Pojęcie lęku

Zarówno w psychiatrii klinicznej, jak i w literaturze psychologicznej, pojęcie lęku interpretowane jest jako zespół objawów nie tylko o charakterze psychicznym, ale także behawioralnym oraz wegetatywno-somatycznym.

Wśród objawów charakterystycznych dla występowania lęku najczęściej wyróżnia się:

• Uczucie silnego ucisku w obrębie klatki piersiowej;
• Uczucie kołatania serca lub przyspieszenia czynności serca;
• Wrażenie nadmiernej suchości w ustach, której może towarzyszyć uczucie ucisku w gardle;
• Odczuwanie silnych duszności oraz zawrotów głowy;
• Wrażenie drętwienia zarówno palców, jak i całych kończyn;
• Silne uczucie nudności, a nawet wymioty oraz/lub biegunka;
• Zaczerwienienie skóry;
• Silne pocenie się (tzw. zimne poty).

Lęk może być objawem wielu chorób o charakterze psychicznym oraz somatycznym. Wieloletnie obserwacje kliniczne wskazują, iż może on występować wraz z zaburzeniami hormonalnymi oraz nieprawidłowościami w obrębie funkcjonowania układu krążenia (np. w przebiegu arytmii serca). Psychologowie podkreślają także, iż lęk niejednokrotnie towarzyszy pacjentom zmagającym się z problemem uzależnień. Może on stanowić objaw zatrucia alkoholem/środkami psychoaktywnymi oraz/lub objaw zespołu abstynencyjnego. W tym miejscu należy także zaznaczyć, iż lęk jest charakterystyczny dla szerokiej grupy zaburzeń nerwicowych.

Skutki lęku przyjmują nie tylko charakter psychosomatyczny. Badania dowodzą, iż może on wywierać wysoce negatywny wpływ na funkcjonowanie człowieka w przestrzeni społecznej. Choć przyczyny lęku są zazwyczaj trudne do rozpoznania, diagnoza etiopatogenezy jest niezbędna dla zastosowania odpowiednich działań terapeutycznych. Dlatego też, podczas stawiania rozpoznania zaburzeń lękowych, diagnosta powinien wykazać się szczególną wiedzą, doświadczeniem i wnikliwością.

Podział zaburzeń lękowych

Zaburzenia lękowe mogą objawiać się pod postacią zróżnicowanych obrazów klinicznych. W związku z tym, trudno jest je traktować jako całość. Grupa zaburzeń lękowych nie jest homogenna, albowiem każda z jej podjednostek istotnie różni się od pozostałych. W świetle klasyfikacji ICD-10 (Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych opracowanej przez Światową Organizację Zdrowia) możemy wyróżnić dwie główne grupy zaburzeń lękowych.

• zaburzenia lekowe w postaci fobii (F 40), a wśród nich: agorafobia, fobia społeczna oraz izolowane postaci fobii;
• inne zaburzenia lękowe (F 41), wśród których możemy wyróżnić epizodyczny lęk napadowy (nazywany także zaburzeniami lękowymi z napadami paniki) oraz uogólnione zaburzenia lękowe.

Zaburzenia lękowe w postaci fobii

Słowo fobia często utożsamiane jest ze strachem. Niniejsze skojarzenie jest jak najbardziej poprawne, warto bowiem wiedzieć, iż słowo fobia (phobos) wywodzi się z języka greckiego i oznacza dosłownie strach. W literaturze psychologicznej fobia rozumiana jest jako nadmierny lęk, pojawiający się w sytuacji bezpośredniego kontaktu człowieka z określonym bodźcem (obiektem lub konkretną sytuacją). Co ciekawe, osoby doświadczające fobii zdają sobie sprawę z irracjonalności odczuwanego lęku. Niemniej jednak, doświadczane przez nich objawy doprowadzają do sytuacji, w której zaczynają unikać konkretnych miejsc lub przedmiotów, które mogłyby doprowadzić do wyzwolenia fobicznego lęku. W tym miejscu warto także nadmienić, że objawy lęku u osób doświadczających zaburzeń lękowych w postaci fobii nie muszą zawsze pojawiać się na skutek bezpośredniego kontaktu z bodźcem, czasem wystarczy jego wyobrażenie, aby wywołać znaczący dyskomfort, a nawet pełnoobjawową reakcję lękową.

Agorafobia

Agorafobia pierwotnie rozumiana była jako lęk przed otwartą przestrzenią. Niemniej jednak, we współczesnych systemach klasyfikacyjnych rozumiana jest jako zaburzenie dotyczące także innych sytuacji, takich jak: przebywanie w zatłoczonych miejsca oraz/lub w zamkniętym obiekcie (takim jak np. świątynia lub sala kinowa), podróżowanie środkami komunikacji miejskiej. To co jest charakterystyczne dla przebiegu agorafobii to fakt, iż pacjent odczuwa istotne trudności z wydostaniem się z wyżej wymienionych miejsc, a ponadto jego zachowanie jest dostrzegalne przez otoczenie (np. wychodzenie z miejsca kultu religijnego w trakcie trwania nabożeństwa lub próba wyjścia z sali teatralnej w trakcie spektaklu).

Dodatkowo, we współczesnej literaturze psychologicznej, agorafobia rozumiana jest jako silny lęk przed oddaleniem się od miejsca zamieszkania. Najczęściej związane jest to z obawą, iż w sytuacji wystąpienia napadu lęku oraz/lub pogorszonego samopoczucia, nikt nie będzie w stanie udzielić nam pomocy.

Agorafobia związana jest z doświadczaniem szeregu objawów (najczęściej o charakterze somatycznym). Wśród nich należy wyróżnić:

• Uczucie kołatania serca oraz duszności;
• Drżenie rąk;
• Poczucie nadmiernej suchości w jamie ustnej;
• Uczucie dławienia w gardle;
• Bóle i zawroty głowy;
• Bóle prekordialne (umiejscowione w okolicach serca).

Charakterystyczny dla przebiegu agorafobii jest także towarzyszący pacjentom lęk przed zwariowaniem.

Fobie swoiste

We współczesnej literaturze psychologicznej, fobia swoista definiowana jest jako nadmierny oraz irracjonalny lęk przed określonymi bodźcami oraz/lub sytuacjami. Choć pełna lista wszystkich fobii swoistych zdaje się być niemożliwa do stworzenia, poniżej opisanych zostało kilka najczęściej rozpoznawanych rodzajów:

• OFIDIOFOBIA (lęk przed wężami). Na skutek niniejszego lęku, osoby zmagają się z szeregiem objawów natury somatycznej, nie tylko w wyniku zetknięcia się z wywołującym strach obiektem, ale także na skutek samego jego wyobrażenia i myślenia o nim. Ofidiofobia należy do jednych z najczęściej diagnozowanych fobii swoistych.
• BRONTOFOBIA (lęk przed burzą). To kolejna z fobii specyficznych dotycząca istotnej części społeczeństwa. Na skutek niniejszego zaburzenia, pacjenci odczuwają silny lęk przed piorunami oraz grzmotami. To co charakterystyczne dla przebiegu brontofobii, to fakt, iż jednostki jej doświadczające, na informację o możliwości wystąpienia burzy, zaczynają obsesyjnie sprawdzać bezpieczeństwo swojego otoczenia (wielokrotnie kontrolują, czy wszystkie okna i drzwi zostały zamknięte, a sprzęt elektroniczny wyłączony). Osoby dotknięte niniejszą fobią swoistą w czasie burzy często zamykają się w małych pomieszczeniach, a nawet owijają uszy szalikiem tak, aby jak najbardziej zminimalizować docieranie bodźców słuchowych i wzrokowych związanych z występowaniem burzy.
• GEFYROFOBIA (lęk przed przebywaniem na moście). Niniejsza fobia swoista w znacznym stopniu wpływa na codzienne funkcjonowanie jednostki. Osoby z nią się zmagające każdą swoją podróż samochodem planują w ten sposób, aby możliwe jak najbardziej zminimalizować ryzyko przeprawy przez most lub wiadukt, co jest szczególnie trudne w infrastrukturze miejskiej.
• KOULROFOBIA (lęk przed klaunami). Wspomniana fobia swoista w znacznej mierze dotyczy dzieci. Na jej skutek, osoby reagują objawami lękowymi w sytuacjach bezpośredniego zetknięcia z klaunem lub osobą, która posiada ubiór przypominający klauna. Dlatego też, osoby dotknięte koulrofobią unikają takich miejsc jak: cyrk, parki rozrywki, festyny rodzinne.
• HIPPOPOTOMONSTROSESKUIPEDALIOFOBIA (lęk przed długimi wyrazami). Chociaż niniejsze zaburzenie występuje rzadziej niż wymienione wyżej fobie specyficzne, w literaturze przedmiotu możemy znaleźć opisy pacjentów z hippopotomonstroseskuipedaliofobią, którzy doznawali objawów lękowych podczas pisania lub czytania wyrazów złożonych z wielu liter.

Ustalenie dokładnych danych epidemiologicznych na temat fobii swoistych jest trudne do zrealizowania, między innymi ze względu na szeroką gamę bodźców, które mogą wywoływać u społeczeństwa zróżnicowane objawy lękowe. Niemniej jednak, przyjmuje się, iż fobie specyficzne dotyczą znacznej części społeczeństwa. Warto również wiedzieć, że osoby z nimi się zmagające rzadko zgłaszają się o pomoc do specjalisty, stąd dane epidemiologiczne mogą być niedoszacowane.

Fobia społeczna

Fobia społeczna definiowana jest współcześnie jako lęk (obejmujący charakterystyczne dla siebie objawy) wyzwalany w sytuacjach, gdy jednostka przebywa w otoczeniu innych osób. W przebiegu fobii społecznej lęk wywoływany jest najczęściej koniecznością ekspozycji na inne osoby (przede wszystkim osoby całkowicie obce). Objawy lęku pojawiają się w przebiegu fobii społecznej na skutek wystąpienia takich sytuacji jak: konieczność wygłoszenia wykładu oraz/lub zabrania głosu w trakcie trwania dyskusji lub lekcji, jedzenie i picie w miejscach publicznych, konieczność zaprezentowania się w dużej grupie nowo poznanych osób. W takich okolicznościach jednostki zmagające się z fobią społeczną mogą doświadczać charakterystycznych objawów, w tym: nadmiernego pocenia i rumienienia się, drżenia i pocenia się dłoni, drżenia głosu, a nawet niemożności prawidłowego wysławiania się.

Pacjenci świadomi swoich objawów w większości przypadków unikają sytuacji dla siebie trudnych. Dlatego też, rzadko opuszczają swoją strefę komfortu. Badania psychologiczne ujawniają, iż osoby, u których rozpoznano objawy fobii społecznej wykazują mniejsze szanse nie tylko na znalezienie partnera, ale także osiągnięcie wyższego wykształcenia, czy też dobrze płatnej i satysfakcjonującej pracy. W odróżnieniu od fobii swoistych, fobia społeczna w istotny sposób oddziałuje na codzienne funkcjonowanie człowieka, począwszy od etapu nauki szkolnej, aż po życie zawodowe i nawiązywanie relacji międzyludzkich w okresie dorosłości. W związku z tym, niezwykle ważne jest, aby jednostki zmagające się z fobią społeczną możliwie jak najszybciej otrzymały fachową pomoc.

Epizodyczny lęk napadowy

Epizodyczny lęk napadowy charakteryzuje się częstymi atakami silnego lęku, któremu towarzyszą liczne objawy somatyczne, wśród których dominuje:

• Uczucie duszności;
• Uczucie kołatania oraz bólu serca;
• Wrażenie, iż zaraz się umrze lub „zwariuje”;
• Uczucie, iż znajdujemy się w sytuacji istotnego zagrożenia.

Epizodyczny napad lęku trwa zazwyczaj przez okres nie dłuższy niż 20-30 minut. Wynika to przede wszystkim z oddziaływania czynników fizjologicznych. Niniejszy okres czasu jest bowiem potrzebny do wytworzenia, a następnie zmagazynowania i uwolnienia adrenaliny. Warto jednak wiedzieć, iż uczucie ogólnego rozbicia oraz niepokoju towarzyszące lękowi napadowemu może utrzymywać się jeszcze przez dłuższą chwilę. Niemniej jednak, lęk paniczny ulega zazwyczaj wyciszeniu, ponieważ organizm człowieka nie jest zdolny do wytwarzania adrenaliny przez dłuższy okres czasu.

Podczas diagnozy lęku napadowego, niezwykle ważne jest wykluczenie udziału zaburzeń somatycznych w jego powstawaniu.

W związku z tym, wskazane jest przeprowadzenie badań dodatkowych, takich jak:

• Badanie laboratoryjne krwi określające poziom hormonów tarczycy;
• Badanie EKG serca;
• Badanie EEG mózgu.

Charakterystyczny dla przebiegu epizodycznego lęku napadowego jest fakt, iż pacjent nie jest w stanie rozpoznać bezpośredniej przyczyny wystąpienia lęku. Dlatego też, jako jego źródło uznaje sytuację, podczas której po raz pierwszy doświadczył nieprzyjemnych objawów. Istotną informację stanowi także fakt, iż lęk napadowy niejednokrotnie towarzyszy opisywanej wcześniej agorafobii.

Uogólnione zaburzenia lękowe

Inną postacią zaburzeń lękowych są uogólnione zaburzenia lękowe, które w przeciwieństwie do lęku napadowego nie wywołują znacznego nasilenia objawów przez krótki okres czasu. Pacjenci doświadczający uogólnionych zaburzeń lękowych opisują je jako stałe uczucie niepokoju o trudnych do sprecyzowania przyczynach. Ponadto, towarzyszy im stałe uczucie zagrożenia i tendencja do zamartwiania się (która nie jest związana z oddziaływaniem czynników zewnętrznych).

Co istotne, w przebiegu uogólnionych zaburzeń lękowych pacjent może doświadczać odmiennych objawów, między innymi pod postacią:

• Zaburzeń snu – ze szczególnym uwzględnieniem trudności w zasypianiu;
• Znacznych problemów z koncentracją, które niejednokrotnie utrudniają wykonywanie obowiązków szkolnych/zawodowych;
• Przewlekłych zaburzeń o charakterze wegetatywnym – najczęściej pod postacią stale utrzymującej się tachykardii (częstoskurczu serca).

W przebiegu uogólnionych zaburzeń lękowych mogą pojawić się także napady lęku. Niemniej jednak, nie są one tak nasilone, jak podczas występowania lęku napadowego. Ponadto, są one doświadczane przez pacjentów jedynie sporadycznie. Diagnoza różnicowa niniejszego zaburzenia przysparza specjalistom wielu problemów. Przede wszystkim niezwykle ważne jest wykluczenie organicznych przyczyn zgłaszanych przez pacjenta objawów. Zaleca się, aby diagnosta w pierwszej kolejności przeprowadził badania w kierunku chorób, którym może towarzyszyć uczucie stałego napięcia, charakterystycznego między innymi dla chorób tarczycy.

Możliwe przyczyny zaburzeń lękowych

Zaburzenia lękowe stanowią szeroką grupę objawów, których etiologia nie jest łatwa do precyzyjnego sformułowania. Niemniej jednak, specjaliści są zdania, iż to właśnie wykształcony przez jednostkę model podatności na stres może przyczyniać się do powstawania i wyzwalania zaburzeń lękowych.

Ponadto, literatura psychologiczna prezentuje odrębne teorie dotyczące etiologii lęku, wśród nich dominuje:

• Podejście biologiczne;
• Podejście psychodynamiczne;
• Podejście poznawczo-behawioralne.

Podejście biologiczne

Podejście biologiczne skupia się przede wszystkim wokół koncepcji genetycznej oraz neurofizjologicznej. Wieloletnie badania naukowe potwierdziły bowiem, iż częstość występowania zaburzeń lękowych u bliźniąt jednojajowych jest częstsza niż w przypadku bliźniąt dwujajowych. Otrzymane wyniki sugerują, iż ważną rolę w powstawaniu zaburzeń lękowych odgrywa nasz genotyp. Kolejne badania oraz obserwacje kliniczne potwierdziły powyższą tezę, albowiem występowanie zaburzeń lękowych jest obserwowane częściej u krewnych pierwszego stopnia. Niemniej jednak, modele genetyczne nie minimalizują roli czynników środowiskowych, które mogą wpłynąć na zwiększenie ryzyka rozwoju zaburzeń lękowych.

Kolejna teoria biologiczna zakłada, iż za rozwój zaburzeń lękowych w głównej mierze odpowiadają procesy neurofizjologiczne. Badania dowodzą, iż osoby z zaburzeniami lękowymi wykazują nieprawidłowości w wydzielaniu serotoniny oraz dopaminy. Ponadto, u pacjentów z rozpoznaniem zaburzeń lękowych stwierdza się obniżenie stężenia kwasu gamma-aminomasłowego (GABA), który w prawidłowych warunkach odpowiada za hamowanie odczuwanego w stresie pobudzenia fizjologicznego.

Warto także wiedzieć, iż teorie biologiczne zwracają uwagę na:

• Nieprawidłowości w obrębie funkcjonowania ciała migdałowatego;
• Skrócenie latencji fazy snu REM oraz czwartej fazy snu wolnofalowego;
• Nadmierne pobudzenie autonomicznego układu nerwowego (ze szczególnym uwzględnieniem jego części współczulnej).

Podejście psychodynamiczne

Podejście psychodynamiczne zakłada, iż przyczyną powstawania zaburzeń lękowych są nierozwiązane konflikty wewnątrzpsychiczne oraz strach. Objawy lękowe są zatem niejako próbą ochrony jednostki przed doświadczeniem cierpienia psychicznego. Zazwyczaj przed doświadczaniem lęku chronią nas liczne mechanizmu obronne. Natomiast, w sytuacji, w której wspomniane mechanizmy nie są efektywne, pojawia się lęk. Poniżej przedstawiono próbę wyjaśnienia najczęściej występujących zaburzeń lękowych, zgodnie z podejściem psychodynamicznym.

• Fobie (mechanizm obronny – przeniesienie, symbolizacja). Koncepcja psychodynamiczna wyjaśnia, iż fobie powstają na skutek lęku oderwanego od sytuacji oraz/lub idei, a następnie przeniesionego na inną sytuację oraz/lub obiekt.
• Agorafobia (mechanizm obronny – przeniesienie, projekcja). Zgodnie z podejściem psychodynamicznym, przyczyną agorafobii może być długotrwale tłumiony gniew, wrogość oraz bodźce seksualne, które na skutek zaburzenia przenoszone są na otoczenie, które w perspektywie osoby zmagającej się z agorafobią stwarza bezpośrednie zagrożenie.
• Lęk napadowy (mechanizm obronny – regresja). W niniejszym przypadku lęk dominuje nad osobowością jednostki i zostaje uwolniony w postaci napadu, który może doprowadzić do całkowitego załamania oraz/lub przejawiania przez nią zachowań agresywnych. 

Podejście poznawczo-behawioralne

Próba wyjaśnienia etiologii lęku w nurcie poznawczym koncentruje się zarówno na procesach postrzegania, jak i postawach, które mogą oddziaływać na zaburzenie prawidłowej oceny stawianego przed jednostką zagrożenia. Zgodnie z niniejszym podejściem, osoby, u których rozpoznano zaburzenia lękowe, często mylnie interpretują doświadczane uczucie niepokoju, jako zwiastun zbliżającego się zagrożenia. Zarówno badania, jak i obserwacje specjalistów z nurtu poznawczego doprowadziły do wysnucia wniosku, iż pacjenci, u których rozpoznano zaburzenia lękowe sami przyczyniają się do podtrzymywania odczuwanego lęku. Dzieje się tak między innymi za sprawą zniekształceń poznawczych, które doprowadzają do nadania nadmiernego znaczenia zagrażającym bodźcom zewnętrznym. Wykazano także, iż pacjenci doświadczający zaburzeń lękowych skupiają swoją uwagę na tych aspektach otaczającego ich świata, które dążą do podtrzymania lęku. Wielu specjalistów z dziedziny psychologii zgadza się z założeniem, iż w przebiegu zaburzeń lękowych mamy do czynienia z nieprawidłowymi wzorcami oraz schematami myślenia.

Skłaniając się w stronę próby wyjaśnienia etiologii zaburzeń lękowych w nurcie behawioralnym, należy zwrócić przede wszystkim uwagę na mechanizm powstawania lęku, opierający się na sposobach warunkowania i wzmacniania jego symptomów. Zgodnie z niniejszym podejściem, lęk powstaje na skutek długotrwałego oddziaływania stresora oraz oraz/lub silnej frustracji. Po pierwszym doświadczeniu objawów lękowych, u jednostki dochodzi do uwarunkowania reakcji lękowej, która nie charakteryzuje się już tak wysokim poziomem stresu, czy też frustracji. Zgodnie z teorią społecznego uczenia się, za przyczynę powstawania lęku można uznać naśladowanie zachowań lękowych występujących u rodziców.

Epidemiologia i współchorobowość zaburzeń lękowych

Zaburzenia lękowe stanowią jedne z najpowszechniej występujących zaburzeń psychicznych. W świetle analiz WHO (Światowej Organizacji Zdrowia) z 2015 roku, zaburzenia lękowe rozpoznano u blisko 3,6% osób na całym świecie, co stanowi około 264 milionów ludzi. Wśród kobiet częstość występowania zaburzeń lękowych plasuje się na poziomie 4,6%, natomiast u mężczyzn na poziomie 2,6%. Wskaźniki dotyczące rozpowszechnienia niniejszej jednostki chorobowej nie różnią się istotnie w kontekście poszczególnych grup wiekowych. Niemniej jednak, zaobserwowano tendencje do zmniejszenia zachorowalności u osób reprezentujących starsze grupy wiekowe. Co ciekawe, powyższe badanie wykazało, iż najbardziej rozpowszechnionym zaburzeniem lękowym jest fobia specyficzna (od 6% do 12% przypadków).

Analizując badania przeprowadzone na populacji polskiej – EZOP (Epidemiologia Zaburzeń Psychiatrycznych i Dostępność Psychiatrycznej Opieki Zdrowotnej) możemy dostrzec, iż częstość występowania zaburzeń lękowych waha się od 0,4% (dla lęku napadowego) do 4,3% (dla fobii specyficznej). Warto również zwrócić uwagę na fakt, iż rozpowszechnienie lęku zmieniło się na przestrzeni badanych 10 lat (od 2005 do 2015 roku) i wzrosło o 14,9%. Psychologowie oraz psychiatrzy są zdania, iż niniejsze zjawisko może związane być ze zwiększeniem ilości osób, które zgłaszają się o pomoc do gabinetu specjalisty. Jeszcze na początku XXI wieku, korzystanie z pomocy psychologa oraz/lub psychiatry wiązało się ze stygmatyzacją.

Zaburzenia lękowe zazwyczaj rozwijają się w okresie dzieciństwa lub na etapie wczesnej dorosłości. Szacuje się, iż średni wiek zachorowania przypada na 11 rok życia. Współczesne badania oraz obserwacje specjalistów wykazują, iż częstość rozpoznawania zaburzeń lękowych zmniejsza się wraz ze wzrostem wieku pacjentów. Ponadto, badania populacyjne zwróciły uwagę na tendencję do częstszego występowania określonych zaburzeń lękowych ze względu na płeć. W przypadku kobiet częściej rozpoznawana jest agorafobia, lęk napadowy, fobia społeczna, fobie specyficzne oraz lęk uogólniony. Warto także zaznaczyć, że w przypadku kobiet zaburzenia lękowe często współwystępują z drugimi zaburzeniami lękowymi, a także z zaburzeniami nastroju oraz zaburzeniami odżywiania (ze szczególnym uwzględnieniem bulimii). W przypadku mężczyzn zaburzenia lękowe częściej występują z ADHD (zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi) oraz uzależnieniem od substancji o działaniu psychoaktywnym.

Epidemiologia agorafobii

Zgodnie z wynikami badań przeprowadzonych na populacji polskiej EZOP (Epidemiologia Zaburzeń Psychiatrycznych i Dostępność Psychiatrycznej Opieki Zdrowotnej), częstość występowania agorafobii określana była na poziomie 0,6% osób w wieku prokreacyjnym (w tym 0,7% kobiet oraz 0,5% mężczyzn). Otrzymane dane wykazują także, że w grupie kobiet częstość występowania agorafobii wzrastała w kolejnych latach życia, natomiast w przypadku mężczyzn wskaźnik zachorowalności wraz z rosnącym wiekiem obniżał się. Warto jednak nadmienić, iż w kontekście agorafobii nie odnotowano istotnych różnic w rozpowszechnieniu objawów w poszczególnych grupach wiekowych.

Co ciekawe, nowsze badania (uwzględniające kryteria diagnostyczne DSM-V Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego) wykazały, iż częstość występowania agorafobii w populacji ogólnej plasuje się na poziomie 1,7%. Zgodnie z szacunkami Narodowego Instytutu Zdrowia Psychicznego, występowanie agorafobii na przestrzeni całego życia wynosi 1,3%, natomiast w kontekście rocznego wskaźnika zapadalności – 0,9%.

Agorafobia najczęściej ma swój początek przed ukończeniem przez pacjenta 35 roku życia. Największe ryzyko rozwoju niniejszego zaburzenia przypada na okres wczesnej dorosłości. Natomiast średni wiek zachorowania na agorafobię wynosi 17 lat.

Epidemiologia fobii specyficznych

Zgodnie z wynikami badań, które przeprowadzone były na populacji polskiej, stwierdzono, iż 4,3% osób w wieku produkcyjnym zmagało się z objawami fobii specyficznych w ciągu swojego życia. Wśród badanych kobiet, częstość występowania fobii specyficznych plasowała się na poziomie 5,7%, natomiast u mężczyzn na poziomie 2,9%. Najwięcej przypadków występowania objawów fobii specyficznej potwierdziły kobiety w przedziale wiekowym 40-49 lat (6,4% przypadków) oraz mężczyźni w wieku od 18 lat do 29 lat (3,4% przypadków).

Wyniki badań ogólnoświatowych WMH (World Mental Health) oszacowały częstość występowania fobii specyficznej w ciągu życia na poziomie od 2,6% do 12,5%. Dane te różnią się w zależności od poszczególnych krajów. Niemniej jednak, średnie rozpowszechnienie fobii specyficznych ustalono na poziomie 7,4% dla wszystkich przedstawicieli rasy ludzkiej. Średni wiek rozwoju fobii specyficznych został oszacowany na 8 lat, a wskaźnik ich rozpowszechnienia zmniejszał się wraz ze wzrostem wieku pacjentów.

W tym miejscu warto nadmienić, iż poszczególnie fobie specyficzne różnią się pod względem częstości występowania.

Badania WMH (World Mental Health) wykazały, iż najczęściej występującym lękiem jest lęk przed zwierzętami, a jego rozpowszechnienie szacowane jest na poziomie 3,8%, następnie:

• Lęk przed widokiem krwi;
• Lęk przed igłami (zastrzykami);
• Lęk przed działaniami medycznymi;
• Lęk wysokości;
• Lęk przed wodą;
• Lęk przed zjawiskami pogodowymi (np. burzą).

Co ciekawe, najrzadziej z badanych fobii specyficznych u pacjentów występował lęk przed lataniem dotyczący około 1,3% respondentów.

Przytoczone badania, jako kolejne potwierdziły częstsze występowanie fobii specyficznych wśród przedstawicielek płci żeńskiej. Warto także zwrócić uwagę na fakt, iż około 19% badanych osób zadeklarowało, iż fobie specyficzne znacznie oddziałują na upośledzenie ich codziennego funkcjonowania. Kolejną istotną informację stanowi fakt, iż współchorobowość fobii specyficznych jest bardzo wysoka. Szacuje się, iż w blisko 73% przypadków, doświadczanie objawów fobii specyficznej może poprzedzać wystąpienie innego zaburzenia psychicznego na dalszych etapach życia.

Epidemiologia fobii społecznej

Badanie przeprowadzone na populacji polskiej potwierdziło, iż objawy fobii społecznej występują u blisko 1,8% mieszkańców naszego kraju. Wśród ankietowanych kobiet fobia społeczna plasowała się na poziomie 2,2%, natomiast wśród ankietowanych mężczyzn na poziomie 1,3%. Badanie wykazało także, iż objawy fobii społecznej najczęściej występują u mężczyzn między 18 a 29 rokiem życia, natomiast u przedstawicielek płci żeńskiej między 40 a 49 rokiem życia. Co ciekawe, w grupie badanych mężczyzn, liczba osób zmagających się z objawami fobii społecznej malała wraz z wiekiem, a w przypadku kobiet brak był tak wyraźnego zmniejszenia przypadków fobii o charakterze społecznym. Naukowcy ustalili, iż średni wiek zachorowania przypada między 20 a 40 rokiem życia. Warto także wiedzieć, iż w badaniach ogólnoświatowych, to właśnie w Polsce odnotowano najniższy średni wiek wystąpienia fobii społecznej (około 11 lat). Natomiast, najwyższy wiek w RPA (Republice Południowej Afryki), gdzie średni wiek zachorowania na fobię społeczną wynosi 26 lat.

Epidemiologia lęku z napadami paniki

Badania przeprowadzone na populacji polskiej wykazały, iż około 0,4% osób w naszym kraju spełnia kryteria diagnostyczne lęku z napadami paniki. Co więcej, badania te wykazały, że u blisko 6,2% osób ankietowanych przynajmniej raz w trakcie trwania życia wystąpił ciężki atak lęku z charakterystycznymi dla niego objawami. Tak jak w przypadku innych zaburzeń lękowych, tak i lęk napadowy częściej rozpoznawany jest u kobiet (0,5%) niż u mężczyzn (0,2%). Jednostki, które w badaniu potwierdzały występowanie objawów lęku napadowego, w większości należały do grupy wiekowej 50 – 64 lata. W tej grupie częstość występowania lęku napadowego u kobiet wynosiła 1.1%, a u mężczyzn 0,6%. Warto przy tym zaznaczyć, iż na podstawie przeprowadzonych badań zaobserwowano, że częstość występowania pojedynczych napadów lęku zwiększa się wraz z wiekiem do poziomu 11,4% u najstarszych kobiet oraz 6,4% u najstarszych z badanych mężczyzn.

Badania populacji ogólnej wykazały natomiast, iż poziom występowania lęku z napadami paniki w ciągu całego życia można oszacować na poziomie 2 – 5%. Co ważne, większość ankietowanych, którzy brali udział w badaniu zaznaczyła, iż w ciągu swojego życia doświadczyli jednego lub większej ilości ataków paniki. Na podstawie niniejszych badań zaobserwowano także, iż większa podatność na zachorowanie przypada w grupie osób między 20 a 30 rokiem życia. Ważną informację stanowi także fakt, iż objawy lęku z napadami paniki występują średnio o 10 lat szybciej u kobiet niż u mężczyzn. Lęk napadowy często współwystępuje z innymi zaburzeniami psychicznymi, a jego współchorobowość określa się na poziomie 63,6%. Ponadto, występowanie ataków paniki może negatywnie wpływać na zastosowane leczenie psychiatryczne oraz psychoterapeutyczne, a także zwiększać ryzyko samobójstwa wśród pacjentów psychiatrycznych.

Epidemiologia uogólnionych zaburzeń lękowych

Badania przeprowadzone na populacji polskiej wykazały, iż objawy uogólnionych zaburzeń lękowych można rozpoznać u 1,1% ankietowanych. Podobnie jak w innych przypadkach, lęk uogólniony częściej występuje u kobiet (plasując się na poziomie 1,7%) niż u mężczyzn (w przypadku których objawy lęku uogólnionego rozpoznane były u 0,5% badanych).

W tym miejscu należy podkreślić, iż rozbieżności międzypłciowe szczególnie dostrzegane były w dwóch grupach wiekowych:

• w grupie wiekowej 30-39 lat, gdzie obecność objawów lęku uogólnionego rozpoznawana była u 1,8% kobiet oraz u 0,4% mężczyzn;
• w grupie wiekowej 50-64 lata, gdzie obecność objawów lęku uogólnionego rozpoznawana była u 2,2% kobiet oraz u 0,6% mężczyzn.

W świetle przytoczonych analiz, największa ilość przypadków lęku uogólnionego dotyczyła kobiet w przedziale wiekowym 50-64 lata (około 2,2%) oraz mężczyzn w przedziale wiekowym 40-49 lat (około 0,9% przypadków). Objawy uogólnionych zaburzeń lękowych najrzadziej obserwowane były w grupie badanych między 18 a 29 rokiem życia. Specjaliści zwrócili tym samym uwagę na fakt, iż częstość występowania lęku uogólnionego zwiększa się wraz z wiekiem i zwykle nasila się w wieku dorosłym. Psychologowie oraz psychiatrzy potwierdzają, iż objawy lęku uogólnionego rzadko rozwijają się przed 13 rokiem życia – dotyczy to zaledwie 5% wszystkich przypadków lęku uogólnionego. Analizy wykazały także, iż 25% przypadków uogólnionych zaburzeń lękowych rozwija się przed 25 rokiem życia, 50% rozwija się do 39 roku życia, natomiast 75% przypadków rozwija się do 53 roku życia.

Podobnie jak w przypadku innych zaburzeń lękowych, tak i lęk uogólniony odznacza się wysoką współchorobowością, szacowaną na poziomie 81,9%. Lęk uogólniony często rozpoznawany jest w przebiegu zaburzeń nastroju (np. depresji), a także innych zaburzeń lękowych. W tym miejscu należy zaznaczyć, iż lęk uogólniony istotnie wpływa na funkcjonowanie jednostki i doprowadza do jej upośledzenia w zakresie pełnienia ról społecznych. Niestety, współczesne dane wskazują, iż niespełna 50% osób rozpoznających u siebie objawy lęku uogólnionego poddaje się leczeniu specjalistycznemu.

Wpływ zaburzeń lękowych na codzienne życie człowieka

Obserwacje specjalistów z zakresu zdrowia psychicznego nie pozostawiają złudzeń, zarówno koszty społeczne, jak i ekonomiczne związane z występowaniem zaburzeń lękowych są bez wątpienia ogromne. Wielokrotnie zdarza się, iż osoby doświadczające fobii społecznej lub agorafobii nie są w stanie prawidłowo funkcjonować i w związku z tym, często korzystają ze zwolnień lekarskich lub możliwości przejścia na wcześniejszą emeryturę. Niemniej jednak, to nie tylko sytuacja ekonomiczna pacjentów z zaburzeniami lękowymi jest trudniejsza w porównaniu do osób zdrowych. Okazuje się, iż już od momentu wystąpienia pierwszych objawów, pacjenci każdego dnia muszą stawiać czoła ogromnym wyzwaniom, które pochłaniają wiele energii i doprowadzają do poczucia przewlekłego zmęczenia oraz do rozwoju zaburzeń nastroju.

Osoby, które od najmłodszych lat doświadczały objawów zaburzeń lękowych, w świetle obserwacji specjalistów wykazywały niższe stopnie w nauce szkolnej. Związane to było między innymi z ogromnym napięciem podczas lekcji, które nie pozwalało na należyte skupienie uwagi, a tym samym zapamiętanie ważnych informacji. Ponadto, podczas odpowiedzi ustnej objawy zaburzeń lękowych mogą doprowadzić do nieprawidłowego wysławiania się, a nawet do niemożności wysłowienia się, co z perspektywy nauczyciela może świadczyć o nieprzygotowaniu. Badania populacyjne potwierdzają, iż jednostki mierzące się zaburzeniami lękowymi o dużym nasileniu mają mniejsze szanse na osiągnięcie wyższego wykształcenia, a tym samym sukcesu zawodowego.

Ponadto, zaburzenia lękowe istotnie wpływają na relacje społeczne oraz rodzinne. Jednostkom przejawiającym objawy lękowe trudniej jest znaleźć partnera oraz zbudować opartą na partnerstwie relację. W wielu przypadkach osoby z zaburzeniami lękowymi pozostają niezrozumiane przez resztę społeczeństwa i niejednokrotnie dochodzi do ich izolacji, co jednocześnie nasila ryzyko rozwoju innych zaburzeń psychicznych, które nieleczone mogą doprowadzić nawet do zagrożenia życia pacjenta.

Ze względu na wysoką współchorobowość zaburzeń lękowych, niezwykle istotne jest jak najszybsze rozpoczęcie skutecznego leczenia. W przeciwnym razie, nieleczone osoby zmagające się z zaburzeniami lękowymi znajdują się w grupie zwiększonego ryzyka rozwoju zaburzeń nastroju, a także rozwoju uzależnienia od alkoholu oraz/lub substancji psychoaktywnych.

Leczenie zaburzeń lękowych

Jeszcze w latach 50-tych XX wieku, leczenie zaburzeń lękowych pozostawało pod wpływem psychoanalizy, zgodnie z którą objawy lęku traktowane były jako swego rodzaju manifestacja konfliktów wewnętrznych. Zadaniem terapeuty było natomiast rozpoznanie przyczyn niniejszego konfliktu, a następnie uświadomienie ich pacjentowi. Przyjmując niniejszy kierunek myślenia, lęk stanowi objaw pozytywny, albowiem doprowadza do uzewnętrznienia skrywanych konfliktów, które dzięki podjęciu psychoanalizy mogą zostać prawidłowo rozpoznane, a następnie uświadomione i usunięte. Specjaliści z nurtu psychoanalitycznego prezentowali wówczas stanowisko, iż farmakoterapia nie jest prawidłową formą leczenia zaburzeń lękowych, albowiem uniemożliwia pacjentowi prawidłowe rozpoznanie przyczyn doświadczanych przez niego konfliktów wewnętrznych.

Niemniej jednak, wraz z rozwojem wiedzy na temat przyczyn oraz możliwych konsekwencji występowania zaburzeń lękowych, dysonans między podejściem psychoterapeutycznym a farmakoterapeutycznym zmniejszył się. Współcześnie obie te formy leczenia stosowane są równolegle lub naprzemiennie. W literaturze specjalistycznej znajdziemy bowiem opisy przypadków, w których pacjenci doświadczający objawów zaburzeń lękowych nie byli w stanie podejść do psychoterapii bez wcześniejszego podjęcia leczenia farmakologicznego. Dzisiaj możemy odnaleźć liczne badania naukowe, które jednoznacznie potwierdzają skuteczność zastosowania technik psychoterapeutycznych w leczeniu lęku. Ponadto, inne opracowania naukowe zwracają uwagę na podwyższenie skuteczności farmakoterapii, dzięki zastosowaniu oddziaływań psychoterapeutycznych.

W świetle aktualnych badań, najwyższą skutecznością leczenia zaburzeń lękowych charakteryzuje się:

• Indywidualna terapia poznawczo-behawioralna;
• Terapia grupowa;
• Desensytyzacja ruchów gałek ocznych;
• Terapia poprzez ekspozycję.

W dalszej części artykułu omówione zostaną przykłady leczenia farmakologicznego w przypadku różnych rodzajów zaburzeń lękowych.

Leczenie fobii społecznej

W leczeniu farmakologicznym fobii społecznej główną rolę odgrywają dwie grupy leków:

• inhibitory monoaminooksydazy (MAO);
• inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny (SSRI).

Wspomniane powyżej leki stosowane są zazwyczaj w podobnych dawkach, jak w przypadku pacjentów z rozpoznaniem depresji. Należy przy tym zaznaczyć, iż wprowadzenie oddziaływań farmakoterapeutycznych nie przynosi od razu oczekiwanych efektów. Pierwsze zmiany w samopoczuciu dostrzegalne są bowiem dopiero po upływie 14 dni. Dlatego też, w niektórych przypadkach, dla zwiększenia komfortu pacjenta, w pierwszych tygodniach farmakoterapii jednocześnie podawane są benzodiazepiny.

Ze względu na możliwość wystąpienia działań niepożądanych (szczególnie po zastosowaniu leków z grupy SSRI), konieczne jest przeprowadzenie wnikliwego wywiadu z pacjentem, który wykluczy ewentualne przeciwwskazania związane ze stosowaniem leków.

Wśród najczęściej występujących działań niepożądanych wyróżnia się:

• Zaburzenia snu (w tym przede wszystkim bezsenność);
• Zaburzenia funkcji seksualnych;
• Nadmierne pobudzenie;
• Sedacja (przejawianie nadmiernego spokoju przez pacjenta);
• Częste bóle głowy;
• Drżenie kończyn ciała;
• Brak apetytu;
• Bóle brzucha, a także nudności, biegunki oraz/lub zaparcia;
• Poczucie nadmiernej suchości w ustach.

W tym miejscu warto także zaznaczyć, iż w pierwszych dniach od zastosowania leków z grupy SSRI pacjent może doświadczać nasilenia objawów lękowych, co może doprowadzić do rezygnacji z dalszego postępowania terapeutycznego. Ponadto, ważną informację stanowi fakt, iż w przebiegu fobii społecznej leczenie farmakologiczne nie powinno odbywać się bez udziału psychoterapii.

Leczenie lęku napadowego

Podobnie jak w przypadku fobii społecznej, tak i leczenie lęku napadowego wymaga zastosowania wsparcia psychoterapeutycznego. Ponadto, wskazane jest stosowanie leków przeciwdepresyjnych oraz benzodiazepin, które stanowią częsty element terapii zaburzeń lękowych. Benzodiazepiny odznaczają się bowiem szybką skutecznością, niewielkim ryzykiem interakcji z innymi lekami, a także dobrą tolerancją. W tym miejscu warto zaznaczyć, iż ze względu na somatyczny charakter objawów w przebiegu lęku napadowego, pacjenci w pierwszej kolejności nie trafiają do gabinetu psychiatry oraz/lub psychologa, lecz do gabinetu lekarza pierwszego kontaktu lub kardiologa. W związku z tym, niezwykle ważne jest, aby nie tylko specjaliści z zakresu zdrowia psychicznego wykazywali się szczególną wnikliwością podczas przeprowadzania wywiadu klinicznego.

Leczenie lęku uogólnionego

W przypadku lęku uogólnionego, najważniejszą formą leczenia są oddziaływania psychoterapeutyczne. Farmakoterapia stanowi jedynie leczenie wspomagające. Liczne badania oraz obserwacje wskazują, iż odpowiednio prowadzona psychoterapia jest w stanie istotnie wpłynąć na podniesienie komfortu życia jednostki.

Podsumowanie

Zaburzenia lękowe stanowią jedną z najczęściej występujących form zaburzeń psychicznych. Pojawienie się ich objawów istotnie wpływa na życie jednostki i niejednokrotnie doprowadza do upośledzenia jej funkcjonowania w sferze społecznej oraz zawodowej. Dlatego też, tak ważne jest trafne rozpoznawanie zaburzeń lękowych, a także proponowanie adekwatnych sposobów leczenia, w zależności od stopnia nasilenia i rodzaju prezentowanych przez pacjenta objawów. W ciągu ostatnich lat liczba rozpoznawanych zaburzeń lękowych oraz często towarzyszącej im depresji stale zwiększa się. Niniejsze zjawisko spowodowane jest między innymi zwiększeniem udziału stresu w codziennym życiu, który stanowi konsekwencję wygórowanych ambicji zawodowych, przy jednoczesnym ograniczeniu czasu na efektywny odpoczynek. Specjaliści z zakresu zdrowia psychicznego są także zdania, iż wpływ na zwiększenie zachorowalności na zaburzenia lękowe ma wysokoprzetworzona dieta, obfitująca w nasycone kwasy tłuszczowe, a przy tym uboga w witaminy niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego. W związku z tym, należy podkreślić istotność profilaktyki nie tylko w zakresie zdrowia w wymiarze somatycznym, ale także psychicznym, między innymi poprzez podejmowanie dyskusji w przestrzeni publicznej, a także uświadamianie społeczeństwu znaczenia odpowiedniej higieny psychicznej w codziennym życiu.

Bibliografia

1. Badanie EZOP Polska. https://ezop.edu.pl/wp-content/uploads/2019/07/EZOP-I_Raport_max.pdf;
2. Bisaga A. Benzodiazepines and other sedatives and hypnotics. W: Galanger M., Kleber H. Textbook of substance abuse treatment. The American Psychiatric Press, Washington 2006;
3. de Oliveira I.R., Powell V.B., Wenzel A. i wsp. Efficacy of the trial-based thought record, a new cognitive therapy strategy designed to change core beliefs in social phobia. J. Clin. Parm. Therap. 2011; 28: 1365–2710;
4. Fedoroff I.C., Taylor S. Psychological and pharmacological treatments of social phobia: a meta-analysis. J. Clin. Psychopharmacol. 2001; 21: 311–324;
5. Hollander E., DeCaria C.M., Nitesai A. i wsp. Serotonergic function in obsessive compulsive disorder: behavioural and neuroendocrine responses to oral m-chlorophenylpiperazine and fenfluramine in patients and normal volunteers. Arch. Gen. Psychiatry 1992; 42: 21–28;
6. Horecka-Lewitowicz A., Lewitowicz P., Springer M. Kontrowersje w psychiatrii 2010 — zaburzenia lekowe i lęk jako objaw. Studia Medyczne 2010; 20: 49–51;
7. Kessler R.C., Walters E.E., Forthofer M.S. The social consequences of psychiatric disorders, III: probability of marital stability. Am. J. Psychiatry 1998;155 (8):1092–1096;
8. Klejna A, Piotrowski P, Adamowski T, et al. Rozpowszechnienie wybranych zaburzeń psychicznych w populacji dorosłych Polaków z odniesieniem do płci i struktury wieku – Badanie EZOP Polska. Psychiatr Pol. 2015; 49(1): 15S–27S;
9. Kokoszka A. Współzachorowalność zaburzeń depresyjnych i nerwicowych — jej znaczenie w teorii oraz praktyce lekarskiej. Przew. Lek. 2003; 6: 90–98;
10. Konopka A., Wroński M., Samochowiec J. Możliwości medycyny w zakresie leczenia lęku — historia i współczesność. Psychiatria 2013; 10: 55–62;
11. Konopka A., Pelka-Wysiecka J., Grzywacz A., Samochowiec J. Psychosocial characteristic of benzodiazepine addicts compared to not addicted benzodiazepine users. Progress In neuropharmacology& Biological Psychiatry, 2013, 230;
12. Linden M., Zubraegel D., Baer T., Franke U., Schlattmann P. Efficacy of cognitive behaviour therapy in generalized anxiety disorders. Results of a controlled clinical trial. Psychother Psychosom. 2005; 74: 36–42;
13. March J. Cognitive-behavioral psychotherapy for children and adolescents with obsessive-compulsive disorder: a review and recommendations for treatment. J. Am. Acad. Child Adolesc. Psychiatry 1995; 34: 7–18;
14. Pankiewicz P., Majkowicz M., Krzykowski G. Anxiety disorders in intimate partners and the quality of their relationship. J. Afect. Disord. 2012; 140 (2):176–180;
15. Pawlak A., Krejca M., Janas-Kozik M., Krupka-Matuszczyk I., Rajewska J., Bochenek A. Ocena lęku i depresji w okresie okołooperacyjnym u pacjentów poddawanych rewaskularyzacji mięśnia sercowego. Psychiatria Polska 2012; XLVI: 63–74;
16. Pawłowski T., Baranowski P., Małyszczak K., Frydecka D., Chlebowska I. Panic Disorder. Zaburzenia lękowe z napadami lęku. Adv. Clin. Exp. Med. 2006; 15: 163–170;
17. Scott K.M., Wells J.E., Angermeyer M. i wsp. Gender and the relationship between marital status and first onset of mood, anxiety and substance use disorders. Psychol. Med. 2010; 40 (9):1495–1505. Epub 2009 Nov 26;
18. Wittchen HU, Lieb R, Schuster P, Oldehinkel AJ. When is onset? Investigations into early developmental stages of anxiety and depressive disorders. In J. L. Rapoport (Ed.), Childhood onset of adult psychopathology. Clinical and research advances. Washington, DC: American Psychiatric Press. 1999; 259S–302S;
19. Zvolensky M.J., Raulin M.L . Panic-Related fears in persons reporting a family history of panic disorder. Anxiety Stress Coping. 1999; 12 (4): 351–362.