Stres i emocje a zachowania związane z jedzeniem
We współczesnej literaturze psychodietetycznej opisywane są liczne modele, których zadaniem jest wytłumaczenie zachowania człowieka w sferze żywieniowej. Oprócz oczywistych czynników fizjologicznych, jak również tych o charakterze ekonomicznym i społeczno-kulturowym, ważny wpływ na kształtowanie zachowań związanych z jedzeniem wywierają także czynniki psychologiczne, ze szczególnym uwzględnieniem stresu. Niniejsze zjawisko może doprowadzić bowiem do zakłócenia równowagi organizmu człowieka oraz wpływać bezpośrednio na zachowanie zdrowia lub rozwój choroby. Długotrwałe oddziaływanie czynników stresowych może stanowić przyczynę licznych zaburzeń, w tym nadciśnienia tętniczego oraz innych chorób w obrębie układu sercowo naczyniowego. Warto również wiedzieć, że stres może wpływać na wzrost lub zahamowanie łaknienia, przyczyniając się tym samym do rozwoju zaburzeń odżywiania. W dalszej części omówiona zostanie zależność między stresem oraz specyficznymi zachowaniami żywieniowymi podejmowanymi przez człowieka.
Spis treści
Pojęcie stresu oraz sposoby radzenia sobie z nim
Zjawisko stresu trudno jest jednoznacznie zdefiniować. Niemniej jednak, rozumiane jest ono jako stan napięcia, niepokoju oraz zdenerwowania powstający w obliczu problematycznych sytuacji. Jan Strelau (polski psycholog) ujmuje stres jako stan, w którym człowiek odczuwa silne, negatywne emocje, takie jak strach, bezsilność, agresja oraz lęk. Te emocje powodują stres w organizmie człowieka wtedy, gdy nie jesteśmy w stanie samodzielnie ich opanować. Na skutek niniejszego stanu, zachodzą liczne zmiany o charakterze fizjologicznym oraz biochemicznym, wpływające na zaburzenie homeostazy, a tym samym wyprowadzenie jednostki ze stanu psychicznej i fizjologicznej równowagi.
W tym miejscu warto przyjrzeć się także jednej z najczęściej cytowanych koncepcji stresu, opracowanej przez Richarda Lazarusa oraz Susan Folkman (amerykańskich psychologów). Ich zdaniem stres stanowi rodzaj interakcji zachodzącej między człowiekiem a środowiskiem, która wynika bezpośrednio ze sposobu oceny doświadczanych sytuacji, jak również sposobów radzenia sobie z nimi. Zgodnie z koncepcją amerykańskich psychologów, doświadczana sytuacja może zostać oceniona w trojaki sposób. Po pierwsze jako sytuacja pozytywna, po drugie jako neutralna, a po trzecie jako stanowiąca źródło zagrożenia. Dopiero wtedy, gdy sytuacja oceniona zostanie przez nas jako zagrażająca, doświadczamy negatywnych emocji, odpowiadających za wyzwolenie określonej reakcji organizmu, której zadaniem jest pobudzenie człowieka do działania.
Amerykański fizjolog – Walter Cannon definiuje natomiast stres jako właściwość organizmu niezbędną dla utrzymania stałości środowiska wewnętrznego w warunkach oddziaływania różnorodnych czynników zewnętrznych, związanych z wywieraniem presji.
Mimo, iż zjawisko stresu możemy rozpatrywać z różnych perspektyw, jego problematyka sprowadzona jest do prostej zależności. Zarówno w środowisku wewnętrznym, jak i zewnętrznym człowieka występują określone czynniki, które jednostka ocenia jako stresogenne. Czynniki te mogą odpowiadać za znaczące zmiany w zachowaniu człowieka. Warto również wiedzieć, że długotrwałe odczuwanie stresu wpływa także na stan fizjologiczny jednostki. Może powodować wzrost ciśnienia krwi, spadek poziomu wapnia oraz magnezu, jak również zaburzenia rytmu serca.
Rodzaje reakcji na stres
Jak wspomniano powyższej, stres jest złożonym zjawiskiem. Dlatego też, każdy z nas może reagować na niego w odmienny sposób. W literaturze psychologicznej znajdziemy różnorodne modele reakcji na stres.
Niemniej jednak, najpopularniejszy z nich dokonuje podziału niniejszego zjawiska na:
- DISTRES – negatywnie oddziałujący na organizm człowieka poprzez utrudnienie racjonalnego myślenia oraz uniemożliwienie podjęcia efektywnych działań, które mają na celu unieszkodliwienie zagrożenia;
- EUSTRES – konstruktywnie oddziałujący na organizm człowieka, poprzez motywację do podjęcia efektywnych działań, umożliwiających rozwiązanie problemu.
W tym miejscu warto także zwrócić uwagę na Ogólny Zespół Adaptacyjny (GAS), opracowany przez Jana Strelaua, składający się z 3 następujących po sobie faz.
- FAZY ALARMOWEJ – aktywowanej w sposób bezwarunkowy i wykształconej w procesie ewolucji reakcji organizmu na sytuację zagrożenia. Reakcja ta często określana jest mianem „walcz/uciekaj”. Celem niniejszej reakcji jest zmobilizowania organizmu do podjęcia działań, które stanowią efekt pobudzenia sympatycznego układu nerwowego.
- FAZY ODPORNOŚCI – polegającej na wykształceniu względnej adaptacji do obecnie panujących warunków. Podczas fazy odporności, organizm człowieka przystosowuje się do oddziaływania czynnika powodującego stres i jest w stanie prawidłowo funkcjonować w tych warunkach, mimo, iż zagrażający czynnik nadal działa.
- FAZY WYCZERPANIA – związanej z wyczerpaniem organizmu, które wstępuje na skutek długotrwałego oddziaływania stresu. Podczas fazy wyczerpania organizm nie jest w stanie dalej radzić sobie z sytuacją przekraczającą jego zdolności adaptacyjne.
Przyczyny stresu
Stan odczuwania stresu uzależniony jest od wielu czynników. Między innymi od aktualnego stanu psychofizycznego jednostki, jak i od indywidualnej oceny sytuacji. Stres powstaje na skutek oddziaływania bodźców wewnętrznych oraz zewnętrznych. Zależy od proporcji pomiędzy prawdziwymi a przewidywanymi oczekiwaniami w stosunku do spotykającej nas sytuacji, jak również stosunku do rzeczywistej i przewidywanej zdolności do poradzenia sobie z niniejszą sytuacją. W przypadku, w którym oczekiwania przerastają nasze rzeczywiste umiejętności, zaczynamy odczuwać stres, który oddziałuje zarówno na stan naszego organizmu, jak i dalsze podejmowane działania.
Bodziec odpowiedzialny za wywołanie stresu nazywany jest stresorem. W literaturze psychologicznej wyróżnia się ich różne typy, które można podzielić na:
- Wydarzenia o charakterze dramatycznym;
- Poważne wyzwania, które mogą stanowić rodzaj zagrożenia;
- Drobne, codzienne utrapienia.
To, do jakiej z powyższych grup zostanie przydzielony doświadczany przez nas stresor zależy nie tylko od siły działającego bodźca, ale także od indywidualnej tolerancji człowieka na zagrożenia. Stresory mogą pochodzić z różnych miejsc. Ich źródłem może być zarówno dom rodzinny, środowisko rówieśnicze, jak i miejsce pracy lub szkoła. Kiedy bodźce stresowe pochodzą ze środowiska rodzinnego, narażeni jesteśmy na długotrwałe oddziaływanie stresorów, co może doprowadzić do realnego zagrożenia stanu zdrowia.
Sposoby radzenia sobie ze stresem
Istnieją różne sposoby radzenia sobie z doświadczanym stresem. Możemy podzielić je na dwie główne grupy:
- Sposoby radzenia sobie ze stresem skierowane na działanie (rozwiązanie problemu);
- Sposoby radzenia sobie ze stresem skierowane na emocje.
Pojęcie radzenia sobie ze stresem odnosi się do ogółu aktywności, które podejmowane są przez człowieka w danej sytuacji stresowej i stanowią one efekt dokonania oceny tej sytuacji. Sposób radzenia sobie ze stresem jest traktowany w kategoriach zmiennej osobowościowej, stanowiącej zbiór strategii radzenia sobie, charakterystycznych dla danej jednostki. Wpływ na proces radzenia sobie ze stresem wywierają nie tylko czynniki wewnętrzne (w tym uwarunkowania osobowościowe), ale także czynniki zewnętrzne, takie jak: rodzaj sytuacji stresowej, adekwatność jej oceny, wsparcie społeczne oraz towarzyszące jej okoliczności.
W literaturze psychologicznej wyróżnia się różne style radzenia sobie ze stresem. W poniższym artykule przedstawiony został podział zaproponowany przez N. S. Endlera i J. D. A. Parkera (kanadyjskich psychologów).
- STYL SKONCENTROWANY NA ZADANIU – podejmowany w obliczu stresu, aby rozwiązać problem. Jego zastosowanie możliwe jest poprzez zmianę trudnej sytuacji oraz/lub jej przekształcenie poznawcze.
- STYL SKONCENTROWANY NA EMOCJACH – skupiający się wokół własnych przeżyć oraz reakcji na sytuację stresową.
- STYL SKONCENTROWANY NA UNIKANIU – polegający na unikaniu myślenia o problemie. W tym przypadku, działania jednostki skoncentrowane są na odwróceniu uwagi od działania stresorów lub na poszukiwaniu wsparcia społecznego.
Kortyzol – hormon stresu. Jak wpływa na procesy metaboliczne?
Doświadczanie stresu istotnie oddziałuje na nasz organizm, również w kontekście gospodarki hormonalnej. Badania dowodzą, iż doświadczanie stresu odpowiada za zwiększenie wydzielania kortyzolu (nazywanego hormonem stresu), produkowanego w nadnerczach. Podczas doświadczania ostrego stresu, w organizmie człowieka aktywowana jest oś podwzgórze-przysadka-nadnercza. Tym samym, z podwzgórza uwolniony zostaje neurohormon znany jako kortykoliberyna, pobudzający wydzielanie hormonu ACTH (adrenokortykotropowego). ACTH odpowiada z koeli za pobudzenie kory nadnerczy i uwalnianie glikokortykosteroidów, w tym przede wszystkim kortyzolu – wpływającego na zmianę metabolizmu składników odżywczych, dostarczanych wraz z pożywieniem.
W sytuacji, w której jednostka nie jest narażona na działanie długotrwałych czynników stresowych, kortyzol odpowiada za lipolizę tkanki tłuszczowej i uwolnienie z niej wolnych kwasów tłuszczowych, które następnie wychwytywane są przez komórki wątroby i wykorzystywane jako energia niezbędna do podjęcia działań w sytuacji stresowej. Niemniej jednak w sytuacji, w której jednostka narażona jest na długotrwałe doświadczanie stresorów, kortyzol przyczynia się do odkładania lipidów, jak również do wzmożenia apetytu.
Nie ulega wątpliwości fakt, że stres ściśle powiązany jest z odżywianiem. Dzieje się tak między innymi dlatego, że podwyższony poziom kortyzolu odpowiada za wywołanie uczucia głodu. Ponadto, stres zwiększa zapotrzebowanie organizmu na serotoninę, a tym samym wywołuje w nas chęć do spożywania produktów węglowodanowych (np. czekolady), odpowiedzialnych za wydzielanie endorfin, jak również za wzrost syntezy serotoniny (nazywanej potocznie hormonem szczęścia).
Stres i emocje a jedzenie
Jedzenie jest łatwo dostępne, a jego spożywanie w większości przypadków niesie ze sobą wiele pozytywnych emocji i skojarzeń. Dlatego też, może okazać się prostym sposobem na zmniejszenie odczuwanego napięcia, a nawet stanowić strategię radzenia sobie z trudnymi sytuacjami, poprzez odwrócenie uwagi od źródła stresu.
W perspektywie psychologicznej, jedzenie stanowi często kompensację potrzeb człowieka, których nie jest w stanie zaspokoić w adekwatny sposób. Okazuje się bowiem, że jedzenie jest w stanie spełniać nie tylko fizjologiczne, ale także psychologiczne potrzeby, w tym między innymi:
- Potrzebę bezpieczeństwa – wyrażającą się poprzez spożywanie posiłków o stałych porach lub spożywanie posiłków w towarzystwie najbliższych;
- Potrzebę miłości – wyrażającą się poprzez otrzymywanie podarunków w postaci słodkości;
- Potrzebę szacunku i uznania – wyrażającą się poprzez spożywanie produktów ekskluzywnych, odwiedzanie prestiżowych restauracji;
- Potrzebę samorealizacji – wyrażającą się poprzez przygotowywanie posiłków, które smakują naszym najbliższym.
Co ciekawe, jedzenie spełnia także funkcję komunikacji. Jest nieodłącznym elementem spotkań rodzinnych oraz ważnych uroczystości.
Głód i apetyt
Odczuwanie głodu stanowi dla nas sygnał informujący, że organizm wymaga jak najszybszego dostarczenia składników odżywczych dla jego prawidłowego funkcjonowania oraz rozwoju. Uczucie głodu jest niezbędne, ponieważ umożliwia nam nie tylko utrzymanie homeostazy, ale także przetrwanie. Niemniej jednak, w codziennym życiu często dochodzi do mylenia doświadczania głodu z apetytem. Apetyt pojawia się bowiem wtedy, gdy mamy ochotę spożyć konkretny produkt lub posiłek. Stanowi on konsekwencję wewnętrznego przekonania, że żywność kojarzy się z czymś przyjemnym i jest w stanie zaspokajać nie tylko potrzeby fizjologiczne, ale także psychologiczne. Czynności związane z jedzeniem niejednokrotnie traktowane są jako rodzaj aktywności. Jemy z powodu nudy oraz nieumiejętności zagospodarowania wolnego czasu. Okazuje się także, iż po jedzenie sięgamy często wtedy, gdy doświadczamy stresu lub odczuwamy określone emocje.
Emocje i jedzenie
Emocje to jeden z kluczowych mechanizmów funkcjonowania człowieka w życiu społecznym. Stanowią one bodziec do zmiany uwagi, aktywacji sieci skojarzeniowych oraz wywołania zmian w autonomicznym układzie nerwowym, które doprowadzają między innymi do napięcia mięśniowego oraz ekspresji mimicznej. W dzisiejszych czasach żywność posiada szerokie znaczenie. Może ona nawet pomagać ludziom w radzeniu sobie z trudnymi emocjami. W świetle badań naukowych, emocje wywierają duży wpływ na zachowania żywieniowe człowieka, między innymi poprzez zwiększenie motywacji do jedzenia, czy też szybkości konsumpcji oraz procesów trawiennych. Psychologowie zwracają uwagę, że niektóre osoby wykazują tendencje do „zajadania” negatywnych emocji oraz złego samopoczucia. W takim przypadku możemy mówić o żywieniu emocjonalnym.
Co ciekawe, liczne badania udowodniły, że emocje oddziałują nie tylko na ilość spożywanego pokarmu, ale także na jego jakość. Wpływ na niniejsze zjawisko wywierają dwa mechanizmy.
- Po pierwsze: spożywanie pokarmów zgodnych z emocjami. Zgodnie z niniejszym mechanizmem, pozytywne emocje powinny zwiększać motywację do jedzenia, jak również przyjemność związaną ze spożywaniem posiłków. Natomiast, negatywne emocje powinny zmniejszać motywacje do jedzenia.
- Po drugie: konsumpcja stymuluje emocje. Zgodnie z niniejszym mechanizmem, poczucie szczęścia stanowi wynik spożywanej żywności. Postępowanie zgodnie z niniejszym wzorcem może doprowadzić do jedzenia zbyt dużych ilości pokarmów, w celu doświadczania pozytywnych emocji.
Nie ulega wątpliwości fakt, iż doświadczanie negatywnych emocji zwiększa aktywność niektórych partii mózgu, co jednocześnie może przekładać się na zwiększoną potrzebę spożywania żywności. Ponadto, dostrzeżono, iż odczuwanie przykrych emocji intensyfikuje potrzebę jedzenia pokarmów bogatych w tłuszcz, o wysokiej wartości kalorycznej (np. chipsów, słodyczy, produktów typu fast-food). Natomiast, doświadczanie pozytywnych emocji aktywuje apetyt na produkty o niskiej kaloryczności.
W literaturze psychologicznej możemy odnaleźć wiele teorii, które starają się wytłumaczyć związek między jedzeniem a zachowaniami żywieniowymi. Niektóre z nich skupiają się wokół jedzenia, jako sposobu na odwrócenie uwagi od przykrych emocji. W tym przypadku, żywność pozwala na skupienie się na chwili obecnej i doświadczaniu przyjemności płynących z jedzenia. Warto wiedzieć, iż powtarzanie takiego schematu może skutkować uzależnieniem. Kolejna z teorii głosi, iż jedzenie emocjonalne dotyczy w szczególności tych osób, które doświadczają trudności emocjonalnych. Jedzenie pomaga im wówczas zapanować na przykrymi emocjami i pozytywnie wpływać na nastrój. W tym przypadku, żywność traktowana jest w kategorii pocieszenia. Trzecia z prezentowanych teorii ujmuje problem żywienia emocjonalnego w kategoriach maski, przykrywki. To właśnie za pośrednictwem spożywania nadmiernych ilości jedzenia, osoba jest w stanie zamaskować realny problem, który odpowiedzialny jest za wywoływanie negatywnych emocji.
Analizując problem żywienia emocjonalnego warto także zwrócić uwagę na zjawisko aleksytymii. Aleksytymia określana jest jako niezdolność do identyfikowania, rozumienia i nazywania emocji. Natomiast, jej głównym objawem jest trudność w odróżnianiu pobudzenia fizjologicznego od emocjonalnego.
Stres i jedzenie
Badania naukowe dowodzą, iż w sytuacjach związanych ze stresem blisko 22% dorosłych Polaków jest skłonnych sięgać po słodycze. Co ciekawe, zjawisko to znacznie częściej obserwuje się u kobiet, niż u mężczyzn. Okazuje się również, że wtedy, gdy towarzyszy nam nieprzyjemne uczucie stresu, chętnie sięgamy po czekoladę oraz słodkie ciasteczka. Wpływa na to między innymi fakt, że stres zwiększa zapotrzebowanie organizmu na węglowodany. Warto jednak wiedzieć, że najczęściej działania te są podejmowane przez nas nieświadomie i wykonywane w sposób intuicyjny. W wielu przypadkach, uczucie napięcia wywołane działaniem stresora mylone jest z odczuwaniem głodu.
Psychologowie oraz dietetycy są zgodni, że stres może stanowić istotny czynnik ryzyka nadwagi i otyłości. Dotyczy to przede wszystkim tych osób, które nie potrafią umiejętnie radzić sobie z niniejszym zjawiskiem. Podczas prawidłowej interpretacji stresu jako emocji, powinno dochodzić do rozładowywania nieprzyjemnego zjawiska w sposób inny, niż sięganie po jedzenie. Niemniej jednak, stres jest na tyle specyficznym zjawiskiem, iż wywołuje w naszym organizmie szereg zmian fizjologicznych, a wśród nich uczucie ucisku w okolicach brzucha, napięcie mięśni, przyspieszenie rytmu serca oraz osłabienie. Nie dziwi więc fakt, iż stan ten przez wielu może mylnie interpretowany być jako potrzeba spożycia posiłku.
Stres nie zawsze wpływa na nasze zachowania żywieniowe w ten sam sposób. Naukowcy są zdania, że w sytuacji, w której poddani jesteśmy działaniu stresora o charakterze ostrym (nagłym), nasz układ nerwowy mobilizuje organizm do szybkiego działania. W takiej sytuacji pojawia się odruch powstrzymywania się od jedzenia. Niemniej jednak, w sytuacji, w której mamy do czynienia ze stresem chronicznym (przewlekłym), w organizmie dochodzi do wzrostu poziomu kortyzolu we krwi, a tym samym zwiększa się nasza potrzeba na spożywanie pokarmów.
Warto także wiedzieć, iż stres odpowiada za przyspieszenie rozpadu serotoniny. W takiej sytuacji częściej odczuwamy chęć spożywania cukrów, które stymulują wydzielanie niniejszego hormonu. Działanie serotoniny nie jest jednak długotrwałe. Pozwala na osiągnięcie lepszego samopoczucia na wyłącznie 3 godziny, aby po tym czasie ponownie wywołać w naszym organizmie potrzebę spożycia węglowodanów. Serotonina wpływa na organizm w taki sposób, że czujemy się spokojniejsi i nie skupiamy się na działaniu czynników stresogennych. Sięganie po węglowodany w chwilach napięcia odpowiada za aktywację insuliny, która stymuluje mózg do wytwarzania tryptofanu, stanowiącego prekursor serotoniny. Co ciekawe, w sytuacji długotrwałego oddziaływania czynników stresowych dochodzi także do obniżenia poziomu magnezu. Dlatego też, intuicyjnie zdarza nam się sięgać po ciemną czekoladę, która stanowi bogate źródło niniejszego pierwiastka. Ponadto, jedzenie czekolady wiążę się z odczuwaniem przyjemności, która choć na chwilę pomaga nam oderwać się od nieprzyjemnych uczuć. Niemniej jednak, w sytuacji, w której zaczynamy tracić kontrolę nad ilością spożywanych słodkości, pojawiają się wyrzuty sumienia oraz towarzyszący im stres, co doprowadza do powstania mechanizmu błędnego koła.
Wpływ stresu na problem otyłości
Stres i otyłość są ze sobą ściśle powiązane. Niniejsza choroba powstaje na skutek gromadzenia się nadmiernej ilości tkanki tłuszczowej w organizmie i wiąże się z licznymi problemami natury fizjologicznej. Niemniej jednak, otyłość to coś znacznie więcej niż zaburzenie o charakterze somatycznym, istnieje bowiem wiele zależności między otyłością a psychiką człowieka. Jednym z najistotniejszych czynników odpowiedzialnych za jej powstawanie jest stres, który towarzyszy nam w życiu codziennym, bez względu na wiek, wykonywany zawód, czy też status społeczny. W sytuacji stresu może bowiem dochodzić do jego nieprawidłowej interpretacji, a tym samym rozładowywania napięcia poprzez spożywanie pokarmów. Częste powtarzanie takiego zachowania może prowadzić do rozwoju otyłości.
W tym miejscu warto także zwrócić uwagę na wyniki badań naukowych, zgodnie z którymi osoby otyłe wykazują większą wrażliwość oraz tendencję do silniejszego reagowania na sytuacje stresujące. Osoby o nadmiernej masie ciała częściej odbierają sytuacje stresowe jako lękotwórcze, krzywdzące i niesprawiedliwe. Jednocześnie, rzadziej interpretują stres w kategoriach wyzwania i inspiracji do podjęcia zmiany. W wielu przypadkach, radzenie sobie ze stresem poprzez jedzenie jest reakcją wyuczoną jeszcze w okresie dzieciństwa i utrwalaną przez lata.
Stres i otyłość można rozpatrywać z wielu perspektyw. Niniejsze zjawisko nie tylko zwiększa ryzyko nadmiernej masy ciała, ale także stanowi konsekwencję otyłości. Wiele osób zmagających się z niniejszym zaburzeniem stanu zdrowia prezentuje niską samoocenę, doświadcza trudności w relacjach społecznych i zawodowych, co stanowi nie tylko źródło napięcia emocjonalnego, ale także silnego stresu.
Leczenie otyłości źródłem stresu
Leczenie otyłości jest złożonym procesem, na którego efekty wpływ posiada nie tylko odpowiednio zbilansowana dieta, ale przede wszystkim dobra współpraca dietetyka z pacjentem, odpowiednia motywacja i zaangażowanie w proces leczenia. Ważny wpływ wywiera także wsparcie otoczenia oraz umiejętność efektywnego radzenia sobie ze stresem. Jak wspomniano we wcześniejszej części artykułu, sytuacje o charakterze stresogennym wpływają na regulację łaknienia oraz ilość i jakość spożywanych posiłków, co bezpośrednio przekłada się na efekty leczenia dietetycznego. W wielu przypadkach zdarza się, iż pacjenci zgłaszający się do gabinetu dietetyka pragną szybko zredukować swoją masę ciała, a tym samym osiągnąć lepsze samopoczucie. Niemniej jednak, ich wysokie oczekiwania są nieadekwatne, albowiem wprowadzanie zasad zdrowego żywienia do codzienności jest procesem długotrwałym i nie przynosi natychmiastowych efektów. Zderzenie się z rzeczywistością powoduje u osób otyłych rozczarowanie i wzrost napięcia emocjonalnego, który przekłada się na odczuwanie stresu w czasie stosowania kuracji odchudzającej.
Wśród czynników stresogennych oddziałujących na proces leczenia otyłości wyróżnia się:
- Nieprawidłowy obraz własnego ciała – osoby zmagające się z procesem otyłości często nie dostrzegają efektów stosowania diety;
- Konieczność przestrzegania ścisłych zaleceń dietetycznych – nawet w sytuacji uroczystości oraz spotkań rodzinnych;
- Zaabsorbowanie jedzeniem – osoby otyłe w czasie leczenia dietetycznego często myślą o jedzeniu oraz o przygotowywaniu posiłków zgodnych z założeniami planu dietetycznego;
- Systematyczne kontrole w gabinecie dietetyka – wiążące się z silnym emocjami, zwłaszcza, gdy pacjentowi nie udało osiągnąć się zamierzonego celu.
Osoby zmagające się otyłością, pod wpływem negatywnych emocji, często sięgają po słodkości w celu zredukowania napięcia. W takich momentach zdarza im się tracić kontrolę i spożywać nadmierne ilości jedzenia, co doprowadza do ponownego wzrostu masy ciała. Wielu pacjentów gabinetów dietetycznych podąża za przekonaniem „wszystko, albo nic” i wtedy, gdy na skutek silnego stresu zdarza im się utracić kontrolę nad ilością spożywanego jedzenia, rezygnują z dalszego leczenia dietetycznego.
Stres a zaburzenia odżywiania
Długotrwałe oddziaływanie bodźców stresowych może z czasem doprowadzić do rozwoju chorób o charakterze psychosomatycznym, w tym zaburzeń odżywiania.
Wśród zaburzeń odżywiania (zgodnie z klasyfikacją DSM-5) wyróżnia się:
- Jadłowstręt psychiczny (anoreksję);
- Żarłoczność psychiczną (bulimię);
- Zaburzenia objadania się;
- Inne specyficzne zaburzenia żywienia i odżywiania;
- Niespecyficzne zaburzenia żywienia i odżywiania.
Czynniki stresogenne mogą oddziaływać na zaburzenia odżywiania na dwa sposoby, jako czynniki wyzwalające oraz/lub podtrzymujące.
- CZYNNIKI WYZWALAJĄCE – stanowią bezpośrednią przyczynę choroby. Stresor odpowiedzialny jest bowiem za wywołanie zmiany zachowań związanych z jedzeniem. Czynnik stresogenny w tym przypadku może związany być z krytycznymi uwagami ze strony otoczenia na temat wyglądu ciała lub wagi, trudnymi sytuacjami życiowymi (np. doświadczenie straty bliskiej osoby), sytuacjami zmieniającymi relacje rodzinne (np. rozwód rodziców). Stresory te mogą odpowiedzialne być za rozwój zaburzeń odżywiania u osób o niskiej samoocenie oraz wysokim stopniu zależności.
- CZYNNIKI PODTRZYMUJĄCE – wpływają na podtrzymywanie objawów zaburzeń odżywiania i w znacznym stopniu utrudniają proces leczenia. Wpływają na poczucie niechęci do leczenia. Związane są między innymi z wywołaniem silnego uczucia stresu, który towarzyszy perspektywie przyrostu masy ciała na skutek leczenia anoreksji.
Jednym z najsilniej związanych ze stresem zaburzeń odżywiania jest zespół kompulsywnego objadania się, który dotyczy od 2-5% populacji oraz aż 30% osób zmagających się z problemem otyłości. Badania dowodzą, iż zachowania związane z kompulsywnym objadaniem się osób dorosłych posiadają charakter nerwicowy i stanowią swoistą ucieczkę od stresorów dnia codziennego. Grupą najbardziej narażoną na rozwój niniejszego zaburzenia odżywiania są osoby, które przejawiają niską samoocenę oraz nieumiejętność efektywnego radzenia sobie ze stresem.
Obserwacje psychologów oraz badania naukowe zwracają także uwagę na silny związek stresu z anoreksją oraz bulimią. Okazuje się, że pacjentki, u których rozpoznano niniejsze zaburzenia odżywiania (w porównaniu z kobietami o prawidłowej masie ciała) rzadziej podejmują aktywne działania, aby zwalczać sytuację odpowiedzialną za wywołanie stresu. Ponadto, u kobiet zmagających się z bulimią częściej rozpoznaje się skłonność do sięgania po alkohol oraz środki odurzające w chwilach napięcia nerwowego. Badania przeprowadzone przez polskich psychologów wskazują, iż osoby doświadczające zaburzeń odżywiania częściej wykorzystują strategie radzenia sobie ze stresem oparte na emocjach oraz styl unikowy.
Stres zawodowy a zachowania żywieniowe
Stres zawodowy i związane z nim konsekwencje stanowią jeden z najczęściej zgłaszanych problemów zdrowotnych. Ponadto, więcej niż 20% pracowników pochodzących z krajów Unii Europejskiej jest zdania, iż stres związany z wykonywanym zawodem negatywnie wpływa na ich stan zdrowia. Dane statystyczne jasno wskazują, iż stres zawodowy jest przyczyną ponad 50% absencji na stanowisku pracy. Okazuje się, iż pracownicy firm, którzy narażeni są na intensywne oddziaływanie czynników stresogennych, podejmują zróżnicowane techniki redukcji napięcia, wśród najczęstszych z nich wyróżnia się: nadużywanie alkoholu, palenie papierosów, zażywanie środków przeciwbólowych oraz/lub nadmierne objadanie się. Ostatnie z wymienionych zachowań (nadmierne objadanie się) znacznie częściej dotyczy kobiet niż mężczyzn. To właśnie przedstawicielki płci żeńskiej są bardziej skłonne do podjadania słodkich przekąsek na stanowisku pracy. Mężczyźni natomiast, na skutek chronicznego stresu zawodowego częściej sięgają po alkohol.
Warto również zwrócić uwagę na fakt, iż techniki rozładowywania stresu zawodowego istotnie różnią się między osobami o prawidłowej masie ciała oraz tymi, które zmagają się z problemem otyłości. W przypadku osób o prawidłowej masie ciała, stres zazwyczaj ogranicza chęć spożywania jedzenia. Ponadto, osoby te częściej rozładowują negatywne emocje poprzez aktywność fizyczną. Niemniej jednak, w przypadku pracowników o nadmiernej masie ciała częściej dochodzi do redukowania napięcia poprzez spożywanie wysokokalorycznych posiłków, które nasilają problem otyłości. Dodatkowo, stres odpowiada u nich za zwiększenie apetytu.
Podsumowując, tendencja do sięgania po słodycze w chwilach napięcia, w połączeniu z pracą, która na co dzień dostarcza nam dużej ilości czynników stresogennych, może doprowadzić do rozwoju otyłości oraz towarzyszących jej zaburzeń stanu zdrowia w przyszłości. Dlatego też, tak ważne jest, aby wykształcić adaptacyjne i efektywne sposoby rozładowywania stresu, co będzie sprzyjało zachowaniu dobrego zdrowia oraz lepszego samopoczucia.
Stres i jedzenie – jak przerwać mechanizm błędnego koła?
Stres jest istotnie oraz wielowektorowo powiązany z zachowaniami żywieniowymi człowieka. Codzienny sposób odżywiania oraz stan odżywienia organizmu bezpośrednio przed ekspozycją na działanie czynników stresogennych, wpływają na sposoby radzenia sobie z nimi. Ponadto, wzrost wydzielania hormonów stresu doprowadza do obniżenia poziomu magnezu, a tym samym zaburzeń rytmu serca, pobudliwości nerwowo-mięśniowej, jak również do uogólnionego poczucia zmęczenia w wymiarze psychofizycznym. Dodatkowo, oddziaływanie czynników stresogennych wpływa na obniżenie poziomu witaminy E oraz C (które spełniają rolę antyoksydantów), wpływających na funkcjonowanie układu immunologicznego i zmniejszających naszą odporność na choroby.
Jedzenie emocjonalne stanowi poważny problem, zwłaszcza wtedy, gdy staje się niekontrolowane. Kiedy osoba nie zna alternatywnych form radzenia sobie ze stresem (i redukuje napięcie wyłącznie poprzez spożywanie wysokokalorycznych pokarmów), tworzy się mechanizm błędnego koła. Warto bowiem wiedzieć, że stosowanie takiego sposobu radzenia sobie ze stresem, samo w sobie może odpowiedzialne być za wzmożenia napięcia oraz wywoływanie poczucia bezradności.
W celu przerwania mechanizmu błędnego koła, konieczne jest nie tylko kształtowanie prawidłowych nawyków żywieniowych pod okiem doświadczonego dietetyka, ale przede wszystkim otrzymanie właściwej opieki psychologicznej. Podczas spotkań w gabinecie specjalisty, osoba zmagająca się z chronicznym stresem jest w stanie wykształcić nowe, prozdrowotne techniki rozładowywania napięcia. Ponadto, psychoterapia pomaga pacjentowi osiągnąć kontrolę nad własnymi emocjami, a tym samym zachowaniami żywieniowymi. W przypadku osób otyłych, które doświadczają spożywania nadmiernych ilości jedzenia w sytuacjach stresowych, konieczne okazuje się również zastosowanie psychokorekcji, której celem jest walka z błędnymi przekonaniami pacjenta na temat własnego ciała, brakiem wiary we własne możliwości oraz nieumiejętnością radzenia sobie ze stresem.
Podsumowanie
Jedzenie pełni wiele ważnych funkcji w życiu człowieka, również tych związanych ze sferą psychologiczną. Już od najmłodszych lat uczymy się, że jedzenie (ze szczególnym uwzględnieniem słodkości) jest źródłem przyjemności, formą nagrody, a nawet pocieszenia. Utrwalenie takich przekonań powoduje w dorosłości stosowanie jedzenia w celu redukcji napięcia powstającego na skutek stresu. W takim przypadku, problem nie jest rozwiązywany w adekwatny sposób, tylko za pośrednictwem jedzenia. Powtarzanie takich zachowań jest szczególnie niebezpieczne dla zdrowia, albowiem doprowadzić może do rozwoju otyłości oraz związanych z nią konsekwencji (w tym chorób w obrębie układu sercowo-naczyniowego). Ponadto, jedzenie pod wpływem emocji może przyczynić się do rozwoju zaburzeń odżywiania oraz innych zaburzeń o charakterze psychicznym, które w znacznym stopniu oddziałują na funkcjonowanie jednostki. Dlatego też, tak ważne jest wykształcenie adaptacyjnych metod radzenia sobie ze stresem i trudnymi emocjami. W tym celu, warto skorzystać z pomocy doświadczonego psychologa oraz/lub psychoterapeuty.
Bibliografia
- Ball K, Lee C. (2002) Psychological stress, coping, and symptoms of disordered eating in a community sample of young Australian women. Int J Eat Disord; 31(1): 71–81;
- Bętkowska-Korpała B., Karpowicz A., Gierowski J. i wsp. (2007): Doświadczanie stresu przez osoby z otyłością — badania własne. Endokrynol. Otyłość; 3: 63–67;
- Brownley KA, Berkman ND, Peat ChM, Lohr KN, Cullen KE, Bann CM, Bulik CM. (2016): Binge-Eating Disorder in Adults. A Systematic Review and Meta-analysis. Annals of Internal Medicine;165(6):409-20
- Brytek A. (2006) Poczucie własnej wartości, strategie radzenia sobie ze stresem i ekspresja złości u francuskich pacjentek chorych na jadłowstręt psychiczny. Psychiatr Polska; 40(4): 743–750;
- Epel E., Lapidus R., Macewen B., Brownell K. (2001): Stres czynnikiem zwiększającym apetyt u kobiet: badanie laboratoryjne wywołane przez stres kortyzolu i zachowania żywieniowe, Psychoneuroendocrinology, 26(1), s. 32–49;
- Heszen-Niejodek I. (2000): Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie, [w:] J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 3, GWP, Gdańsk.
- Jankowska J, Helbin J. (2010): Różnorodne środki nagradzania się w pozytywnych i negatywnych stanach emocjonalnych. Probl Hig Epidemiol, 91(3): 425-427.
- Jaworski M. (2010), Funkcje psychologiczne przyczyniające się do rozwoju otyłości wśród ludności w Polsce, „Medycyna Rodzinna”, nr 4;
- Juruć A., Wierusz-Wysocka B., Bogdański P. (2011), Psychologiczne aspekty jedzenia i nadmiernej masy ciała, „Farmacja Współczesna”, nr 4;
- Kosicka-Gębska M, Jeznach M, Jeżewska-Zychowicz M. (2011): Spożycie słodyczy a poglądy konsumentów o ich wpływie na zdrowie i funkcjonowanie człowieka. Bromat Chem Toksykol, 44(3): 999-1004.
- Leszczyńska S., Błażejewska K., Lewandowska-Klafczyńska K., Rycielski P. (2011): Emocje a zachowania żywieniowe u kobiet w wieku 18–30 lat. Endokrynol. Otyłość; 7: 167–171.
- Milczarek M., Schneider E., Gonzales E.R. (2009): OSH in figures: Stress at work-facts and figures. European Risk Observatory Report. European Agency for Safety and Health at Work, Luxembourg;
- Moryś J, Jeżewska M. (2006): Problematyka stresu. Historyczne, społeczne i medyczne aspekty problematyki stresu. [w:] Psychologia w medycynie. Borys B, Majkowicz M (red). AM, Gdańsk: 67-79.
- Ogińska-Bulik O. (2004): Psychologia nadmiernego jedzenia. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź;
- Ogińska-Bulik N., Putyński L.(2000) : Kwestionariusz Moje Zwyczaje Żywieniowe — konstrukcja i właściwości psychometryczne. Acta Univ. Lodz. Folia Psychologica;4:25–30;
- Oliver G., Wardle J., Gibson E.L. (2000): Stress and food choice: A laboratory study, Psychosomatic Medicine; 62, p. 853–865.
- Strelau J, Zawadzki B, Oniszczenko W, Sobolewski A, Pawłowski P (2004) [w:] Osobowość a ekstremalny stres. Strelau J (red). GWP, Gdańsk: 48-64;
- Szczygieł D., Buczny J., Bazińska R. (2012): Emotion regulation and emotional information processing: The moderating effect of emotional awareness, Personality and Individual Differences; 52, p. 433–437.
- Waller G, Cordery H, Corstorphine E, Hinrichsen H, Lawson R, Mountford V, Russell K (2011): Terapia poznawczo-behawioralna zaburzeń odżywiania. Wszechstronny przewodnik terapeutyczny. Warszawa: Medipage;
- Włodarczyk D., Wrześniewski K.(2005): Ocena stresu w kategoriach wyzwania u chorych po zawale serca — próba syntezy na podstawie danych empirycznych. Przegląd Psychologiczny; 4: 339–358;
- Ziółkowska B., (2009): Sytuacje trudne jako źródło zaburzeń łaknienia. Zaburzenia łaknienia jako źródło sytuacji trudnych, [w:] B. Ziółkowska (red.), Opętanie (nie)jedzeniem, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
- Żukowska Z., Kuo L.E., Kitlinska J.B., Tilan J.V., Li L., Baker S.B. i wsp. (2007): Neuropeptide Y acts directly in the periphery on fat tissue and mediates stress — induced obesity and metabolic syndrome. Nat. Med;13: 803–811.