Diagnoza zaburzeń seksualnych u kobiet

Diagnoza zaburzeń seksualnych u kobiet jest złożonym procesem. Dlatego też powinien brać w niej udział nie tylko ginekolog, ale także seksuolog oraz/lub psycholog. W świetle współcześnie przyjętych praktyk, o zaburzeniu seksualnym możemy mówić wtedy, gdy doświadczane przez kobietę objawy są na tyle uciążliwe, iż wywołują u niej nie tylko poczucie niepokoju, ale także wpływają na jej codzienność (między innymi poprzez zakłócenie relacji partnerskiej / małżeńskiej). Proces diagnozy zaburzeń seksualnych jest trudny nie tylko ze względu na współchorobowość oraz niejasną etiologię, okazuje się bowiem, że wiele kobiet doświadcza istotnych trudności w opisywaniu doświadczanych trudności w obszarze życia seksualnego. Rzadko zdarza się, aby pacjentka w sposób spontaniczny zgłaszała doświadczane przez siebie objawy. Co więcej, nawet pytane podczas wywiadu kobiety czasem zakłamują rzeczywistość, w obawie przed dociekliwymi pytaniami ze strony specjalisty, co jest dla nich źródłem wstydu oraz ogromnego dyskomfortu.

Dlatego też okazuje się, że przydatnym narzędziem w kontekście diagnozy zaburzeń seksualnych są testy. Jednym z nich jest „Brief Sexual Symptoms” opracowany przez zespół International Consultation in Sexual Medicine. Wypełnienie kwestionariusza wzbudza u kobiet znacznie mniej emocji niż opowiadanie o własnych problemach emocjonalnych podczas bezpośredniej rozmowy. Ponadto, taki kwestionariusz jest w stanie uświadomić kobiecie, jak istotne jest zgłaszanie dolegliwości związanych z niniejszą sferą życia.

Kiedy pacjentka, zazwyczaj po wypełnieniu kwestionariusza, jest bardziej otwarta na rozmowę ze specjalistą, ten podczas przeprowadzania wywiadu powinien zebrać informacje na temat: ewentualnych chorób współistniejących, historii choroby pacjentki, przebytych przez nią operacji, zażywanych leków oraz suplementów diety, oraz na temat stylu życia i odżywiania, sytuacji społecznej i (co niezwykle istotne) na temat zdrowia psychicznego. W procesie diagnozy zaburzeń seksualnych niezbędne jest także przeprowadzenie pełnej oceny ginekologicznej, przy szczególnym uwzględnieniu obszarów, które są bardzo istotne w kontekście życia seksualnego. Dzisiaj wiemy również, że niezbędnym elementem diagnozy zaburzeń seksualnych u kobiet jest konsultacja psychologiczna.

Zaburzenia seksualne stanowią szeroką grupę dysfunkcji. Niemniej jednak, w większości przypadków odznaczają się one występowaniem jednego lub kilku z podanych niżej symptomów:

• Utrata pożądania;
• Problemy z osiąganiem podniecenia;
• Niezdolność lub istotne problemy w osiąganiu orgazmu;
• Doświadczanie dolegliwości bólowych w trakcie stosunku seksualnego.

W tym miejscu warto zaznaczyć, że u jednej pacjentki może występować więcej niż jedno zaburzenie seksualne. W takim przypadku bardzo ważne jest, aby specjaliści współpracujący z pacjentką byli w stanie określić, która z doświadczanych przez pacjentkę dysfunkcji jest najbardziej uciążliwa i jak jej leczenie może wpłynąć na złagodzenie innych doświadczanych objawów.

W procesie diagnozy, a także planowanego postępowania terapeutycznego, niezwykle ważne jest także uwzględnienie możliwych przyczyn rozwoju doświadczanych przez pacjentkę zaburzeń. Zazwyczaj, prawdopodobne czynniki rozwoju dysfunkcji seksualnych przedstawia się w czterech grupach, to jest:

• CZYNNIKI BIOLOGICZNE: związane bezpośrednio z somatycznym stanem zdrowia pacjentki (np. z rozpoznaniem u niej cukrzycy, nadciśnienia tętniczego, czy też istotnych urazów w obrębie kręgosłupa i bioder). Ponadto, wśród tych czynników wyróżnia się zażywane przez pacjentkę leki;
• CZYNNIKI PSYCHOLOGICZNE: które badają wpływ doświadczonych traum, a także przeżywanych lęków na życie seksualne pacjentki. Wśród czynników psychologicznych uwzględnia się także zmienne osobowościowe oraz samoocenę i deklarowane przez kobietę kompleksy dotyczące wyglądu swojego ciała, oraz własnej atrakcyjności;
• CZYNNIKI INTERPERSONALNE: (które mogą być także zaliczane do grupy czynników psychologicznych): wśród nich wyróżnia się przeżywane przez kobietę konflikty partnerskie, związane między innymi z nieprawidłowościami w obszarze komunikacji, a także nieprzystosowania seksualnego;
• CZYNNIKI ŚRODOWISKOWE – związane z przekonaniami religijnymi kobiety, a także systemem wychowania, w którym przyszło jej dorastać. Ponadto, w niniejszej grupie zwraca się uwagę na przekonania kobiety dotyczące seksualności, a także akceptowane przez nią stereotypy.

Chociaż w procesie diagnozy zazwyczaj uwzględnia się perspektywę wieloczynnikowej etiologii zaburzeń seksualnych, współcześni specjaliści zwracają uwagę na szczególny udział czynników psychologicznych w procesie ich powstawania.

Zaburzenie pożądania i jego przyczyny psychologiczne

Doświadczanie przez kobiety osłabionego uczucia pożądania (lub całkowity jego brak) uznawane jest za jedno z najczęściej występujących zaburzeń o charakterze seksualnym. Chociaż nie jesteśmy w stanie dokładnie określić częstości występowania niniejszego zjawiska, szacuje się, że może ono dotyczyć od 5% do nawet 14% kobiet. W świetle współczesnych obserwacji osłabione pożądanie najczęściej dotyczy kobiet między 40 a 60 rokiem życia (a zatem w tak zwanym okresie okołomenopauzalnym). Zdaniem specjalistów, związane jest to przede wszystkim z doświadczanymi przez kobiety zmianami hormonalnymi, ale także z towarzyszącą niejednokrotnie menopauzie depresją. Zaburzenia pożądania mogą występować także u kobiet zmagających się z innymi zaburzeniami hormonalnymi (w tym zaburzeniami czynności tarczycy).

Psychologowie zwracają jednak uwagę, że występowanie niniejszego zaburzenia u młodych kobiet zazwyczaj wiąże się ze specyficznymi uwarunkowaniami środowiskowymi, a także doświadczaniem trudności w obrębie relacji interpersonalnych. Specjaliści z zakresu zdrowia psychicznego są również zdania, że u przyczyn zaburzeń pożądania u młodych kobiet leży coraz częściej rozwijająca się u nich depresja, a także związane z nią leczenie. Na osłabienie pożądania mogą bowiem wpływać niektóre leki przeciwdepresyjne, w tym przede wszystkim farmaceutyki z grupy SSRI (tj. wybiórcze inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny, z ang. selective serotonin reuptake inhibitors).

Diagnoza niniejszego zaburzenia nie jest łatwa nawet dla samej kobiety doświadczającej tego problemu, albowiem pożądanie trudno jest odróżnić od podniecenia, co więcej nie zawsze ono poprzedza podniecenie. Okazuje się bowiem, że wiele kobiet jest zdolnych do odbywania kontaktów seksualnych mimo braku doświadczania pożądania. W literaturze przedmiotu możemy odnaleźć różne definicje zaburzeń pożądania, niemniej jednak najczęściej przyjmuje się, iż polegają one na odczuwaniu niedostatecznie silnej potrzeby współżycia, a czasem nawet niechęci wobec niego. Doświadczanie obniżonego pożądania niesie ze sobą wiele konsekwencji psychologicznych, a jedną z najbardziej istotnych jest osłabienie jakości zarówno życia seksualnego, jak i samej relacji partnerskiej. To w efekcie może doprowadzić do doświadczania intensywnego stresu, a co za tym idzie do obniżenia ogólnego poczucia satysfakcji z życia i dalszego pogłębienia problemów seksualnych.

Zaburzenie podniecenia płciowego i jego przyczyny psychologiczne

Zaburzenie podniecenia definiuje się zazwyczaj jako niezdolność kobiety do pełnej aktywności, a także czerpania przyjemności ze stosunku płciowego. Związane jest to z brakiem doświadczania fizjologicznego podniecenia, które skutkuje między innymi niedostatecznym nawilżeniem błon śluzowych, co istotnie utrudnia stosunek seksualny. Doświadczanie takiego zaburzenia dla wielu kobiet jest źródłem ogromnego stresu, co paradoksalnie może jeszcze bardziej nasilać doświadczane objawy.

U przyczyn zaburzeń podniecenia płciowego większość specjalistów doszukuje się przyczyn biologicznych (związanych między innymi z przewlekłymi chorobami w obrębie narządów rodnych). Psychologowie zwracają jednak uwagę na fakt, iż zaburzenie to może stanowić konsekwencję doświadczonej traumy na tle seksualnym. Ponadto zaznaczają oni, że brak fizjologicznego podniecenia może być jednym ze skutków ubocznych leczenia depresji (stosowania środków przeciwdepresyjnych). W związku z tym ważne jest, aby pacjentki zgłaszały w gabinecie psychiatry takie objawy, albowiem dzięki zmianie leków możliwe jest ograniczenie lub całkowite wyeliminowanie niniejszego zaburzenia.

Zaburzenia orgazmu i ich przyczyny psychologiczne

Zaburzenia orgazmu w literaturze przedmiotu definiowane są jako utrzymujące się stale lub nawracające opóźnienie, lub całkowity brak zdolności osiągania orgazmu po typowej fazie podniecenia. Doświadczanie takiego zaburzenia w wielu przypadkach jest dla kobiet źródłem stresu oraz frustracji, która wpływa na jakość relacji partnerskich. Chociaż niewiele mówi się na ten temat, szacuje się, że niniejsze zaburzenie może dotyczyć od 3% do nawet 6% kobiet.

W przypadku zaburzeń orgazmu możemy mieć do czynienia z zaburzeniem pierwotnym, co oznacza, że kobieta nigdy nie była w stanie osiągnąć orgazmu. Przyczyn takiego stanu doszukuje się przede wszystkim w czynnikach psychologicznych. Specjaliści zwracają uwagę, iż niniejsze zaburzenie w wielu przypadkach stanowi konsekwencję doświadczenia w przeszłości nadużycia seksualnego.

Wśród pozostałych istotnych czynników psychologicznych wyróżnia się:

• Świadomość oraz edukację kobiety z zakresu seksualności;
• Zmienne osobowościowe;
• Jakość relacji partnerskiej;
• Specyficzne przekonania religijne oraz kulturowe.

Psychologowie zwracają uwagę, że bardzo religijne kobiety mogą doświadczać silnego poczucia winy w obliczu czerpania satysfakcji ze współżycia seksualnego, czego efektem jest rozwój zaburzenia seksualnego w postaci niemożności doświadczania orgazmu. Specjaliści są także zdania, że u przyczyn zaburzeń orgazmu mogą leżeć skutki uboczne związane ze stosowaniem leków przeciwdepresyjnych (ze szczególnym uwzględnieniem leków z grupy SSRI).

Ból podczas stosunku płciowego i jego przyczyny psychologiczne

Doświadczanie bólu podczas stosunku seksualnego nie zawsze związane jest z nieprawidłowościami organicznymi, czy też chorobami ginekologicznymi. Okazuje się, że u przyczyn niniejszego symptomu w znacznej mierze mogą leżeć przyczyny psychologiczne.

W kontekście doświadczania bólu w trakcie stosunku wyróżnia się dwa zaburzenia:

• Dyspareunię ( przeczytaj również artykuł DYSPAREUNIA);
• Pochwicę ( na temat zaburzenia przeczytasz więcej w artykułach: POCHWICA – MOŻLIWE PRZYCZYNY PSYCHOLOGICZNE oraz POCHWICA – NAJCZĘŚCIEJ ZADAWANE PYTANIA).
  

Za dyspareunię możemy uznać nawracający lub trwale utrzymujący się ból doświadczany w trakcie stosunku seksualnego. Niniejszy ból może wywoływany być za sprawą wielu czynników, w tym między innymi brakiem nawilżenia pochwy. Występowanie dyspareunii, podobnie jak w przypadku innych zaburzeń seksualnych, jest dla kobiety źródłem stresu, który może wpływać na pogorszenie się jakości życia partnerskiego, a co za tym idzie obniżać ogólny poziom satysfakcji z życia. Ważną informację stanowi fakt, iż dyspareunia jest powszechnym zaburzeniem seksualnym wśród kobiet. Choć trudno jest jednoznacznie określić częstość jej występowania, szacuje się, że może dotyczyć ponad 20% kobiet. Współcześni specjaliści są zdania, że za rozwój dyspareunii w znacznej mierze odpowiadają czynniki psychologiczne. Mogą one związane być zarówno z traumatycznymi doświadczeniami kobiety, jak i kwestiami osobowościowymi oraz aktywnymi zaburzeniami o charakterze psychologicznym. Psychologowie podkreślają, że dyspareunia rzadko występuje pojedynczo, zazwyczaj towarzyszą jej inne zaburzenia seksualne, związane między innymi z brakiem doświadczania podniecenia seksualnego.

Za pochwicę możemy uznać niezależny od woli kobiety skurcz mięśni okołopochwowych, co uniemożliwia podjęcie stosunku seksualnego, a w niektórych przypadkach nawet przeprowadzenie badania ginekologicznego. Pochwica to specyficzne zaburzenie bardzo często o charakterze psychosomatycznym, które związane jest przede wszystkim z silnym lękiem przed bólem w obliczu penetracji pochwy. Szacuje się, że problem ten może dotyczyć ponad 5% kobiet. Przewlekła pochwica istotnie wpływa na życie seksualne kobiety, niejednokrotnie doprowadzając do rozwoju towarzyszących zaburzeń seksualnych, które mogą skutkować całkowitą awersją wobec współżycia.

Wsparcie psychologiczne dla kobiet zmagających się z problemami seksualnymi

Zaburzenia seksualne u kobiet, u których przyczyn upatruje się przede wszystkim czynników psychologicznych, w procesie leczenia bezwzględnie wymagają wsparcia ze strony psychologa / psychoterapeuty / seksuologa. Nieorganiczne zaburzenia seksualne w znacznym stopniu wpływają na jakość życia pacjentki i w znacznym stopniu oddziałują nie tylko na relacje międzyludzkie, ale także jej wydajność w pracy oraz zdrowie psychiczne. Dlatego też wielu pacjentkom zmagającym się z zaburzeniami seksualnymi zalecane jest wsparcie psychoterapeutyczne. To właśnie dzięki niemu możliwe staje się ustalenie przyczyn zaburzenia, a także wdrożenie odpowiednich metod zaradczych, których głównym celem będzie poprawa jakości życia kobiety. Za najskuteczniejszą metodę terapii uznaje się współcześnie psychoterapię poznawczo-behawioralną z uwzględnieniem elementów relaksacji. Leczeniu sprzyja także edukacja seksualna prowadzona w ramach terapii.

Skuteczność wsparcia psychologicznego w znacznej mierze zależy od relacji, jaką udało się nawiązać między terapeutą a pacjentką. Niezbędna jest także otwartość i zaangażowanie ze strony partnera seksualnego. Ponadto bardzo ważne jest, aby pacjentka odważyła się wykonywać ćwiczenia zalecane przez terapeutę, które w istotny sposób poprawiają jej relację z ciałem, a przez to przyczyniają się do zmniejszenia objawów rozpoznanych zaburzeń. W tym miejscu warto zaznaczyć, że w niektórych przypadkach leczenie psychosomatycznych zaburzeń seksualnych wymaga wsparcia oraz opieki lekarza psychiatry, a także ginekologa.

Podsumowanie

Zaburzenia seksualne są powszechne wśród kobiet, zwłaszcza w okresie okołomenopauzalnym. Za ich rozwój mogą odpowiadać określone czynniki biologiczne, w tym powszechne dziś zaburzenia hormonalne, związane między innymi z chorobą tarczycy. Niemniej jednak współcześni specjaliści zwracają uwagę na szczególne znaczenie zmiennych psychologicznych, odpowiedzialnych za rozwój określonych zaburzeń seksualnych. Satysfakcja z życia seksualnego stanowi jeden z najważniejszych czynników poczucia ogólnego dobrostanu, będącego podstawą zdrowia psychicznego. Zatem związek zaburzeń seksualnych ze zdrowiem psychicznym zdaje się przyjmować dwukierunkowy charakter, albowiem dysfunkcje psychologiczne mogą stanowić zarówno przyczynę, jak i konsekwencję opisywanych zaburzeń. W związku z tym, na etapie diagnozy, a przede wszystkim leczenia, niezbędne okazuje się wsparcie psychologiczne. Dzisiaj wiemy bowiem, że to właśnie dzięki zastosowaniu psychoterapii, w połączeniu z opieką ginekologiczną, możliwe staje się przywrócenie zdrowia seksualnego pacjentki, a przez to istotne zwiększenie jej komfortu życia.

Bibliografia

1. Basson R, Leiblum S, Brotto L, et al. Definitions of women’s sexual dysfunction reconsidered: advocating expansion and revision. J Psychosom Obstet Gynaecol 2003; 24: 221-9;
2. Basson R. Women’s desire deficiencies and avoidance. W: Levine SB, Risen CB & Althof SE, red. Handbook of Clinical Sexuality for Mental Health Professionals. New York: Brunner Routledge;2003: 111-130;
3. Baker C. A cognitive-behavioural model for the formulation and treatment of sexual dysfunction”. W: Ussher J., Baker C. (red.). Psychological perspectives on sexual problems: new directions in theory and practice. Routledge, London, 1993; 110–128;
4. Beck J.G., Barlow D.H. The effects of anxiety and attentional focus on sexual responding — II: Cognitive and affective patterns in erectile dysfunction. Behaviour Research and Therapy 1986; 24: 19–26;
5. Graziottin A, Nicolosi A, Caliari I. Vulvar vestibulitis and dyspareunia: addressing the biological etiologic complexity. Poster presented at the International meeting of the Female Sexual Function Forum, 2001: Boston, MA; 2001;
6. Graziottin A. Treatment of sexual dysfunction. W: Bo K, Berghmans B, van Kampen M, Morkved S, red. Evidence Based Physiotherapy for the Pelvic Floor. Bridging Research and Clinical Practice. Oxford: Elsevier; 2005;
7. Janus M, Szulc A. Seksuologiczne narzędzia diagnostyczne w Polsce i na świecie. Journal of Sexual and Mental Health. Tom 13, Nr 1 (2015);
8. Jodko, A., Głowacz, J., Kokoszka, A. Zgłaszanie zaburzeń funkcji seksualnych jako objawu podczas terapii zaburzeń lękowych. SeksuologiaPolska, 2008; 1, 26-32;
9. Kraus, S. W., Krueger, R. B., Briken, P., First, M. B., Stein, D. J., Kaplan, M. S.,  Reed, G. M. Compulsive sexual behaviour disorder in the ICD-11. World Psychiatry, 17(1), 2018; 109–110;
10. Kruger THC, Haake P, Hartman U, Schedlowski M. Orgasm-induced prolactin secretion: feedback control of sexual drive? Neurosci Biobehav Rev 2002; 26: 31-44;
11. Lew-Starowicz, Z. Zaburzenia seksualne w depresjach. Medipress Medical Update, 2005; 2, 11-12;
12. Nobre P.J., Pinto-Gouveia J. Differences in automatic thoughts presented during sexual activity between sexually functional and dysfunctional men and women. Journal of Cognitive Therapy and Research 2008; 32: 37–49;
13. Osborn M, Hawton K, Gath D. Sexual dysfunction among middle-aged women in the community. Br Med J. (Clin Res Ed) 1988; 296(6627): 959-962;
14. Pużyński S., Wciórka J. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Badawcze kryteria diagnostyczne. Vesalius, Kraków 2000;
15. Radomski, D., Jarząbek, G., Pawlaczyk, M., Friebe, Z. Występowanie dyspareunii u kobiet z endometriozą. Seksuologia Polska, 2006; 1, 13-15;
16. Smaś-Myszczyszyn, M. Zaburzenia hiperseksualne. W: Praca zbiorowa, Seksualność w praktyce psychologicznej. Analiza przypadków w przełożeniu na skuteczne metody pracy terapeutycznej (s. 107–116). 2018; Poznań: Forum Media Polska;
17. Smaś-Myszczyszyn, M. Kompulsywne zaburzenia seksualne. W: M. Rawińska (red.), Zaburzenia seksualne a psychoterapia poznawczo-behawioralna (s. 85–102). 2019; Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL;
18. Wiegel M., Scepkowski L.A., Barlow D.H. Cognitive-Affective Processes in Sexual Arousal and Sexual Dysfunction. Materiały konferencyjne Kinsey Institute Conference: Methodological Approaches In Reproductive Psychophysiology Bloomington, Indiana, USA 2003; 1–34;
19. Zdrojewicz Z., Lelakowska K. Rola stresu w problemach, zaburzeniach i preferencjach seksualnych. Seksuologia Polska 2006; 4: 69–79.