Wszystko zaczęło się od teorii – kilka słów na temat kolejności urodzeń według Alfreda Adlera

Koniec wieku XIX oraz początek XX związany był z dynamicznym rozwojem psychologii. Wszystko za sprawą Zygmunta Freuda, który po dziś dzień uznawany jest za ojca współczesnej psychoanalizy. Pod wrażeniem, jak również wpływem teorii Freuda był Alfred Adler (austriacki psychiatra), który pod koniec lat dwudziestych ubiegłego stulecia opracował teorię, zgodnie z którą kolejność urodzeń w rodzinie miała predysponować do rozwoju określonych cech osobowości. W swoich pracach umieścił on charakterystykę kolejno urodzonych dzieci, jak również udowodnił, iż kolejność urodzenia może mieć związek z poziomem naszej inteligencji.

Teoria Alfreda Adlera wzbudziła ogromne zainteresowanie oraz kontrowersje w środowisku naukowym. Ponadto stanowiła inspirację do przeprowadzenia licznych badań, które dawały często sprzeczne wyniki. Niemniej jednak, po dzień dzisiejszy teoria Adlera jest szeroko omawiana przez specjalistów i wzbudza ona ciekawość wśród rodziców, którzy dostrzegają u swoich dzieci cechy opisane przez austriackiego psychoanalityka.

Obraz dziecka środkowego w literaturze psychologicznej

Za sprawą teorii Alfreda Adlera, w literaturze psychologicznej opisującej rozwój osobowości dziecka możemy doszukać się pewnej charakterystyki dziecka środkowego. Uwzględnia ona nie tylko kolejność urodzeń, ale także płeć dziecka oraz fakt, czy urodziło się ono pomiędzy dwoma braćmi, czy też siostrami.

Bycie dzieckiem środkowym niejednokrotnie związane jest z poczuciem bycia dodatkowym, niepotrzebnym, a nawet pomijanym w strukturze rodziny. Często postrzegane jest ono jako zbyt dojrzałe, aby zachowywać się jak najmłodsze dziecko i jednocześnie niedostatecznie dojrzałe, aby korzystać z przywilejów najstarszego z rodzeństwa. Dziecko środkowe często podejmuje jedną z wielu możliwych strategii, aby dostosować się do warunków życia rodzinnego.

Może ono przyjmować postawę:

• duszy towarzystwa;
• dziecka izolującego się;
• milczka;
• buntownika.

Wśród niewątpliwych zalet dziecka środkowego w literaturze psychologicznej wyróżnia się:

• jego umiejętność do utrzymywania trwałych relacji społecznych;
• umiejętność znajdowania kompromisowych rozwiązań konfliktów;
• towarzyskość i koleżeńskość;
• lojalność;
• twórczość oraz zaradność;
• zdolność do adaptowania się do trudnych warunków.

Wśród wad dziecka środkowego wyróżnia się natomiast silną zazdrość, skłonność do hałaśliwych zachowań, jak również częstego obrażania się.

Obraz dziecka środkowego w opinii społecznej

Wraz ze wzrostem popularności teorii dotyczącej wpływu kolejności urodzeń na pewne predyspozycje osobowościowe, doszło do rozpowszechnienia stereotypów na temat dziecka środkowego. Zgodnie z nimi, dziecko środkowe jawiło się jako problematyczne, przejawiające skłonności do zachowań autoagresywnych. W opinii społecznej, dziecko środkowe postrzegane było bowiem jako to, które czuje się mniej kochane przez rodziców. Szczególnie wtedy, gdy przez wiele lat utrzymywało ono pozycję dziecka najmłodszego, czyli pupila rodziny.

W stereotypach dotyczących dziecka środkowego możemy doszukać się także jego skłonności do somatyzacji, czyli wyrażania swoich lęków i obaw poprzez doznania bólowe oraz choroby, dzięki którym zyskuje ono uwagę rodziców. Ponadto towarzyszy mu opinia jednostki, która nieustannie musi walczyć o swoją pozycję w rodzinie, albowiem nie jest mu przypisana konkretna rola.

Funkcjonowanie dziecka środkowego w życiu dorosłym

Zjawisko dziecka środkowego wzbudziło ogromne zainteresowanie wśród Amerykańskich badaczy. Zwrócili oni bowiem uwagę na fakt, że wielu znamienitych przywódców było właśnie środkowym dzieckiem w rodzinie (np. Abraham Lincoln oraz Lech Wałęsa). Dostrzegli oni również, że dziecko urodzone w drugiej kolejności, jednocześnie niebędące najmłodszym w rodzinie, posiada nadprzeciętne zdolności mediacyjne oraz przywódcze. Badania naukowe dowodzą także, iż dzieci środkowe dobrze funkcjonują w życiu dorosłym, mimo iż wykazują one słabszy kontakt z rodziną niż w przypadku starszego rodzeństwa. Zdaniem naukowców, środkowe dzieci spełniają się w roli dobrego małżonka oraz rodzica. Co ciekawe, badania naukowe wskazują, iż środkowe dzieci częściej decydują się na zamieszkanie z dala od domu rodzinnego. Ponadto postrzegani są oni jako dobrzy pracownicy, odznaczający się ponadprzeciętną zdolnością do współpracy w grupie.

Czy istnieje kompleks dziecka środkowego?

Chociaż pojęcie kompleksu/syndromu dziecka środkowego jest znane szerokiej części społeczeństwa, warto wiedzieć, iż w literaturze specjalistycznej nie znajduje ono odzwierciedlenia. Psychologowie dziecięcy, choć nie odrzucają całkowicie teorii Adlera, nie są skłonni do spostrzegania oraz interpretacji zachowań dziecka wyłącznie przez pryzmat kolejności jego narodzin. Zdaniem wielu specjalistów, przypisywanie nadmiernego znaczenia dla pozycji, w jakiej dziecko przyszło na świat, może być krzywdzące. Dlatego też zachęcają oni, aby każde ze swoich dzieci traktować na tych samych warunkach, bez względu na to, czy jest ono pierworodne, środkowe, czy też najmłodsze. Warto także pamiętać, że niezbędnym narzędziem do rozwiązywania wszelkich sporów oraz niejasności, jakie mogą pojawić się w środowisku rodzinnym, jest właściwa komunikacja. Poprzez rozmowę jesteśmy bowiem w stanie wyjaśnić dziecku wszelkie wątpliwości, nawet w sytuacji, w której czuje się ono mniej kochane ze względu na swoją pozycję w rodzinie.

Rola czynników środowiskowych i ich wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka

Kształtowanie się osobowości dziecka to złożony proces, w którym udział biorą zarówno czynniki biologiczne, jak i środowiskowe. I chociaż kolejność narodzin może w pewnym stopniu sprzyjać kształtowaniu się określonych przekonań na temat otaczającego nas świata, warto pamiętać, że kluczową rolę w procesie rozwoju dziecka odgrywa postawa rodziców, którzy są zdolni do zaspakajania nie tylko podstawowych potrzeb swoich potomków.

Wśród czynników środowiskowych, które niewątpliwie wpływają na kształtowanie się osobowości dziecka, możemy wyróżnić między innymi:

• relacje panujące między rodzicami;
• relacje rodziców z dziećmi;
• relacje rodzinne w ujęciu międzypokoleniowym, na przykład zaangażowanie dziadków w proces wychowania wnucząt;
• stan zdrowia najbliższych członków rodziny;
• relacje panujące między rodzeństwem;
• sytuację ekonomiczną rodziny;
• relacje z rówieśnikami;
• obecność odpowiedniego wzorca do naśladowania;
• przestrzeń do wyrażania własnych uczuć, spostrzeżeń i fantazji;
• poprawną komunikację.

Podsumowanie

Chociaż wpływ kolejności urodzeń na kształtowanie się osobowości dziecka zdaje się być fascynujący z punktu widzenia psychologii oraz psychoanalizy, warto pamiętać, że rozwój dziecka jest zjawiskiem niezwykle złożonym, na które wpływa wiele czynników. I chociaż kolejność urodzeń może predysponować do powstawania pewnych cech osobowości, nie jest ona warunkująca. Istotną rolę w kształtowaniu osobowości dziecka i jego postaw wobec świata odgrywa jednak środowisko rodzinne, w którym maluch się wychowuje. Dlatego też tak ważne jest, aby zaspokajać jego potrzeby, z których najważniejsze to miłość i poczucie bezpieczeństwa.

Bibliografia

1. Beck, E., Burnet, K. L., Vosper, J. (2006). Birth-order effects on facets of extraversion. Personality and Individual Differences, 40(5), 953–959;
2. Bolechowska M., Krawczyk E. (1983). Wybrane problemy rozwoju emocjonalnego sześciolatków z rodzin rozbitych, [w:] Bolechowska (red.), Wybrane zagadnienia z psychologii rodziny, Katowice;
3. Brzozowski P. (1988) Postawy wychowawcze rodziców, a agresywność dzieci, [w:] Pospiszyl K. (red.), Z badań nad postawami rodzicielskimi, Lublin;
4. Falbo, T. (1981). Relationships between birth category, achievement, and interpersonal orientation. Journal of Personality and Social Psychology, 41(1), 121–131;
5. Grzankowska I. Basińska M. (2010). Cechy osobowości dziecka a pozycja wśród rodzeństwa. W: T. Rostowska, A. Jarmułowska (red.). Rozwojowe i wychowawcze aspekty życia rodzinneo. Warszawa: Wydawnictwo Difin;
6. Hauser, R. M., Kuo, H.-H. D., Cartmill, R. S. (1997). Birth Order and Personality among Adult Siblings: Are There Any Effects? In annual meeting of the Population Association of America, Washington, DC;
7. Harwas-Napierała B. (2006). Komunikacja w rodzinie ujmowanej jako system w relacji rodzice-dzieci. Obrazy życia rodzinnego z perspektywy interdyscyplinarnej roczniki socjologii rodziny XVII UAM;
   Nelson E.S., Harris M.A. (1995), The relationships between birth order and need affiliation and group orientation, „Journal of Adlerian Theory, Research and Practice”, 51(3), 282-292;
8. Sulloway, F. (2001). Birth Order. Conceptual Challenges in Evolutionary Psychology: Innovative Research Strategies, 27, 39.