Jedyne dziecko w rodzinie – jakie jest?

Obraz jedynaków zmieniał się na przestrzeni wieków. Jeszcze na przełomie XIX i XX stulecia jawił się on w negatywnych barwach. W badaniach ówczesnych badaczy jedynacy przejawiali zwiększoną podatność na choroby, występowanie wad fizycznych oraz niższe osiągnięcia w nauce szkolnej. Ponadto podkreślany był infantylizm jedynaków oraz ich tendencja do nadmiernego zamartwiania się i przeżywania cierpienia wewnętrznego.

Na szczęście wraz z rozwojem dziedziny psychologii oraz pedagogiki, obraz jedynych dzieci w rodzinie zaczął podlegać przemianom. Pierwsze, istotne zmiany możemy dostrzec już na przełomie lat 20-tych i 30-tych XX wieku. Przeprowadzone wówczas badania naukowe, choć nie dawały jednoznacznych wyników, nie potwierdzały wcześniejszych wniosków. Przede wszystkim, zwrócona została uwaga na błędy metodologiczne wcześniejszych badań. Zauważono, iż przeprowadzane one były na niewielkich grupach, bez uwzględnienia czynników środowiskowych.

Współczesna literatura psychologiczna i pedagogiczna przedstawia jedynaków w innym świetle. Warto jednak wiedzieć, że nadal nie jest to obraz jednoznaczny, a wyniki badań często są sprzeczne. Co ciekawe, wiele współczesnych badań naukowych wykazuje pozytywne strony jedynactwa. Okazuje się bowiem, że dzieci wychowujące się bez rodzeństwa, którym poświęcana jest maksymalna uwaga rodziców, mogą wykazywać takie cechy jak:

• Staranność;
• Odpowiedzialność;
• Ambicja;
• Mniejsza skłonność do współzawodnictwa.
  

Jedynacy wykazują również mniejszą skłonność do zazdrości, jak również pilność w wykonywaniu obowiązków szkolnych. W badaniach Emilii Całczyńskiej (polskiej pedagog), przeprowadzonych w 2017 roku na podstawie wykonywanych przez dzieci rysunków rodziny, nie dostrzeżono istotnych różnić w samoocenie jedynaków oraz dzieci posiadających rodzeństwo.

Niemniej jednak, u jedynaków dostrzeżono większe nasilenie lęku oraz skłonność do idealizacji własnej osoby. W tym miejscu warto pamiętać, że na obraz własnej osoby może oddziaływać wiele czynników o charakterze społeczno-kulturowym, nie tylko struktura rodzinna, ale także zaangażowanie rodziców w proces wychowania, sytuacja ekonomiczna, jak również styl wychowania prezentowany przez rodziców.

Funkcjonowanie jedynaków w społeczeństwie

Funkcjonowanie jedynaków w społeczeństwie stanowiło częsty przedmiot badań pedagogów oraz psychologów. Wiele uwagi poświęcało się w kierunku nawiązywania przez nich relacji rówieśniczych, funkcjonowania szkolnego oraz radzenia sobie w życiu dorosłym. Chociaż jeszcze w połowie XX wieku uważano, iż dzieci, które wychowują się w rodzinie bez rodzeństwa mogą mieć trudności w nawiązywaniu relacji z rówieśnikami, współczesne badania naukowe nie potwierdzają niniejszej tendencji. Być może ze względu na fakt, iż bycie jedynakiem nie jest współcześnie sytuacją wyjątkową. Co ciekawe, niektórzy jedynacy wykazują większą chęć do współpracy niż dzieci, które wychowują się w rodzinach wielodzietnych. Nie kierują się oni zazdrością i nie mają problemów w dostosowywaniu się do poleceń innej osoby. Wpływa na to fakt, iż przez większość swojego dnia przyzwyczajeni są oni do wykonywania poleceń osób dorosłych.

W kontekście funkcjonowania szkolnego, na podstawie badań Jana Zborowskiego (polskiego pedagoga), możemy wyróżnić dwa typu uczniów-jedynaków.

• Pierwszy typ – jest uczniem zamkniętym w sobie, nerwowym, unikającym kontaktu z rówieśnikami, często reagujący agresją na niepowodzenia;
• Drugi typ – jest ambitny i jednocześnie wrażliwy, dążący do przebywania w grupie (lecz niepodejmujący inicjatywy w tym względzie).
  

Za przyczynę powyższych różnic uznaje się przede wszystkim sytuację rodzinną, w jakiej przyszło wychować się dziecku.

W tym miejscu warto pamiętać, że jedynacy większość swojego czasu spędzają w towarzystwie osób dorosłych. Stąd też wynikają niektóre różnice w zachowaniu w porównaniu do dzieci, które dorastają wśród rodzeństwa. Co ciekawe, zarówno ich sukcesy, jak i niepowodzenia często spostrzegane są przez pryzmat jedynactwa.

Dlaczego na świecie jest coraz więcej jedynaków?

Jedynactwo nie jest już rzadkością. Zarówno w Polsce, jak i innych krajach Europejskich, obserwowane jest zjawisko malejącej dzietności. Zgodnie z danymi z 2012 roku, współczynnik dzietności wynosił zaledwie 1,3 dziecka na kobietę. W związku z tym, zakłada się, iż liczba jedynaków w społeczeństwie będzie stale wzrastać. Za przyczynę niniejszego stanu rzeczy uznaje się przede wszystkim przemiany społeczno-kulturowe, które swój wyraźny punkt kulminacyjny osiągnęły pod koniec lat 90tych XX wieku.

Wśród nich możemy wyróżnić:

• Racjonalne podejście do prokreacji;
• Kontrolę urodzeń i zwiększone możliwości planowania rodziny;
• Zmianę obrazu dziecka w rodzinie;
• Potrzebę realizacji własnych pragnień i planów zawodowych przed rozpoczęciem prokreacji;
• Podniesienie poziomu życia.
  

Warto również wiedzieć, że współcześni rodzice nie postrzegają już swoich dzieci w kategoriach inwestycji. Dziecko częściej traktowane jest w sposób podmiotowy, a pragnieniem rodziców jest spełnienie wszystkich jego potrzeb i zapewnienie mu możliwie jak najlepszych warunków do rozwoju. Dlatego też, oceniając swoje możliwości finansowe, jak również te związane z zaangażowaniem w proces wychowania, rodzice częściej decydują się na posiadanie wyłącznie jednego potomka.

Dlaczego rodzice decydują się na posiadanie kolejnych dzieci?

Pojawienie się nowego dziecka w rodzinie może stanowić wynik planowanych działań lub przypadku. Rodzice jedynaka niejednokrotnie martwią się o przyszłość swojego dziecka w kontekście nieposiadania przez niego rodzeństwa. Przez wieki ucierały się bowiem stereotypy na temat jedynaków i ich samotności, już po odejściu rodziców. W związku z tym, wiele osób decyduje się na posiadanie kolejnego potomka w trosce o rozwój i dobrostan psychiczny jedynaka. Warto również zaznaczyć, iż wpływ na podjęcie decyzji o powiększeniu rodziny wywiera aktualna polityka pro-rodzinna. Program 500+ skłania rodziców do przyspieszenia decyzji o posiadaniu kolejnego dziecka, ze względu na wsparcie ekonomiczne płynące ze strony państwa. Co ciekawe, wpływ na podjęcie decyzji o powiększeniu rodziny może mieć także jedynak. Znudzone towarzystwem dorosłych dziecko jest bowiem skłonne do snucia wyobrażeń na temat życia w towarzystwie rodzeństwa. Dlatego też, często nakłania ono rodziców do podjęcia decyzji o powiciu kolejnego potomka.

Warto jednak pamiętać, że dziecko nie zawsze zdaje sobie sprawę z tego, z czym wiąże się pojawienie się brata lub siostry w rodzinie. W związku z tym, jeśli nakłania ono rodziców do podjęcia niniejszej decyzji, warto w pierwszej kolejności przeprowadzić z nim otwartą rozmowę na temat jego oczekiwań oraz wyobrażeń względem potencjalnego rodzeństwa i w zrównoważony sposób przedstawić mu zarówno jasne, jaki i nieco ciemniejsze strony posiadania rodzeństwa.

Jaka może być reakcja jedynaka na informacje o pojawieniu się nowego dziecka w rodzinie?

Reakcja dziecka na informacje o pojawieniu się nowego członka rodziny jest trudna do przewidzenia i uzależniona od wielu czynników. Niezwykle ważny jest wiek dziecka oraz jego kompetencje społeczne, które jesteśmy w stanie zaobserwować podczas jego funkcjonowania z rówieśnikami. Niemniej jednak, bez względu na to, jakimi cechami wyróżnia się nasze dziecko, podczas przekazywania mu wiadomości na temat pojawienia się rodzeństwa, należy pamiętać, że ta informacja raz na zawsze jest w stanie odmienić jego życie. Dlatego też, podczas jej przeprowadzania, warto kierować się rozważnością, a przede wszystkim empatią. Informacje na temat sposobów informowania dziecka o pojawieniu się nowego członka rodziny można znaleźć w naszym artykule: Nowe dziecko w rodzinie – jak przygotować dzieci na narodziny rodzeństwa?

Zachowania regresyjne jako reakcja na pojawienie się nowego dziecka w rodzinie

Świat jedynaka po narodzinach rodzeństwa zostaje wywrócony do góry nogami. Od tej pory musi on dzielić się uwagą rodziców, co może wywołać u niego nie tylko uczucie zazdrości, ale także odrzucenia. Starsze rodzeństwo, obserwując jak jego rodzice opiekują się nowym członkiem rodziny, który zyskuje uwagę rodziców poprzez swój płacz lub gaworzenie, może zacząć naśladować jego zachowania.

Wśród zachować regresyjnych, które mogą wykazywać starsze dzieci wyróżnia się:

• Naśladowanie dziecinnej mowy, popłakiwanie, seplenienie;
• Chęć bycia noszonym na rękach, a nawet kąpanym w wannie noworodka;
• Problemy z zasypianiem i problemy ze snem;
• Moczenie nocne, a nawet chęć powrotu do noszenie pieluszek;
• Powrót do ssania smoczka i picia z butelki;
• Niechęć do samodzielnego spożywania posiłków;
• Wykazywanie chęci do ssania piersi.

Większość powyższych zachowań mija z czasem. Niemniej jednak, ważne jest, aby rodzice reagowali na nie w odpowiedni sposób.

• Nie powinni oni zmuszać dziecka do natychmiastowego zaprzestania dziecinnych zachowań i „bycia dużym”;
• Powinni oni postarać się poświęcać starszemu dziecku więcej uwagi, a ponadto nagradzać jego dojrzałe zachowania, takie jak pomoc w opiece nad maluszkiem;
• Warto porozmawiać z dzieckiem na temat jego potrzeb i tego, dlaczego lubi naśladować swoje młodsze rodzeństwo;
• Warto wyjaśnić dziecku korzyści wynikające z bycia starszym rodzeństwem.

Gdzie szukać pomocy?

W sytuacji, w której zachowania regresyjne dziecka utrzymują się przez dłuższy czas, a nawet ulegają nasileniu, konieczne może okazać się zasięgnięcie opinii w gabinecie specjalisty. Doświadczony psycholog dziecięcy jest w stanie ocenić charakter zachować regresyjnych i zaproponować rodzicom efektywne strategie radzenia sobie z nimi.

Podsumowanie

Życie jedynaka istotnie różni się od życia dzieci, które wychowują się w towarzystwie niewiele starszego lub młodszego rodzeństwa. Poświęcana jest mu bowiem cała uwaga i zaangażowanie rodziców. Dlatego też, w sytuacji pojawienia się młodszego rodzeństwa, jego życie ulega całkowitej zmianie. W związku z tym, może ono zacząć przejawiać nieznane dotąd zachowania, które stanowią odzwierciedlenie jego stanu emocjonalnego. W tym wyjątkowym okresie warto zatem poświęcić dziecku możliwie jak największą uwagę i zapewnić je, że uczucia rodziców względem jego osoby nie uległy zmianie. W niektórych przypadkach cennym wsparciem może okazać się także pomoc psychologa dziecięcego, który jest w stanie wraz z rodzicami przeprowadzić dziecko przez trudy związane z zakończeniem okresu życia w roli jedynaka.

Bibliografia

1. Bochniarz A., Postawy rodzicielskie a funkcjonowanie społeczne jedynaków, Lublin 2010;
2. Całczyńska E. Postrzeganie siebie przez jedynaków i dzieci mające rodzeństwo. Lubelski Rocznik Pedagogiczny. Lublin 2017;
3. Litwińska K., Jedynaczki i jedynacy w świetle badań psychologicznych” w: Rostowska T., Jarmołowska A. (red.), Rozwojowe i wychowawcze aspekty życia rodzinnego, Warszawa 2010;
4. Połomski P., Peplińska A., Psychologiczny obraz jedynaków wobec społecznych stereotypów, w: Rostowska T., Jarmołowska A. (red.), Rozwojowe i wychowawcze aspekty życia rodzinnego, Warszawa 2010;
5. Połomski P., Jedynactwo w perspektywie XXI wieku, w: Bogdanowicz M., Lipowska M. (red.), Rodzinne, edukacyjne i psychologiczne wyznaczniki rozwoju, Kraków 2008;
6. Rostowska, T. Psychosocial aspects of interpersonal relationships in the subsystem of monozygotic twins, (w:) Development of twins throughout life. Biopsychological aspects, T. Rostowska, B. Pastwa-Wojciechowska (edit.), p. 101-122, Kraków 2010;
7. Skrzypińska K., Relacje rodzinne a dobrostan psychiczny w perspektywie rozwojowej w: Rostowska T., Jarmołowska A. (red.), Rozwojowe i wychowawcze aspekty życia rodzinnego, Warszawa 2010;
8. Tyszkowa M. Badania nad uspołecznieniem i osobnością dzieci jedynych i mających rodzeństwo. W: M. Tyszkowa (red.), Rozwój dziecka w rodzinie i poza nią. Wydawnictwo UAM. Poznań 1985;
9. Walęcka-Matyja K. Loneliness and coping with stress in people raised as only children and people with siblings in early adulthood. Kwartalnik Naukowy, 2019;
10. Zborowski J., Uczeń- jedynak, Warszawa 1975;
11. Zborowski J. , Problem jedynactwa w rodzinie, w: M. Ziemska (red.), Rodzina i dziecko, Warszawa 1979.