doing? Listening as fathers of children with autism spectrum disorder compare themselves to fathers of children who are typically developing, Autism, 20(3): 343–352;
3. Corcoran J, Berry A, Hill S. (2015), The lived experience of US parents of children with autism spectrum disorders: a systematic review and meta-synthesis, Journal of Intellectual Disabilities, 19(4): 356–366;
4. Dąbrowska A., Pisula E., (2010), Parenting stress and coping styles in mothers and fathers ofpre-school children with autism and Down syndrome,„Journal of Intellectual Disability Research” 54, s. 266–280;
5. Gosztyła T. (2017), Ojcowie dzieci z autyzmem w relacjach rodzinnych i terapeutycznych, Głos – Język – Komunikacja, t. 4: 31–39;
6. Gosztyła T. (2015), Marriage Satisfaction of Parents of Children with Autism. Introductory Exploration of the Problem among Polish Married Couples Rearing Children with Autism, Kwartalnik Naukowy, 4 (24): 228–247;
7. Gosztyła T., Rachwał A. (2018), Otrzymywane i oczekiwane wsparcie w opiniach rodziców dzieci z auty-zmem zamieszkujących na terenie województwa podkarpackiego [w:] Autyzm. Przykłady dobrych praktyk, red. I. Marczykowska, I. Tabaczek-Bejster, Rzeszów: Wydawnictwo UR
8. Hartley S.L., Seltzer M.M., Head L., Abbeduto L. (2012), Psychological well – being of fathers of adolescents and young adults with Down Syndrome, Fragile X Syndrome and Autism, Family Relations, (61)2: 327–342;
9. Karst J.S., Vaughan Van Hecke A. (2012), Parent and Family Impact of Autism Spectrum Disorders: A Review and Proposed Model for Intervention Evaluation, Clinical Child and Family Psychology Review, 15(3): 247–277;
10. Knoll N., Schwarzer R. (2004) Prawdziwych przyjaciół … Wsparcie społeczne, stres, choroba i śmierć [w:] Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, red. H. Sęk, R. Cieślak, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa;
11. Lashewicz B.M., Shipton L., Lien K. (2019), Meta – synthesis of fathers’ experiences raising children on the autism spectrum, Journal of Intellectual Disabilities, 23(1): 117–131;
12. Meadan H., Stoner J.B. Angell M. E. (2015), Fathers of children with autism: perceived roles, responsibilities, and support needs, Early Child Development and Care, 185, 10: 1678–1694; 
13. Paynter J., Davies M., Beamish W. (2018), Recognising the “forgotten man”: Fathers’ experiences in caring for a young child with autism spectrum disorder, Journal of Intellectual & Developmental Disability, 43, 1: 112–124;
14. Pisula E., Banasiak A. (2020), Empawerment in Polish fathers of children with autism and  Down syndrome: the role of social support and coping with stress – a preliminary repport, Journal of Intellectual Disability Research, 64, 6: 434–441;
15. Potter C.A. (2016), I accept my son for who he is – he has incredible character and personality. Fathers’ positive experiences of parenting children with autism, Disability and Society, 31(7): 948–965;
16. Potter C.A. (2017), Father involvement in the care, play, and education of children with autism, Journal of Intellectual & Developmental Disability, 42, 4: 375–384;
17. Rafferty D., Tidman L., Ekas N. V. (2020), Parenting experiences of fathers of children with autism spectrum disorder with or without intellectual disability, Journal of Intellectual Disability Research, 64. 6: 463–474;
18. Sęk H. (2004), Rola wsparcia społecznego w sytuacjach stresu życiowego. O dopasowaniu wsparcia do wydarzeń stresowych [w:] Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, red. H. Sęk, R. Cieślak, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa;
19. Taylor J.L., Seltzer M.M. (2010), Employment and Post-Secondary Educational Activities for Young Adults with Autism Spectrum Disorders During the Transition to Adulthood, Journal of Autism & Developmental Disorders, 4: 566–574;
20. Trubiłowicz E., Gosztyła T., (2006), Style pełnienia roli ojca we współczesnych rodzinach [w:] Ojcostwo wobec wyzwań współczesności, red. D. Kornas-Biela, Lublin: Fundacja Cyryla i Meto-dego, s. 21–34;
21. Vacca J.J. (2013), The Parenting Process from the Father΄s Perspective: Analysis of Perceptions of Fathers about Raising Their Child with Autism Spectrum Disorder, Best Practices in Mental Health, An International Journal, 9: 79–93.