Specyfika rozwoju człowieka w okresie adolescencji

Zdaniem psychologów rozwoju dorastanie stanowi jeden z najtrudniejszych okresów w życiu człowieka. Wpływa na to przede wszystkim tempo zachodzących w organizmie zmian, które jest przyczyną silnych przeżyć, niejednokrotnie utrudniających prawidłowe funkcjonowanie w przestrzeni społecznej. Zdaniem Ireny Obuchowskiej (polskiej psycholog oraz pedagog), okres dorastania można określić mianem mostu, na którym człowiek rozpoczyna swoją drogę w okresie przepełnionego beztroską dzieciństwa, a kończy w okresie dorosłości przepełnionej odpowiedzialnością.

Adolescencja to zatem czas niezwykle burzliwych zmian w życiu nastolatka, zmian o charakterze fizycznym, a także psychologicznym oraz społecznym.

Zmiany, które w pierwszej kolejności oddziałują na życie młodego człowieka, są te pojawiające się w obrębie ciała, związane przede wszystkim z dojrzewaniem płciowym. Przemiany te niejednokrotnie wywołują w nastolatku skrajne emocje, które możemy dostrzec w jego stosunku emocjonalnym, jak również w rozwoju cech osobowości. W tym miejscu warto podkreślić, że wpływ na to, jak nastolatek będzie reagował na zachodzące zmiany, w głównej mierze zależy od uwarunkowań genetycznych, jak również oddziaływań środowiskowych, wśród których wymienia się wsparcie rodziców oraz zachowania rówieśników. Nie podlega wątpliwości fakt, iż dziecko wychowujące się w pełnym wsparcia środowisku, lepiej radzi sobie z przemianami charakterystycznymi dla okresu adolescencji, jak również odznacza się wyższą samooceną i wyższą pewnością siebie. Natomiast dorastający człowiek, wychowujący się w środowisku pozbawionym przede wszystkim opiekuńczości rodziców i ich wsparcia emocjonalnego, wykazuje słabszą psychikę, częściej towarzyszy mu poczucie bezradności, a także braku wpływu na swoje dalsze losy.

Zmiany psychologiczne, jakie zachodzą w okresie dorastania stanowią przede wszystkim wynik przemian fizjonomicznych, które oddziałują na samoocenę jednostki, a także jej interakcje społeczne. Psychologowie zwracają także uwagę na fakt, iż nastolatkowie doświadczający okresu dojrzewania w większości przypadków nie są przygotowani emocjonalnie na zachodzące zmiany, co wiąże się z rozwojem konsekwencji w postaci odczuwania negatywnych emocji, takich jak złość, a nawet lęk. W okresie dorastania nastolatkowie znacznie więcej uwagi poświęcają swojemu wyglądowi fizycznemu. Ponadto, w tym czasie kształtuje się postawa „Ja cielesnego”, którą możemy dostrzec między innymi w stosunku emocjonalnym do własnej cielesności, wyrażającym się zadowoleniem lub brakiem zadowolenia z własnego wyglądu fizycznego.

Kolejną z ważnych kwestii charakterystycznych dla okresu dorastania, a tym samym jednym z najważniejszych zadań rozwojowych, jest poszukiwanie własnej tożsamości. Niemniej jednak, wiele osób w tym okresie doświadcza niepewności w niniejszym zakresie. Dlatego też, adolescent staje przed niezwykle trudnym zadaniem rozwiązania kryzysu tożsamości, aby w ten sposób ukształtować dojrzałą oraz stabilną osobowość. Na drodze dorastania, nastolatkowie bardzo często poszukują sensu własnego istnienia, a także akceptacji. To także czas kształtowania się norm moralnych, własnych poglądów oraz tożsamości seksualnej. W literaturze psychologicznej, ukształtowanie własnej tożsamości określane jest mianem punktu zwrotnego, predysponującego do podjęcia samodzielnego życia, na które składa się własna odrębność, przy jednoczesnym nabyciu umiejętności dzielenia go z innymi.

Złożone problemy okresu adolescencji stanowią spore wyzwanie dla dorastającego człowieka. Aby im sprostać, konieczne jest wykształcenie umiejętności radzenia sobie z sytuacjami kryzysowymi, jak również porażkami, które powinny stanowić podstawę do wyciągnięcia wniosków.

W tym miejscu warto także nadmienić, że w okresie dorastania istotnie i dość gwałtownie zmniejsza się znaczenie i rola rodziny. W jej miejsce pojawia się natomiast potrzeba przynależności do grupy rówieśniczej. Adolescent pragnie czuć się nie tylko ważny, ale także akceptowany oraz szanowany. Dlatego też, często bezwiednie podporządkowuje się liderom grup rówieśniczych, co może doprowadzić do tragicznych konsekwencji, które raz na zawsze są w stanie całkowicie odmienić życie młodego człowieka. Nastolatek chcąc uzyskać akceptację niejednokrotnie podejmuje zachowania ryzykowne, nie zważając przy tym na ich możliwe skutki, które stanowią źródło kryzysów życiowych. Jednym z takich kryzysów może być nieplanowana ciąża nastoletnich dziewcząt.

Seksualność nastoletnich dziewcząt

Seksualność jednostki jest zagadnieniem niezwykle złożonym, na które składają się nie tylko anatomia, ale także psychologia oraz relacje społeczne. To właśnie jednoczesny rozwój we wszystkich tych obszarach zdaje się być jednym z największych wyzwań rozwojowych, doprowadzających do osiągnięcia stabilnej tożsamości płciowej, a także orientacji seksualnej. Okres adolescencji to także czas osiągania dojrzałości płciowej, a co za tym idzie zdolności do prokreacji. Niemniej jednak, nie podlega wątpliwości fakt, iż bardzo często zdarza się, że w tym szczególnym czasie dojrzałość płciowa nie jest tożsama z dojrzałością psychiczną, co w konsekwencji może doprowadzić do doświadczania licznych trudności o charakterze emocjonalnym przez młode kobiety. Problemy te w głównej mierze dotyczą samoakceptacji, w szerokim znaczeniu tego słowa.

Rozważając seksualność nastoletnich dziewcząt, warto także wspomnieć o przemianach, które dokonują się na poziomie poznawczym. Psychologowie rozwojowi zwracają bowiem uwagę, iż to właśnie w tym czasie następuje przejście na wyższy poziom myślenia, który pozwala na dokonywanie refleksji, krytycyzm, racjonalizm, a także na wyciąganie wniosków. Niemniej jednak, zanim młody człowiek nabędzie te umiejętności, może czekać go wiele trudności. Intensywne zmiany hormonalne, również mogą wpłynąć na trafność oceny aktualnych zdarzeń oraz ich potencjalnych następstw (problem ten w równiej mierze dotyczy zarówno dorastających dziewczynek, jak i chłopców). Dziewczęta, które w młodym wieku rozpoczynają współżycie seksualne, w niektórych przypadkach nie przywiązują dostatecznej uwagi do jego możliwych konsekwencji, co w efekcie może doprowadzić do nieplanowanej ciąży. Zdarza się także, że na niniejszą sytuację wpływa fakt, iż nie przekazano im dostatecznej wiedzy dotyczącej możliwych sposobów antykoncepcji.

Charakterystyczne dla okresu adolescencji jest podejmowanie różnorodnych form ekspresji seksualnej, które niejako składają się na proces uspołecznienia samej seksualności. Na proces zdobywania doświadczeń o charakterze seksualnym składają się zarówno związki romantyczne, czas randkowania, jak i czas inicjacji seksualnej. Relacje uczuciowe występujące w okresie dorastania stanowią ważne doświadczenie, które pomaga młodym dorosłym nawiązywać intymne relacje na dalszych etapach życia. Analizując jednak seksualność w aspekcie adolescentów, bez trudu jesteśmy w stanie dostrzec swoisty rozdźwięk pomiędzy sferą uczuciową a pożądaniem fizycznym. Specjaliści zwracają bowiem uwagę, iż relacje romantyczne dorastających dziewcząt w znacznej mierze oparte są na atrakcyjności fizycznej. Natomiast głównym celem tych relacji jest rozwój doświadczeń seksualnych, a nie samo przywiązanie.

Zarówno psychologowie, jak i specjaliści z zakresu socjologii dostrzegają, iż coraz częściej uwidacznia się w ostatnich dziesięcioleciach pęd ku dorosłości (w niepełnym tego słowa znaczeniu). Przyspieszenie tempa dorastania można zauważyć przede wszystkim w obniżaniu się wieku inicjacji seksualnej, a także traktowaniu bliskości seksualnej jako bezproblemowej, stanowiącej wyłącznie źródło przyjemności oraz dobrej zabawy.

Dotychczasowe badania potwierdzają, że wśród przyczyn wczesnej inicjacji seksualnej dziewcząt możemy dostrzec:

• Stosowanie używek, w postaci alkoholu, narkotyków, a także papierosów;
• Skłonność do niewypełniania obowiązków szkolnych;
• Nadmierną skłonność do imprezowania w gronie rówieśników, zwłaszcza chłopców;
• Słaby nadzór ze strony rodziców, ze szczególnym uwzględnieniem roli matki.

Ponadto, na niniejsze zjawisko wpływa presja rówieśnicza, a także wzrastające zainteresowanie płcią przeciwną.

W tym miejscu warto jednak zaznaczyć, że wczesny wiek inicjacji seksualnej związany jest ze zwiększonym ryzykiem podejmowania zachowań ryzykownych.

Psychologiczne aspekty nastoletniej ciąży

Macierzyństwo ma różne oblicza. Często bywa planowane latami, a czasem jest całkowitym zaskoczeniem dla partnerów. Nieplanowane rodzicielstwo nie dotyczy jednak tylko osób dorosłych, ale także nastoletnich dziewcząt, które w obliczu ciąży stają w obliczu jednego z najpoważniejszych kryzysów życiowych. Nastoletnie ciąże stanowią zjawisko o charakterze ogólnoświatowym. W świetle danych Światowej Organizacji Zdrowia (pochodzących z 2020 roku), każdego roku w ciążę zachodzi około 777 tysięcy dziewcząt poniżej 12 roku życia oraz aż 12 milionów nastolatek w wieku od 15 do 19 lat.

Ciąże nastolatek w większości przypadków rozpatrywane są w ramach zdarzenia kryzysowego, charakteryzującego się nie tylko natężonym poziomem odczuwanego stresu, ale także istotnie obniżonym poczuciem własnej wartości, poczuciem osamotnienia oraz niemożności zrealizowania swoich planów i ambicji. Niemniej jednak, w niektórych przypadkach doświadczenie macierzyństwa przez nastoletnie matki może stać się źródłem pozytywnych zmian, związanych ze stabilizacją tożsamości, a także ze zwiększoną interakcją społeczną. Dodatkowo, zdaniem specjalistów wczesne macierzyństwo może stać się przyczyną wzrostu dojrzałości, poczucia własnej wartości oraz samowiedzy.

Wśród przyczyn wysokiego wskaźnika ciąż można dopatrywać się wiele czynników, zarówno tych o charakterze biologicznym, psychologicznym, jak i społecznym.

Wśród nich wyróżnia się przede wszystkim:

• Doświadczenie wczesnego dojrzewania płciowego;
• Braku właściwej wiedzy na temat stosunków seksualnych oraz możliwych konsekwencji z nimi związanych;
• Wczesny wiek inicjacji seksualnej;
• Doświadczenie przemocy oraz/lub molestowania seksualnego w dzieciństwie;
• Doświadczenie straty jednego z rodziców lub rozpadu związku rodziców;
• Zaburzenia więzi rodzinnej, a także komunikacji pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny;
• Skłonność do nałogów.

Zdaniem psychologów, powyższe czynniki doprowadzają do sytuacji, w której młoda dziewczyna jak najszybciej pragnie zapomnieć o nieprzyjemnych doświadczeniach dzieciństwa. Dlatego też, bardziej skłonna jest do podejmowania działań charakterystycznych dla wieku dorosłego.

Nie podlega dyskusji fakt, iż doświadczenie macierzyństwa przez nastoletnie dziewczęta stanowi jedno z największych życiowych wyzwań, które często z dnia na dzień zmusza je do podejmowania nie tylko nowych działań, ale także ról. Niemniej jednak, większość dziewcząt w okresie między 13 a 15 rokiem życia przejawia niską dojrzałość emocjonalną oraz społeczną. Dlatego też, wyzwanie, jakie niewątpliwie stanowi ciąża, istotnie przekracza ich możliwość emocjonalne oraz intelektualne. Należy bowiem pamiętać, że sam okres dorastania jest czasem burzliwych zmian oraz intensywnych emocji, na które w takiej sytuacji nakłada się jeszcze ogromny stres.

Reakcje nastoletnich dziewcząt na wiadomość o zbliżającym się macierzyństwie są zróżnicowane. Niemniej jednak, większość z nich w chwili rozpoznania przejawia szok oraz niedowierzanie. Następnie, towarzyszy im poczucie strachu, a nawet lęku przed nową i nieoczekiwaną sytuacją. Wiele dziewcząt w tym momencie intensywnie obawia się także reakcji najbliższego otoczenia na wiadomość o ciąży.

W tym miejscu warto jednak podkreślić, że choć wiele dziewcząt, podczas wizyty potwierdzającej ciążę w gabinecie ginekologa, doświadcza negatywnych i niewątpliwie trudnych emocji, jednocześnie starsze dziewczęta (te które zbliżają się do pełnoletniości) deklarują mobilizację do podjęcia wyzwań, jakie stawiać przed nimi będzie zbliżające się macierzyństwo.

Psychologiczna sytuacja młodocianych dziewcząt w ciąży zdaje się być jednak o wiele bardziej skomplikowana. Młoda matka zostaje w tej sytuacji niejako zmuszona do realizacji wielu zadań, zarówno tych charakterystycznych dla jej wieku i rozwoju, jak i tych, które w większości przypadków przypisane są osobom dorosłym. Psychologowie podkreślają, iż nastolatka w obliczu macierzyństwa nie jest zdolna do radzenia sobie i rozwiązywania sytuacji kryzysowych w ten sam sposób, co osoba dorosła. Dlatego też, taka sytuacja niejednokrotnie staje się przyczyną licznych trudności na wielu płaszczyznach życia, w tym na płaszczyźnie emocjonalnej, społecznej i poznawczej.

Rozpoznanie ciąży u nastoletniej dziewczyny niewątpliwe reorganizuje jej dotychczasowe życie i jednocześnie zmusza ją do ekspresowego wykształcenia nowych i efektywnych sposobów radzenia sobie z trudnymi sytuacjami.

Zarówno w dziedzinie psychologii, jak i socjologii, czas oczekiwania na dziecko przez nastoletnią matkę jest czasem kryzysu, który zmusza do bezwarunkowego podporządkowania się do nowej rzeczywistości. Taki kryzys bezsprzecznie wpływa na zachwianie równowagi psychicznej dziewcząt.

Zdaniem specjalistów najczęściej towarzyszy mu:

• Obezwładniające poczucie bezradności oraz wszechobecnego chaosu i zamętu psychicznego, które mogą doprowadzić do zaburzeń w prawidłowym spostrzeganiu zarówno czasu, jak i przestrzeni;
• Odczuwanie intensywnego napięcia, któremu towarzyszy kompulsywne wręcz dążenie do jego niezwłocznego zredukowania;
• Przejawianie istotnej dezorganizacji w zakresie podejmowanych działań, co z czasem może doprowadzić do zaburzeń funkcjonowania psychicznego oraz społecznego;
• Przejawianie nieefektywnych sposobów radzenia sobie z trudna sytuacją, co doprowadza do intensyfikacji odczuwanego stresu.
  

Nastoletnia ciąża może być nie tylko źródłem trudności medycznych oraz psychologicznych, ale także istotnych problemów społecznych. Warto bowiem zwrócić uwagę na aspekt ekonomicznej zależności od rodziców/opiekunów prawnych, a także na brak wykształcenia oraz (w większości przypadków) na trudne relacje z ojcem dziecka.

Dlatego też, wiele dziewcząt w obliczu powyższych trudności oraz w obawie przed społeczną stygmatyzacją, decyduje się na ukrywanie ciąży przez możliwie jak najdłuższy okres. Wszystko to wpływa na opóźnienie korzystania z niezbędnej opieki ginekologiczno-położniczej, co może sprzyjać zwiększonemu ryzyku nieprawidłowego przebiegu ciąży. Ponadto, zaprzeczenie ciąży może odpowiadać za zaburzenie rozwoju więzi, jaka powinna narodzić się w tym momencie między matką, a jej nienarodzonym dzieckiem.

Specjaliści z zakresu ginekologii i położnictwa zwracają natomiast uwagę na niedojrzałość i wyraźne zagubienie dziewcząt, które wielokrotnie przejawiają niechęć do współpracy.

Ciąża nastolatek jako problem medyczny

Ciąża stanowi jeden z naturalnych stanów fizjologicznych kobiety. Niemniej jednak, ciąża występująca u nastoletnich dziewcząt wymaga szczególnej opieki oraz troski specjalistów. Z uwagi na brak pełnego przygotowania dorastającego organizmu do pełnienia funkcji prokreacyjnych, a także niejednokrotnie złe nawyki żywieniowe, częste nieprzestrzeganie zaleceń lekarskich oraz pomijanie wizyt kontrolnych, nastoletnia ciąża uznawana jest za ciążę wysokiego ryzyka.

Specjaliści zwracają uwagę, iż pierwsza wizyta w gabinecie ginekologa następuje w przypadku dziewcząt znacznie później niż w przypadku kobiet dorosłych, tj. około 16 a nawet 21 tygodnia ciąży. Ponadto, lekarze podkreślają, iż nastoletnie dziewczęta w ciąży rzadziej zgłaszają się na wizyty kontrolne, których ogólna liczba (w czasie 9 miesięcy) wynosi od 3 do 6 spotkań w gabinecie specjalisty. Na trudność opieki nad nieletnią ciężarną wpływa także fakt nieprzestrzegania przez nią zaleceń lekarskich, a także niewykonywanie niezbędnych badań.

Ciąża nastoletnich dziewcząt uznawana jest za ciążę podwyższonego ryzyka między innymi z uwagi na:

• Wysoki wskaźnik porodów przedwczesnych;
• Częstsze rozpoznawanie u pacjentki nadciśnienia indukowanego ciążą;
• Częstsze infekcje w obrębie dróg moczowych;
• Podwyższone ryzyko wystąpienia małowodzia;
• Zwiększone ryzyko rozwoju niedokrwistości w przebiegu ciąży.

W tym miejscu warto podkreślić, że ciąża nastoletnich dziewcząt może także przebiegać w cieniu chorób ogólnych, takich jak cukrzyca, przewlekłe choroby nerek, gruźlica, czy też toksoplazmoza.

Specjaliści zwracają jednak uwagę na fakt, że jednym z najczęstszych powikłań nastoletniej ciąży jest niedokrwistość stanowiąca konsekwencję niedoboru żelaza, która spowodowana jest w głównej mierze nieprawidłowymi nawykami żywieniowymi młodocianej. Co ciekawe, niedokrwistość dotyczy blisko 8-10% mieszkanek krajów wysoko cywilizowanych. Niemniej jednak, znaczny procent w tej grupie dotyczy nastolatek, szczególnie tych, które w niedalekiej przyszłości spodziewają się dziecka.

W wyniku obserwacji specjalistów stwierdzono także, iż w niniejszej grupie pacjentek znacznie częściej rozpoznaje się choroby przenoszone drogą płciową, co również istotnie wpływa na zwiększenie stopnia ryzyka niepowodzeń położniczych.

Analizując powyższe zjawisko możemy wysnuć wniosek, iż opieka nad nastoletnią dziewczyną w ciąży wymaga zarówno szczególnej troski ze strony ginekologa, położnej/położnika, jak i psychologa. Szczególnie ta ostatnia powinna zostać roztoczona nie tylko nad przyszłą matką, ale także jej rodzicami oraz ojcem dziecka.

Nastoletnia ciąża źródłem kryzysu dla młodocianej i jej rodziny

W literaturze psychologicznej, ciąża nastoletnich dziewcząt rozpatrywana jest nie tylko w kategoriach problemu osobistego, ale także rodzinnego. Wszystko to z uwagi na zaistnienie nowej sytuacji społecznej, która niejednokrotnie stanowi źródło stresu i lęku, a przez to nieporozumień między członkami rodziny, natomiast niekiedy prowadzi nawet do istotnego kryzysu systemu rodzinnego, który może skutkować rozwojem zaburzeń psychicznych jego członków. W wielu przypadkach zdarza się, iż dorastające dziewczęta w ciąży doświadczają napiętnowania oraz szykan ze strony otoczenia, co wpływa na nie w negatywny sposób. Taka sytuacja bez wątpienia oddziałuje także na jej środowisko rodzinne, które w obawie przed negatywną oceną społeczną, niejednokrotnie obarcza nastolatkę nadmiernym poczuciem winy oraz wstydu.

Negatywne opinie społeczne w większości przypadków stanowią konsekwencję rozpowszechniania krzywdzących stereotypów. Niemniej jednak, zjawisko to może związane być także z propagowaniem modelu życia, który oparty jest o istotność zdobycia wykształcenia oraz niezależności finansowej, jeszcze przed podjęciem decyzji o założeniu rodziny. Nie ma jednak usprawiedliwienia dla sytuacji, w której nastolatki w ciąży stają się obiektem niewybrednych kpin, które w wielu przypadkach stają się źródłem poczucia poniżenia, obniżenia własnej wartości, a także depresji.

Zgodnie z obserwacjami psychologów oraz specjalistów z zakresu socjologii, dostrzegalne jest doświadczanie napiętnowania nastoletnich dziewcząt nie tylko z strony rówieśników, ale także członków najbliższej rodziny oraz nauczycieli. Taka sytuacja ma miejsce zazwyczaj w systemach rodzinnych charakteryzujących się ubóstwem oraz historią przemocy.

W takich warunkach dorastające dziewczęta w ciąży często doświadczają nasilenia lęku oraz obaw o własną przyszłość, a także możliwość sprawowania opieki nad noworodkiem. Ponadto, nastolatkom, którym przyszło oczekiwać dziecka w podobnych warunkach, niejednokrotnie towarzyszy wszechogarniające poczucie osamotnienia.

Psychologowie są zgodni, że nastoletnia ciąża bezsprzecznie może przyczynić się do rozwoju istotnego kryzysu w obrębie systemu rodzinnego. Taki kryzys odpowiedzialny jest za wywoływanie intensywnych (często skrajnych) emocji, takich jak złość i poczucie winy. Długotrwałe odczuwanie takich emocji doprowadza natomiast to wewnętrznego chaosu, a także bólu psychologicznego.

Dla sytuacji kryzysu charakterystyczne jest angażowanie wszystkich swoich zasobów, w celu rozwiązania problemu, a tym samym w celu przywrócenia upragnionej równowagi. Niestety, dziewczęta pochodzące z domów noszących znamiona patologii, często taki kryzys zmuszone są rozwiązywać same. Istnieją jednak środowiska rodzinne, w których nastolatki, mimo skrajnych emocji, otrzymują od rodziców pełne wsparcie, zarówno w aspekcie emocjonalnym, jak i w możliwym do zrealizowania aspekcie finansowym. W takim przypadku, członkowie systemu rodzinnego wspólnie dążą do rozwiązania sytuacji kryzysowej.

W tym miejscu warto zaznaczyć, że kryzys jest zjawiskiem przejściowym, które w dłuższej perspektywie może doprowadzić do rozwoju osobistego. Należy jednak pamiętać, że może on się także stać przyczyną rozwoju poważnych zaburzeń psychicznych.

Rola wsparcia rodziny w sytuacji nastoletnich dziewcząt spodziewających się dziecka

Doświadczenie ciąży przez dorastającą dziewczynę, bez względu na okoliczności, zawsze jest opisywane w kategoriach zdarzenia o silnym natężeniu stresu. Poradzenie sobie z tym niewątpliwie trudnym doświadczeniem, wymaga wsparcia ze strony najbliższych osób. W świetle licznych badań naukowych, możemy bowiem dostrzec, że osoby deklarujące dobre relacje rodzinne oraz te posiadające oddane grono przyjaciół, w znacznie lepszy sposób radzą sobie z trudnymi sytuacjami, niż osoby, które takiego wsparcia nie deklarują.

Analizując zagadnienie wsparcia, warto przyjrzeć się różnym jego obliczom, wśród których wyróżnia się przede wszystkim:

• Zachowania o charakterze emocjonalnym, które wyrażane są poprzez podtrzymywanie na duchu, zapewnienie możliwości rozmowy, a także poprzez wyrażanie troski;
• Zachowania dążące bezpośrednio do rozwiązania problemu, które wyrażane są poprzez udzielanie wartościowych informacji oraz/lub poprzez udzielanie wsparcia instrumentalnego;
• Zachowania przybierające postać niedyrektywnych wpływów osobistych, które polegają na zapewnianiu własnej dostępności i gotowości do działania w razie takiej potrzeby;
• Działania środowiskowe, których nadrzędnym celem jest redukcja stresu, z jakim zmaga się jednostka potrzebująca wsparcia.
  

Nie podlega wątpliwości fakt, że rola wsparcia jest niezbędna w sytuacji doświadczania kryzysu życiowego, którym jest ciąża w okresie dorastania. Wsparcie pełni bowiem wiele ważnych funkcji, takich jak: neutralizacja doświadczanych emocji, a także ochrona zdrowia psychicznego. Zdaniem psychologów, otrzymywane wsparcie w istotny sposób wpływa na ocenę doświadczanego kryzysu, a także na zwiększenie poczucia własnej wartości oraz samodzielności, co w konsekwencji doprowadza do samodzielnego poszukiwania możliwych rozwiązań problemu. W przypadku młodocianych dziewcząt w ciąży, najważniejszą rolę odgrywa wsparcie otrzymywane ze strony rodziców, jak również partnera (ojca dziecka). Ważną rolę odgrywa także wsparcie otrzymywane od osób, które doświadczyły podobnego problemu w przeszłości i w adaptacyjny sposób potrafiły sobie z nim poradzić.

Analizując znaczenie wsparcia w sytuacji dziewcząt w ciąży, warto także zwrócić uwagę na jego potencjalnie negatywny wpływ. W sytuacji, w której otrzymywane wsparcie jest nadmierne, może dojść do zablokowania dobrowolnej aktywności jednostki, co jednocześnie wpływa na zahamowanie jej rozwoju osobistego. Ponadto, otrzymywanie nadmiernego wsparcia nie pozwala na wytworzenie odpowiednich zasobów, które pomogą mierzyć się z sytuacjami kryzysowymi w przyszłości. Psychologowie podkreślają także, iż skłonność do opierania się wyłącznie na wsparciu społecznym może rodzić poczucie braku bezpośredniego wpływu na własne życie oraz zależności od innych.

Nie możemy jednak zapominać, że potrzeba otrzymywania wsparcia w sytuacji nastoletnich dziewcząt w ciąży jest niepodważalna. W sytuacji, w której dziewczyna dowiaduje się o ciąży, doświadcza skrajnych emocji, a brak wsparcia powoduje, iż nie jest ona w stanie radzić sobie z nimi w prawidłowy sposób. W konsekwencji, może doprowadzić to do sytuacji, w której niespodziewane macierzyństwo będzie traktowane w kategoriach porażki życiowej.

W badaniach psychologicznych, nastoletnie dziewczęta w ciąży podkreślają przede wszystkim znaczenie wsparcia emocjonalnego. Otrzymywanie pociechy ze strony rodziny wpływa na poczucie własnej wartości, a także pewność siebie. Ponadto, dzięki wsparciu przyszła mama nie odczuwa przykrego poczucia osamotnienia. Bliskość rodziny daje jej niezmierną siłę do radzenia sobie z nowym wyzwaniem życiowym i jednocześnie zapewnia przywrócenie równowagi psychicznej.

Co ciekawe, w świetle badań oraz obserwacji psychologicznych, dziewczęta które stają się matkami i otrzymują w czasie ciąży wsparcie ze strony najbliższych, wykazują większą dojrzałość emocjonalną od swoich rówieśniczek. Stają się one bardziej zaradne oraz odpowiedzialne, co niejednokrotnie znajduje odzwierciedlenie w aspiracjach edukacyjnych. Młode matki otrzymujące wsparcie częściej zaangażowane są w proces nauki i wykazują chęć dalszego kształcenia, albowiem pragną one stanowić właściwy wzór dla swojego dziecka.

W kontekście wsparcia, jakiego wymaga nastoletnia dziewczyna w ciąży, warto poruszyć także aspekt wsparcia instrumentalnego, na które składa się wsparcie finansowe, a także mieszkaniowe. Ponadto, dla dziewcząt niezwykle ważne jest otrzymywanie wsparcia ze strony partnera (ojca dziecka). To właśnie dzięki niemu zyskuje ona niezastąpione poczucie tworzenia rodziny, a sama sytuacja zbliżającego się macierzyństwa wydaje się jej być dużo łatwiejsza.

Pomoc psychologa oraz personelu medycznego dla nieletnich dziewcząt w ciąży

Niepełnoletnia dziewczyna w ciąży wymaga szczególnej opieki zarówno ze strony personelu medycznego, jak i psychologa. W świetle najnowszych ustaleń, najważniejszy dla nastolatki okazuje się być pierwszy kontakt z położną. Dlatego też, tak ważne jest, aby specjalistka posiadała odpowiednie kompetencje zawodowe, a także psychologiczne, które mogą wpłynąć na zwiększenie zaangażowania dziewcząt w proces ciąży oraz dalszą opiekę medyczną. Położna spotykająca się z nastoletnią, przyszłą matką ma wiele zadań do spełnienia.

Niezwykle ważne jest, aby położona wnikliwie obserwowała wskaźniki stanu psychologicznego pacjentki, na które składają się jej reakcje emocjonalne, jak również ogólne nastawienie do ciąży. Jej zadaniem jest także ocena warunków socjoekonomicznych, w jakich żyje pacjentka. W literaturze specjalistycznej znajdziemy informacje, zgodnie z którymi położna powinna zwracać również uwagę na:

• Wyniki badań laboratoryjnych krwi;
• Adekwatny przyrost masy ciała;
• Ewentualne zmiany dotyczące ciśnienia tętniczego krwi.

To właśnie współpraca nieletniej pacjentki z położną środowiskowo-rodzinną stanowi jeden z najistotniejszych elementów diagnozy położniczej, która obejmuje zarówno przebieg ciąży, jak również środowisko rodzinne, w którym żyje przyszła matka, a także uogólniony obraz jej aktualnych potrzeb.

Podczas opieki nad nastolatką spodziewającą się dziecka, (jeśli to możliwe) wskazana jest ścisła współpraca i efektywna komunikacja między położną a lekarzem prowadzącym ciążę. Zadaniem położnej jest przekazywanie specjaliście takich informacji dotyczących stanu zdrowia pacjentki, a także niepokojących objawów, które zwróciły jej uwagę podczas wizyt środowiskowych.

Położna może stanowić dla młodocianej pacjentki bezpośrednie wsparcie zarówno w zakresie edukacyjnym, jak i emocjonalnym. Podczas wizyt z pacjentką, położna może wdrażać niezbędne elementy edukacyjne, obejmujące kwestie żywienia, samej fizjologii ciąży oraz związanej z nią możliwych dolegliwości, jak również najważniejsze zasady higieny w ciąży. Poprzez swoje działania edukacyjne, położna jest w stanie motywować nastoletnią dziewczynę do dbania o siebie i swoje nienarodzone jeszcze dziecko. Ponadto, należy skutecznie przestrzegać ją przed możliwymi konsekwencjami spożywania alkoholu, nieprzestrzegania zaleceń żywieniowych, a także palenia papierosów, zażywania silnych leków i narkotyków.

Ciąża jest bez wątpienia zdarzeniem kryzysowym w życiu młodej kobiety. Niejednokrotnie, w tym czasie towarzyszą jej bowiem trudne emocje, które mogą wpływać na prawidłowy przebieg ciąży, a także na zaburzenia dotyczące wytwarzania się więzi emocjonalnej między matką, a jej nienarodzonym jeszcze dzieckiem. W związku z tym, niezwykle ważne jest, aby młoda pacjentka otrzymała dostęp nie tylko do opieki medycznej, ale także psychologicznej. Dobry psycholog jest w stanie rzetelnie ocenić sytuację emocjonalną pacjentki.

Ponadto, jego zadaniem jest wspieranie nastolatki podczas jednego z najtrudniejszych wyzwań życiowych. Doświadczony specjalista pomaga zrozumieć pacjentce znaczenie przestrzegania zasad zdrowego stylu życia oraz regularnej kontroli ciąży dla jej prawidłowego przebiegu. Co niezwykle ważne, dobry psycholog podczas wizyt z pacjentką jest w stanie zaobserwować niepokojące objawy, które mogą świadczyć o rozwoju zaburzeń psychicznych. Dzięki temu, możliwe staje się jak najszybsze wprowadzenie odpowiednich działań terapeutycznych, które będą miały na celu ochronę zdrowia psychicznego pacjentki. Co ważne, w sytuacjach konfliktowych, dobry psycholog powinien również pomagać młodocianej pacjentce w rozwiązywaniu sporów z pozostałymi członkami rodziny.

W tym miejscu warto także nadmienić, że ciąża nieletniej, będąca wynikiem nadużyć seksualnych, stanowi sytuację, w której pomoc psychologa staje się nie tyle wskazana, co niezbędna. Rozwijające się w łonie młodej dziewczyny dziecko, stanowi bowiem niejednorodny obiekt, w którego stronę mogą kierowane być niezwykle skrajne emocje. Począwszy od tych przywodzących wspomnienie traumy, a na bezwarunkowej miłości kończąc. W przypadku takich dziewcząt niezwykle ważne jest również wspieranie jej nie tylko na drodze stawania się matką, ale także w procesie podejmowania decyzji, której skutkiem jest zakończenie ciąży. Dodatkowo, postępowanie terapeutyczne w przypadku dziewcząt w ciąży stanowiącej wynik nadużyć seksualnych, powinno trwać jeszcze przez długi czas po narodzinach dziecka lub po zakończeniu ciąży. Przeżycie tak silnej traumy może bowiem uwidocznić swoje konsekwencje pod postacią poważnych zaburzeń psychicznych (w tym zaburzeń dysocjacyjnych oraz zaburzeń nastroju), które w bezpośredni sposób mogą zagrażać życiu pacjentki.

Ciąża z perspektywy nastoletnich ojców

W literaturze specjalistycznej, wiele miejsca poświęca się sytuacji psychologicznej nastoletnich dziewcząt w ciąży. Niemniej jednak, sytuacja ta nie znajduje odzwierciedlenia w przypadku nastoletnich chłopców spodziewających się dziecka. Nastoletnie ojcostwo jest zatem tematem dość często pomijanym. W wielu przypadkach są oni jednak określani mianem niedojrzałych, nieodpowiedzialnych oraz niepoddających się kontroli. Często także zdarza się, iż młodociani przyszli ojcowie są wykluczani z okresu ciąży, albowiem niejednokrotnie przypisuje się im obojętność wobec przyszłej roli rodzicielskiej.

Nie podlega wątpliwości fakt, że nastoletnie ojcostwo może nieść ze sobą wiele negatywnych konsekwencji, które obejmują między innymi: problemy w nauce szkolnej, problemy finansowe, a także problemy społeczne. W sytuacji ciąży, nastoletni przyszli ojcowie, podobnie jak ich partnerki, zmuszeni są do przejścia w jednym momencie dwóch przełomowych okresów rozwojowych: okresu dorastania oraz okresu przygotowania do rodzicielstwa. Taka sytuacja w wielu przypadkach sprzyja rozwojowi negatywnych emocji, które obejmują poczucie niepokoju, jak również braku gotowości do podjęcia się odpowiedzialności, jaką niewątpliwie jest ojcostwo.

W świetle badań naukowych, główną przyczyną angażowania się chłopców w proces ciąży oraz późniejsze ojcostwo, jest wsparcie otrzymywane ze strony najbliższych. W takich przypadkach, często nastoletni rodzice podejmują decyzję o zawarciu związku małżeńskiego, aby zapewnić swojemu dziecku możliwie jak najlepsze warunki do rozwoju. Zgodnie z obecną tendencją, coraz więcej młodych ojców angażuje się w proces wychowania dziecka, pragnąc zapewnić mu przede wszystkim wsparcie ekonomiczne. Takie postępowanie nie zawsze jednak może spotkać się z akceptacją rodziców, którzy oczekiwali innej przyszłości dla swojego dziecka.

Niemniej jednak, nadal znaczna większość młodych chłopców uznaje rodzicielstwo za doświadczenie przytłaczające, wymagające bezwzględnego przygotowania się do nowej sytuacji życiowej, a także przyjęcia większej odpowiedzialności.

W tym miejscu należy także poruszyć kwestię związaną z sytuacją, w której młodzi chłopcy wypierają się ojcostwa i nie dopuszczają do siebie myśli, że rozwijające się w łonie partnerki seksualnej dziecko, może w istocie posiadać ich materiał genetyczny. Taka sytuacja jest niezwykle trudna dla przyszłej matki, albowiem nie tyle pozostawia ją osamotnioną w obliczu macierzyństwa, co również podważa jej uczciwość. Wówczas ważne jest to, jakie działania podejmą rodzice obojga stron. To właśnie otrzymywane od nich wsparcie zdaje się bowiem odgrywać największą rolę w procesie adaptacji do nastoletniego rodzicielstwa.

Podsumowanie

Nastoletnia ciąża jest ogromnym wyzwaniem psychologicznym, zarówno dla przyszłej mamy, jej partnera, jak również członków ich najbliższych rodzin. Zdecydowana większość młodocianych dziewcząt zachodzi w ciążę w sposób przypadkowy. Dlatego też, nie jest przygotowana zarówno na fizjologiczne, jak i psychologiczne wyzwania związane z tym niezwykłym okresem. Zgodnie z obecnym stanem wiedzy, to właśnie wsparcie otrzymywane ze strony najbliższych, a także specjalistyczne wsparcie psychologiczne, jest w stanie pomóc młodej kobiecie przejść przez trudy ciąży oraz wczesnego macierzyństwa. Tylko dzięki odpowiedniej opiece jest ona w stanie zdobyć niezbędną wiedzę dla utrzymania zdrowia przyszłego dziecka. Nastoletnia ciąża to jedno z tych wydarzeń, które raz na zawsze odmienia życie młodej kobiety. W związku z tym, niezwykle ważne jest, aby bez względu na warunki, w jakich przyszło jej dorastać, otrzymała ona zarówno właściwe wsparcie medyczne, jak i psychologiczne.

Bibliografia

1. Biesiada L, Krajewski P, Jaworska-Pietraszek J, Pietrzak Z, Krasomski G. Przebieg ciąży i porodu u pacjentek młodocianych. Klin Perinatol Ginekol. 2007; 43(2): 67–68;
2. Bidzan M. Nastoletnie matki. Psychologiczne aspekty ciąży, porodu i połogu. Kraków: Oficyna wydawnicza Impuls; 2007;
3. Dawcewicz R. Analiza opieki przedporodowej u młodocianych rodzących w Klinice Położnictwa IGP AM w Szczecinie w latach 1990–1992. Ginekol Pol. 1993; 64: 395–398;
4. Dębski R. Ciąża i poród u młodocianych. W: Izdebski Z (red.). Zagrożenia okresu dorastania. Zielona Góra: Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego; 2008: 185;
5. Dzwonkowska-Godula K. Macierzyństwo i ojcostwo jako nowe doświadczenie kobiety i mężczyzny. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Sociologica, 2009:34, 107–125;
6. Ekonjo-Bwire G, Pałczyński B, Gryboś M. Ciąża i poród u młodocianych jako problem społeczny i zdrowotny. Ginekol Prakt. 2003; 11(6): 47–52;
7. Frankowicz-Gasiul B, Michalik A, Czerwińska A, Zydorek M, Olszewska J, Olszewski J.Ciąża młodocianych – problem medyczny i społeczny. Studia Medyczne 2008; 11: 57–63;
8. Furman W., Shaffer L. The role of romantic relationships in adolescent development. W: P. Florsheim (ed.), Adolescent Romantic Relations and Sexual Behavior: Theory, Research, and Practical Implications, 2003: 3–22. Mahwah, NJ: Erlbaum;
9. Gajewska M, Karwan-Płońska A, Skrzos-Buciak M, Wiater E. Analiza przebiegu ciąży i sposobu ukończenia porodu u dziewcząt poniżej 19 roku życia. Ginekol Pol. 2000; 71(8): 658–663;
10. Imacka J., Bulsa M. Ryzykowne zachowania seksualne młodzieży jako czynnik zwiększający ryzyko zakażenia chorobami przenoszonymi drogą płciową. Hygeia Public Health, 2012: 47(3), 272–276.
11. Kazimierczak W, Fiegler-Rudol P, Węgrzyn P, Cholewa D, Kliś J. Przebieg ciąży i porodu u kobiet poniżej 18 oraz powyżej 35 roku życia w populacji wielkomiejskiej Górnego Śląska. Ginekol Pol. 2005; 76(12): 980–984;
12. Kempińska U. Nieletnie macierzyństwo – problem ogólnoświatowy. Poznań: Instytut Naukowo- Wydawniczy MAIUSCULA sp. z o.o. 2017;
13. Konefka T, Kuchta-Musiałek J. Nieletnia ciężarna porażką edukacji, rodziców, medycyny? W: Żurawska M, Łukasik A (red.). Szkoła w nurcie koncepcji, badań i doświadczeń. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek; 2008: 174;
14. Krzyszycha R, Bień AM, Grudzińska M. Dieta kobiety ciężarnej. W: Bień AM (red.). Opieka nad kobietą ciężarną. Warszawa: PZWL; 2009: 213–241;
15. Niebrzydowski L. Poziom samoakceptacji u nieletnich matek samotnie wychowujących nieślubne dzieci. Probl Rodz. 2001; 3: 44–47;
16. Olejek A, Binkiewicz P, Nowak L, Chimiczewski P. Analiza przebiegu ciąży i porodów u pacjentek w wieku 14–18 lat rodzących w Katedrze i Oddziale Klinicznym Położnictwa i Ginekologii w Bytomiu w latach 1997–2001. Ginekol Pol. 2003; 74(8): 603–605;
17. Pawłowska A, Filipp E, Pietrasik D, Krawczyńska M, Wilczyńska A, Niemiec K.T. Analiza przebiegu ciąży oraz wyników położniczych u nastolatek rodzących w Klinice Położnictwa i Ginekologii Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie. Ginekol Prakt. 2005; 84 (4): 41–42;
18. Włodarczyk E. Nastoletnie macierzyństwo jako problem indywidualny i społeczny. W: Marzec-Holka K, Guzy-Steinke H (red.). Kapitał społeczny a nierówności – kumulacja i redystrybucja. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego; 2009: 455;
19. Żydowicz-Mucha E, Kocięba-Gała B, Pajszczyk-Kieszkiewicz T. Przebieg ciąży i porodu u młodocianych. Ginekol Pol. 1999: 70 (5): 392–395.