Mężczyzna jako członek rodziny z dzieckiem niepełnosprawnym

W literaturze psychologicznej oraz socjologicznej prawidłowo funkcjonująca rodzina opisywana jest jako system charakteryzujący się trwałymi więzami krwi, silnymi oraz stabilnymi więziami o charakterze emocjonalnym i społecznym. Rodzina uznawana jest za jeden z najważniejszych warunków prawidłowego rozwoju oraz pomyślnego wychowania każdego dziecka.

To właśnie w rodzinie realizowana może być jedna z naszych najważniejszych funkcji o charakterze społecznym – rodzicielstwo (uznawane niejednokrotnie za niezbędny element stanowiący o sensie naszego istnienia). Psychologowie zwracają uwagę na to, że dziecko, tylko przez sam fakt swojego przyjścia na świat, jest w stanie nadać im poczucie spełnienia, jak również sprawić, że istniejące między rodzicami więzi miłości staną się jeszcze silniejsze.

Mężczyzna, jako członek systemu rodzinnego, doznaje formy pogłębionego sensu istnienia poprzez realizowanie potrzeby opiekuńczości wobec pozostałych członków rodziny, a także sprawczości. Niemniej jednak realizacja tych potrzeb może zmieniać się w obliczu narodzin dziecka z niepełnosprawnością.

Współcześni socjologowie zwracają uwagę na fakt, że rodzina z dzieckiem niepełnosprawnym fizycznie oraz/lub intelektualnie w istocie wypełnia te same funkcje co każda inna rodzinna. Jednakże w ich przypadku istotnej zmianie podlegają warunki, w jakich przyjdzie im realizować poszczególne zadania charakterystyczne dla rodzicielstwa. Zdania te będą także odznaczały się inną intensywnością, a przede wszystkim czasem trwania.

Psychologowie dostrzegają, iż rodzice dzieci z niepełnosprawnością w większości funkcjonują w warunkach chronicznego przeciążenia, czego konsekwencją może być odczuwanie przewlekłego stresu.

Pojawienie się dziecka z niepełnosprawnością w systemie rodzinnym oddziałuje na jego funkcjonowanie niemalże we wszystkich aspektach, począwszy od pełnienia funkcji rodzicielskich, poprzez relacje łączące partnerów, oraz na relacjach między rodzeństwem kończąc. W takiej sytuacji rodzina może stać się źródłem frustracji, a także deprywacji potrzeb pozostałych jej członków, czego konsekwencją może być ograniczenie rozwoju pozostałych jednostek stanowiących elementy niniejszego systemu.

Sytuacja rodziców dziecka z niepełnosprawnością jest szczególnie trudna i niejednokrotnie wzmaga się pod wpływem codziennych trosk, a także obaw o przyszłość niepełnosprawnego syna oraz/lub córki.

W odróżnieniu od rodziców dzieci, które są w pełni zdrowe, rodzice dzieci z niepełnosprawnością nie mogą w ten sam sposób cieszyć się z postępów rozwojowych swoich pociech, a także obserwować i wspomagać ich w trudnej drodze ku samodzielności.

Ponadto, zarówno matce, jak i ojcu niemalże każdego dnia towarzyszyć może przeświadczenie, że ich dziecko nigdy nie osiągnie dorosłości w pełnym tego słowa znaczeniu, co oznacza, że ich potomek już zawsze będzie wymagać pełnowymiarowej opieki.

Taka sytuacja stanowi nieprawdopodobne wyzwanie dla rodziców. Dlatego też, tak ważne jest, aby w tej szczególnie trudnej drodze wspierali oni siebie nawzajem. Niestety, taka sytuacja nie zawsze ma miejsce. Dlaczego tak się dzieje? O tym w dalszej części artykułu.

Czy płeć wpływa na postawy rodziców względem dziecka z niepełnosprawnością?

Mimo zmieniających się czasów, rozróżnienie na płeć stanowi jeden z podstawowych podziałów społecznych, obowiązujących w każdej kulturze. Podział ten w wielu sytuacjach obowiązuje także w systemie rodzinnym. Możemy to dostrzec między innymi za pośrednictwem zwierciadła społecznego, w którym dostrzegamy, iż wychowanie nadal, przede wszystkim, kojarzy się z postacią matki. Roli ojca przypisuje się natomiast aktywność społeczną i zawodową, a także szeroko pojętą przedsiębiorczość.

Poprzez takie spojrzenie, niskie zaangażowanie ojca w proces wychowania dzieci, często tłumaczone jest wymogiem utrzymywania przez niego rodziny. Chociaż role płci w społeczeństwie coraz bardziej się zacierają, to właśnie od mężczyzny nadal bardziej wymaga się siły oraz zaradności.

Spojrzenie na podział ról w kwestii wychowania dziecka zmienia się także w zależności od przyjętej ideologii.

Analizując podejście tradycyjne (związane z afirmacją macierzyństwa) możemy dostrzec, iż rolą kobiety jest sprawowanie opieki nad dzieckiem, natomiast głównym zadaniem mężczyzny jest działanie w sferze życia społecznego i zawodowego. Zgodnie z podejściem konserwatystów, kobiety niewiele mają do powiedzenia w kwestii regulowania narodzin swoich dzieci, a także w kwestii sposobu realizowania się w roli matki. W ujęciu konserwatywnym macierzyństwo stanowi swoistą powinność, której każda kobieta powinna sprostać (nawet wtedy, gdy dzieje się to wbrew jej woli).

Analizując natomiast rolę kobiety w rodzinie, przy uwzględnieniu dyskursu feministycznego, możemy dostrzec, iż opisany wyżej podział opieki nad dziećmi może nieść ze sobą negatywne skutki dla całego systemu rodzinnego. Nurt feministyczny otwarcie krytykuje podejście tradycjonalistów i nawołuje do świadomego wyboru kobiet.

Między tymi dwoma skrajnymi stanowiskami narodziło się również pośrednie, które uwzględnia nowoczesny model małżeństwa oraz rodzicielstwa, w którym to zarówno kobieta, jak i mężczyzna, z pełnym zaangażowaniem podchodzą do wyzwań związanych z opieką nad dzieckiem. W niniejszym podejściu nadrzędną rolę odgrywa partnerstwo. Dzięki temu zarówno kobieta, jak i mężczyzna zyskują możliwość wyboru własnej drogi życiowej, nie oglądając się na powszechnie obowiązujące stereotypy oraz związaną z nimi presję społeczną.

W tym miejscu warto zaznaczyć, że zgodnie z niniejszym podejściem (niezależnie od stanu zdrowia dziecka) podjęcie się roli matki lub ojca nie jest z góry ustalonym przeznaczeniem, a zatem nie stanowi swoistej konieczności, co prowadzi do sytuacji, w której zarówno mężczyzna, jaki i kobieta w sposób bardziej dojrzały podchodzą do kwestii rodzicielstwa.

Współcześni ojcowie istotnie różnią się od tych z poprzednich dekad. Dzisiaj, tacierzyństwo coraz częściej stanowi istotny komponent życia. W dzisiejszym świecie mężczyźni coraz chętniej aktywnie włączają się w proces opieki nad dzieckiem, a przez to biorą odpowiedzialność za rodzinę, jako całość.

Współcześni ojcowie coraz chętniej podejmują się działań, które jeszcze do niedawna przypisywane były wyłącznie przedstawicielkom płci żeńskiej.

Niemniej jednak, w rodzinach z dzieckiem z niepełnosprawnością, w których to matka zazwyczaj pozostaje z potomkiem w domu, a ojciec decyduje się sprostać wymaganiom finansowym, współczesne modele tacierzyństwa nie znajdują wyraźnego odzwierciedlenia.

Okazuje się bowiem, że mężczyźni wykazują pewne trudności w pełnieniu zadań opiekuńczo-pielęgnacyjnych. W przypadku rodzin z niepełnosprawnością bardziej widoczny staje się tradycyjny (konserwatywny) podział obowiązków, który może implikować negatywne konsekwencje psychologiczne.

Analizując sytuację opieki nad dzieckiem z niepełnosprawnością, nadal dostrzegalny jest wyraźny podział zadań ze względu na płeć. W znaczącej ilości przypadków to właśnie kobieta podejmuje się całodobowej opieki i pielęgnacji nad potomkiem, podczas gdy mężczyzna spełnia swoje zadania na gruncie życia zawodowego i społecznego.

Typy ojcostwa w obliczu niepełnosprawności dziecka

Psychologowie zajmujący się badaniem rodzin z dzieckiem z niepełnosprawnością, na podstawie przeprowadzonych analiz dostrzegli, iż możliwe jest scharakteryzowanie postaw ojców i przypisanie ich do kilku reprezentacji.

Jako pierwszy typ ojca dziecka z niepełnosprawnością wyróżniono TYP NIEZAANGAŻOWANY, który jest nieobecny w życiu dziecka oraz jego matki. Przyczyny tej nieobecności mogą być różne. Począwszy od śmierci ojca, poprzez pracę poza miejscem zamieszkania, a na rozwodzie oraz decyzji matki o samotnym macierzyństwie kończąc. Niemniej jednak nieobecność ojca w życiu dziecka może przybierać także wymiar czysto psychiczny. Z taką sytuacją mamy do czynienia wtedy, gdy mężczyzna zaangażowany jest głównie w sferę życia zawodowego i nie poświęca odpowiedniej ilości uwagi swojemu dziecku.

Co ciekawe, nieobecność psychiczna ojca nie musi stanowić wyniku wyłącznie jego decyzji. Okazuje się bowiem, iż może ona stanowić swoistą konsekwencję relacji partnerskiej. W przypadku matek z dziećmi z niepełnosprawnością zdarza się bowiem, iż nie chcą one dopuszczać mężczyzny do wypełniania części obowiązków związanych z opieką nad potomkiem. Ponadto, jeśli już taka sytuacja będzie miała miejsce, są one skłonne do krytykowania zachowań partnera.

Przyglądając się sylwetce ojca niezaangażowanego możemy dostrzec pewną słabość oraz niepewność dotyczącą własnych kompetencji niezbędnych do prawidłowego wywiązywania się z roli ojca. Mężczyźni, którzy opuszczają matkę i dziecko z niepełnosprawnością cechują się w wielu przypadkach niskim poczuciem własnej wartości, a także niskim poczuciem odpowiedzialności za rodzinę.

Analizując zjawisko niezaangażowanego ojcostwa, w kontekście rodzin z dzieckiem niepełnosprawnym, warto także zwrócić uwagę na sylwetkę ojca toksycznego, który poprzez podejmowane przez siebie działania doprowadza do zranienia uczuć zarówno matki, jak i jej dziecka.

Ojciec toksyczny charakteryzowany jest jako ten, który kocha warunkowo i tylko wtedy, kiedy dziecko jest w stanie spełnić jego oczekiwania. Niestety, w wielu przypadkach dzieci z niepełnosprawnością, nie są w stanie spełnić tych oczekiwań.

Przyglądając się postawom ojców dzieci z niepełnosprawnością, jesteśmy także w stanie dostrzec postawy przepełnione miłością i zaangażowaniem w proces wychowawczy. Wówczas możemy mówić o typie ojca AKTYWNEGO, którego nadrzędną cechą jest zaangażowanie. Taki ojciec każdego dnia uczestniczy w życiu dziecka z niepełnosprawnością i stara się zrozumieć jego potrzeby. Ponadto aktywne tacierzyństwo spełnia zadania wpisane w partnerski model wychowania. W takiej sytuacji mężczyzna stara się czynnie wspierać swoją partnerkę, czyniąc to w atmosferze wzajemnego szacunku oraz bezwarunkowej miłości.

Wpływ narodzin dziecka z niepełnosprawnością na psychikę mężczyzny

Narodziny dziecka z niepełnosprawnością bardzo często wpływają na kondycję psychiczną obojga rodziców. Zdarza się bowiem, iż mogą one utożsamiane być z niepełnowartościowością samych siebie, co z czasem może przybierać wymiar autodestrukcyjny i doprowadzać do kryzysu tożsamości. Niemniej jednak fakt narodzin dziecka z niepełnosprawnością inaczej może wpływać na sytuację psychologiczną matki i ojca. Wynika to z faktu, iż to właśnie kobietom przypisuje się zadania związane z macierzyństwem oraz utrzymywaniem szeroko pojętego ładu emocjonalnego rodziny, mężczyznom przypisywane są natomiast zadania związane z zapewnieniem bytu materialnego. Takiemu podziałowi sprzyja w większości społeczna percepcja roli kobiety i mężczyzny. W ich przypadku, w sytuacji narodzin dziecka z niepełnosprawnością, kontynuacja pracy zawodowej jest społecznie pożądanym zjawiskiem, podczas gdy od matek oczekuje się pozostania w domu i sprawowania opieki nad dzieckiem.

Takie postrzeganie doprowadziło do tego, iż wiele matek dzieci z niepełnosprawnością odczuwa silne wyrzuty sumienia na myśl o powrocie do pracy zawodowej.

W poniższym artykule pragniemy jednak przyjrzeć się bardziej szczegółowo sytuacji ojców dzieci z niepełnosprawnością, którzy podobnie, jak ich partnerki, w obliczu choroby dziecka mogą doświadczać zaniżonej samooceny, a także poczucia własnej wartości.

Analizując codzienną sytuację rodziców dzieci z niepełnosprawnością, jesteśmy w stanie dostrzec, że ich życie w wielu przypadkach przepełnione jest nieustannym napięciem, które wynika z permanentnych obaw nie tylko o stan zdrowia swojego dziecka, ale także o jego przyszłość. Życie w takim napięciu sprzyja odczuwaniu braku stabilizacji życiowej.

Psychologowie zwracają także uwagę, że ojcowie dzieci z niepełnosprawnością bardzo często mierzą się z poczuciem winy, które nie jest przypisane bezpośrednio temu, że za ich sprawą dziecko urodziło się nie w pełni zdrowe, ale odczuciu, że gdyby dziecko było zdrowe, darzyliby je innymi uczuciami.

Dodatkowo, poczucie winy może wynikać z faktu, że rodzice nie są w stanie zrobić zbyt wiele, aby odmienić los dziecka, a tym samym zmienić ich przyszłość.

Jednym ze sposobów radzenia sobie z poczuciem winy może być nadopiekuńczość. W ten sposób niektórzy rodzice chcą niejako zatuszować wywołujące negatywne emocje myśli. Innym sposobem radzenia sobie z tą niezwykle trudną sytuacją jest nadmierne angażowanie się mężczyzn w życie zawodowe. Jeszcze innym, całkowite odcięcie się od życia rodzinnego i wyprowadzka z domu, a tym samym pozostawienie matki oraz dziecka z niepełnosprawnością samym sobie.

Odizolowanie się od życia rodzinnego w wielu przypadkach znajduje wyjaśnienie w stereotypowym postrzeganiu mężczyzn. Społeczne oczekiwania stoją w sprzeczności z wewnętrznym stanem mężczyzn, dla których ucieczka, a tym samym odcięcie się od źródła nieprzyjemnych emocji i wewnętrznych konfliktów, zdaje się być jednym skutecznym rozwiązaniem.

Na sytuację psychologiczną mężczyzn wpływa także fakt, iż w ocenie społecznej ojcostwo utożsamiane jest z powodem do dumy oraz możliwością realizowania siebie w roli przewodnika po zawiłych ścieżkach życia. Natomiast trudne ojcostwo, związane z opieką nad dzieckiem z niepełnosprawnością, generuje trudne emocje, a tym samym uruchamia mechanizmy obronne, które w dalszej kolejności doprowadzają do istotnych zaburzeń w sferze życia zawodowego i osobistego.

Takie zaburzenia mogą znajdować odzwierciedlenie w izolacji mężczyzny od życia rodzinnego, niechęci do podejmowania interakcji z dzieckiem, a także w obniżeniu zaangażowania się w relację partnerską.

Psychologowie dostrzegają, iż ojcostwo w kontekście narodzin dziecka z niepełnosprawnością związane jest z nieustannym pokonywaniem kryzysów. Natomiast kolejne fazy godzenia się z sytuacją zdrowotną dziecka stanowią swoistą wędrówkę po zawiłych ścieżkach cierpienia.

Zdaniem specjalistów, szczególnie trudną sytuację dla ojców stanowią narodziny niepełnosprawnego syna. Okazuje się bowiem, iż to właśnie w tym przypadku u mężczyzn dostrzegalny jest silniejszy spadek poczucia własnej wartości.

W świetle obserwacji oraz badań psychologicznych, ojcowie dzieci z niepełnosprawnością prezentują niskie poczucie własnych kompetencji, problemy z samoakceptacją, a także wysoki poziom depresyjności. W badaniach kwestionariuszowych ojcowie dzieci z niepełnosprawnością deklarowali mniejsze zadowolenie zarówno ze sfery rodzicielskiej, jak i partnerskiej. Wielu mężczyzn dostrzega, iż na skutek narodzin dziecka z niepełnosprawnością ich żony oddalają się od nich i nadmiernie w ich opinii angażują się w procesy opiekuńcze.

Kryzys organizacji roli ojca dziecka z niepełnosprawnością

To czy narodziny dziecka z niepełnosprawnością wpłyną negatywnie na funkcjonowanie rodziny oraz czy doprowadzą do kryzysu odczuwanego przez ojca, w znacznej mierze zależy od jego cech osobowościowych, emocjonalnych oraz od umiejętności radzenia sobie z trudnymi sytuacjami.

Psychologowie zwracają uwagę, iż w organizacji roli ojca dziecka z niepełnosprawnością, szczególnie trudny czas przypada na okres dorastania dziecka, który wiąże się bezpośrednio z manifestacją potrzeb seksualnych. Okazuje się bowiem, że okazywanie wsparcia emocjonalnego w rozwoju psychoseksualnym dziecka z niepełnosprawnością, często rodzi sprzeczne uczucia, które niejednokrotnie doprowadzają do poczucia wewnętrznej frustracji. Innymi rozterkami, które mogą doprowadzić do kryzysu, są te dotyczące życia dziecka po śmierci rodzica. Niniejsza kwestia jest szczególnie trudna do przepracowania w sytuacji, w której dziecko w znacznym stopniu uzależnia swoją egzystencję od drugiej osoby. Niejednokrotnie świadomość konieczności umieszczenia dziecka w placówkach gwarantujących stałą opiekę, przysparza rodzicom wiele bólu.

Doświadczany kryzys ojcostwa w obliczu opieki nad dzieckiem z niepełnosprawnością może przybierać różne skutki. Począwszy od trudnej sytuacji psychologicznej taty, a na jego ucieczce z domu rodzinnego kończąc.

W tym miejscu należy zaznaczyć, że doświadczany przez mężczyznę kryzys dotyczy nie tylko jego samego, ale także matki oraz dziecka. Wycofanie się ze sfery zobowiązań ojcowskich pozbawia bowiem dziecko ważnych wzorców, a ponadto zaburza poczucie bezpieczeństwa. Dodatkowo, poprzez swój kryzys, mężczyzna pozbawia swoją partnerkę niezbędnego wsparcia, co może doprowadzić do załamania jej zdrowia psychicznego, a tym samym kryzysu całej rodziny. Dlatego też, tak ważne jest, aby ojcowie dzieci z niepełnosprawnością, w chwilach doświadczania szczególnie trudnych emocji, nie uciekali od poszukiwania fachowego wsparcia psychologicznego.

Postrzeganie zmian w relacji partnerskiej przez ojców dzieci z niepełnosprawnością

Ojcowie dzieci z niepełnosprawnością cierpią nie tylko na skutek wyżej opisanych zmian w psychice, ale także na skutek oddalenia się (zarówno w wymiarze psychicznym, jak i fizycznym) od swoich partnerek, które niejednokrotnie koncentrują swoje działania wobec opieki nad dzieckiem.

W warunkach narastających nieustannie problemów, małżonkowie niejednokrotnie zaczynają oddalać się od siebie, a nawet tracić ze sobą dotychczasowy kontakt, co rodzi nie tylko poczucie wewnętrznej frustracji, ale także wzajemnej niechęci, a w skrajnych przypadkach wrogości. Taka sytuacja sprzyja odseparowaniu się ojca od życia rodzinnego i skupieniu się na życiu zawodowym po to, aby zapewnić swojej rodzinie wyłącznie byt materialny.

Taki wyraźny podział obowiązków, pozbawiony prawidłowej komunikacji między partnerami, może doprowadzić do sytuacji, w której rodzice dziecka z niepełnosprawnością przestają być uczestnikami intymnej relacji, a stają się jedynie partnerami w procesie rehabilitacji dziecka i opieki nad nim.

Pomoc psychologiczna dla ojców dzieci z niepełnosprawnością

Sytuacja rodziców dzieci z niepełnosprawnością jest niezwykle trudna i niesie ze sobą wysokie ryzyko zaburzeń o charakterze psychologicznym. Specjaliści z zakresu zdrowia psychicznego dostrzegają, że o ile kobiety bardziej skłonne są do poszukiwania wewnętrznego wsparcia w obliczu narastających problemów, o tyle mężczyźni, na skutek oddziałujących stereotypów rzadziej deklarują potrzebę pomocy. Co więcej, nie są oni skłonni do rozmawiania o doświadczanych emocjach nawet ze swoją partnerką. To gromadzenie w sobie często skrajnych uczuć w wielu przypadkach doprowadza do uruchomienia mechanizmów obronnych, a nawet do ucieczki z życia rodzinnego, w celu odseparowania się od odczuwania trudnych przeżyć.

Dlatego też, tak ważne jest, aby ojcowie dzieci z niepełnosprawnością w odpowiednim momencie sięgnęli po fachową pomoc. Doświadczony psycholog oraz/lub psychoterapeuta, za sprawą systematycznej współpracy z mężczyzną jest w stanie wypracować z nim nie tylko umiejętność komunikacji trudnych emocji, ale także sposoby radzenia sobie ze stresem.

Podsumowanie

Ojcostwo w obliczu niepełnosprawności dziecka stanowi ogromne wyzwanie, co więcej jest tematem trudnym, a zarazem drażliwym społecznie. Okazuje się, że wypełnianie roli taty dziecka z niepełnosprawnością obarczone jest ogromną ilością stereotypów oraz uprzedzeń, które mogą skutkować marginalizacją potrzeb mężczyzn. W świadomości społecznej wychowanie dziecka niepełnosprawnego większości kojarzy się bezpośrednio z osobą matki. Od ojca wymagane jest natomiast zapewnienie środków finansowych i jednoczesne okazanie siły oraz odpowiedzialności. W obrazie mężczyzny – opiekuna rodziny z dzieckiem niepełnosprawnym – brakuje miejsca na łzy oraz wypowiedziane cierpienie. W tym miejscu należy jednak pamiętać, że doświadczane, często trudne emocje, mogą negatywnie wpłynąć na kształtowanie się prawidłowych postaw rodzicielskich, nawet na proces nabywania tożsamości ojcowskiej.

Bibliografia

1. Arcimowicz Krzysztof (2008) Relacje partnerskie w rodzinie: korzyści z nich płynące i konieczne działania w Polsce na rzecz ich poprawy [w:] Cecylia Sadowska-Snarska, red., Równowaga. Praca- życie-rodzina. Białystok: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, s. 287–306;
2. Bakier Lucyna, Stelter Żaneta (2010) Rodzicielstwo z perspektywy rodziców dziecka pełnosprawnego i niepełnosprawnego intelektualnie. „Roczniki Socjologii Rodziny”, t. 20, s. 131–151;
3. Buczyński Filip, ks. OFM (2001) Funkcjonowanie ojców w sytuacji zagrożenia życia ich dziecka, [w:] Dorota Konrnacka-Biela, red., Oblicza ojcostwa. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, s. 390–405;
4. Fuszara Małgorzata (2007) Ojcostwo w opinii mężczyzn – ojców małych dzieci [w:] Małgorzata Fuszara, red., Nowi mężczyźni? Zmieniające się modele męskości we współczesnej Polsce. Warszawa Wydawnictwo TRIO, s. 187–220;
5. Giryński Andrzej (2006) Asertywność osób niepełnosprawnych intelektualnie – próba diagnozy [w:] Joanna Głodkowska, Andrzej Giryński, red., Rehabilitacja społeczna i zawodowa osób z niepełnosprawnością intelektualną – od bierności do aktywności. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe AKAPIT, s. 45−54;
6. Hodapp Robert M. (2007) Families of persons with Down syndrome: new perspectives, findings and research and service needs. „Mental Retardation and Developmental Disabilities Research Reviews”, vol. 13, s. 279–287;
7. Karwowska Małgorzata (2007) Macierzyństwo wobec dziecka niepełnosprawnego intelektualnie. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego;
8. Kotlarska-Michalska Anna (2010) Rola ojca w ujęciu socjologicznym [w:] Maria Kujawska, Lidia Hubert, red., Postawy rodzicielskie współczesnych ojców. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa, s. 34−47;
9. Kowalik Stanisław (2001) Pomiędzy dyskryminacją a integracją osób niepełnosprawnych [w:] Barbara Kaja, red., Wspomaganie rozwoju. Psychostymulacja i psychokorekcja, Tom 3. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, s. 36–58;
10. Lamb Michael E., Tamis-LeMonda Catherine S. (2004) The role of father: An introduction [w:] Michael E. Lamb, ed., The role of Father in Child Development. Hobken: John Wiley & Sons, Inc., s. 1–31;
11. Phyllis Solomon, Draine Jeffrey (1995) Subjective burden among family members of mentally ill adults: Relation to stress, coping and adoption. „American Journal of Orthopsychiatry”, vol. 65, s. 419–427;
12. Pisula Ewa (1998) Psychologiczne problemy rodziców dzieci z zaburzeniami rozwoju. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego;
13. Richardson Shana S. (2012) Developmental Trajectories of Marriage, Coparenting, and Parenting Stress for Parents of Adolescents and Young Adults with Intellectual Disability. Psychology Disserta-tions;
14. Sikorska Małgorzata (2009) Nowa matka, nowy ojciec, nowe dziecko. O nowym układzie sił w polskich rodzinach. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR;
15. Skórczyńska Małgorzata (2007) Przewlekła choroba dziecka w aspekcie realizacji zadań życiowych jednostki i rodziny [w:] B eata Cytowska, Barbara Winczura, red., Dziecko chore. Zagadnienia biopsychiczne i pedagogiczne. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, s. 39–51;
16. Stelter Żaneta (2013) Pełnienie ról rodzicielskich wobec dziecka niepełnosprawnego intelektualnie. Warszawa: Difin;
17. Twardowski Andrzej (2008) Sytuacja rodzin dzieci niepełnosprawnych [w:] I. Obuchowska, red., Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Warszawa: WSiP, s. 18–54.