Potrzeby seksualne mężczyzn niepełnosprawnych intelektualnie

Potrzeby seksualne mężczyzn niepełnosprawnych intelektualnie mogą różnić się w zależności od stopnia głębokości upośledzenia, a także od systemu wychowawczego oraz kręgu kulturowego, z którym mają styczność. Niemniej jednak, w życiu większości z nas, w tym mężczyzn z niepełnosprawnością intelektualną, pojawia się silna potrzeba kochania i bycia kochanym, co nierozerwalnie związane jest ze sferą seksualną człowieka. Okazuje się jednak, że nadal powszechne są stereotypy, zgodnie z którymi mężczyźni Ci są postrzegani jako osoby aseksualne. W związku z tym zdarza się, że ich potrzeby są ignorowane przez otoczenie. Tymczasem, zgodnie z obserwacjami terapeutów, dorośli mężczyźni z niepełnosprawnością intelektualną przejawiają nie tylko wysoką potrzebę posiadania partnerki seksualnej, ale także deklarują chęć założenia rodziny i posiadania potomstwa. Przyglądając się jednak bliżej ich sytuacji, jesteśmy w stanie dostrzec liczne ograniczenia związane z nawiązywaniem bliskich i intymnych relacji. Wpływają na nie między innymi postawy rodziców / opiekunów, którzy obawiają się, że to właśnie oni będą zobowiązani do opieki nad potencjalną rodziną swojego syna.

Zdaniem seksuologów oraz specjalistów z zakresu zdrowia psychicznego, niepełnosprawność intelektualna może być związana z obniżonym poziomem świadomego i odpowiedzialnego zaspokajania własnych potrzeb seksualnych. Już na początku lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia, w literaturze przedmiotu można było znaleźć charakterystykę zachowań seksualnych mężczyzn z niepełnosprawnością intelektualną.

• Mężczyźni z lekkim stopniem niepełnosprawności intelektualnej – charakteryzują się popędem oraz zachowaniami seksualnymi, które zbliżone są do zachowań mężczyzn mieszczących się w normie intelektualnej. Osoby te zwykle dobrze rozumieją, a także są w stanie zastosować najważniejsze informacje przekazywane w ramach edukacji seksualnej. Niemniej jednak zdaniem specjalistów, ich zachowania seksualne mogą przyjmować częściej instynktowny niż racjonalny charakter.
• Mężczyźni o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności intelektualnej – mogą charakteryzować się nieco opóźnionym rozwojem seksualnym. Osoby te są w stanie częściowo rozumieć informacje przekazywane im w ramach zajęć wychowania seksualnego. Dlatego też to bardzo istotne, aby poziom i treść prowadzonej edukacji były dostosowane do ich indywidualnych możliwości. Specjaliści zwracają uwagę, że mężczyźni o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności intelektualnej mogą przejawiać trudności w kontroli własnych zachowań (również tych seksualnych). W związku z tym, osiągnięcie zmiany tych zachowań może być trudne.
• Mężczyźni o znacznym stopniu niepełnosprawności intelektualnej – charakteryzują się istotnym ograniczeniem zdolności do przewidywania konsekwencji własnych zachowań. Dlatego też często nie są w stanie kontrolować własnych potrzeb seksualnych. Przejawem tego może być okazywanie swoich potrzeb seksualnych oraz rozbieranie się w miejscach publicznych.
• Mężczyźni o głębokim stopniu niepełnosprawności intelektualnej – przejawiają impulsywne zachowania seksualne, związane z zaspokajaniem swoich potrzeb „tu i teraz” (najczęściej poprzez masturbację).

Analizując powyższą charakterystykę, jesteśmy w stanie dostrzec, że mężczyźni z niepełnosprawnością intelektualną mogą doświadczać licznych trudności w życiu seksualnym. Ponadto, ze względu na słabą umiejętność kontroli wyrażania własnych potrzeb, są także narażeni na negatywną ocenę społeczną. Zdaniem specjalistów, sytuacja ta związana jest przede wszystkim z niedostateczną (lub nieobecną) edukacją seksualną, która również powinna być dostępna dla osób z niepełnosprawnością intelektualną.

Takie braki w edukacji mogą związane być z szeregiem negatywnych konsekwencji. Poniżej wymieniliśmy te najczęściej rozpoznawane:

• Przejawianie stresu, lęku, a nawet agresji jako reakcji na przejawy własnej seksualności;
• Skłonność do okazywania własnych potrzeb i zachowań seksualnych w miejscach publicznych – co związane jest z narażeniem na negatywną ocenę społeczną;
• Tendencja do nadmiernego angażowania się w relacje seksualne;
• Większe narażenie na zarażenie się chorobą przenoszoną drogą płciową, a także większe ryzyko niechcianego zapłodnienia;
• Większe narażenie na przemoc seksualną.

Potrzeby seksualne mężczyzn niepełnosprawnych fizycznie i ruchowo

Potrzeby seksualne mężczyzn niepełnosprawnych fizycznie i ruchowo stanowią coraz częstszy przedmiot zainteresowania specjalistów. Dlatego też, mamy współcześnie dostęp do ekstensywnych badań obejmujących niniejsze zagadnienie. Zgodnie z nimi, sytuacja mężczyzn niepełnosprawnych fizycznie i ruchowo prezentuje się w niejednorodny sposób i uzależniona jest od wielu czynników, zarówno tych o znaczeniu fizycznym, jak i psychologicznym. Polscy specjaliści dostrzegają jednak, że wielu mężczyzn niepełnosprawnych ruchowo jest w stanie prowadzić satysfakcjonujące życie seksualne. Potwierdzają to między innymi badania przeprowadzone pod kierunkiem Zbigniewa Izdebskiego (polskiego pedagoga i seksuologa). W dalszej części artykułu bardziej szczegółowo omówione zostaną różne aspekty życia seksualnego mężczyzn z niepełnosprawnością ruchową.

Problemy seksualne mężczyzn z niepełnosprawnością fizyczną i ruchową

Mężczyźni z niepełnosprawnością fizyczną i ruchową, podobnie jak ci, którzy nie posiadają problemów zdrowotnych, często mierzą się z problemami natury seksualnej. W badaniach psychologicznych deklarują, iż w kontekście życia seksualnego najwięcej trudności sprawia im osiągnięcie odpowiedniej, a zarazem wygodnej pozycji w trakcie współżycia, a także problemy z osiągnięciem oraz / lub utrzymaniem erekcji.

Na podstawie aktualnych badań seksuologicznych, specjaliści również dostrzegają, że wśród najpowszechniejszych problemów seksualnych dotyczących mężczyzn z niepełnosprawnością fizyczną i ruchową wyróżnia się:

• Obniżenie lub całkowity zanik popędu seksualnego;
• Brak poczucia bycia aktywnym w czasie stosunku seksualnego;
• Trudności w osiągnięciu orgazmu;
• Ból oraz silne poczucie dyskomfortu w czasie stosunku seksualnego.

Psychologowie oraz psychoterapeuci dostrzegają również, że mężczyźni z niepełnosprawnością muszą mierzyć się także z problemami seksualnymi o innym podłożu, albowiem często towarzyszą im uporczywe myśli i przekonania, które zakłócają prawidłowe, a przede wszystkim satysfakcjonujące funkcjonowanie seksualne.

Wśród tych krzywdzących przekonań wyróżnia się najczęściej:

• Poczucie bycia mniej atrakcyjnym, a nawet gorszym;
• Silne poczucie zależności od innych osób, które nie pozwala na osiągnięcie pełnej swobody seksualnej;
• Obniżenie poczucia własnej wartości w kontekście relacji partnerskiej.

W tym miejscu warto zaznaczyć, że wymienione wyżej problemy w znacznym stopniu stanowią obszar rehabilitacji seksualnej. Dlatego też, dzięki właściwemu wsparciu, mężczyźni z niepełnosprawnością fizyczną i ruchową są w stanie wypracować efektywne sposoby realizacji własnych potrzeb seksualnych, które będą dla nich dużym źródłem satysfakcji. Więcej na temat rehabilitacji seksualnej mężczyzn, znajdziesz w dalszej części artykułu.

Rehabilitacja seksualna mężczyzn z niepełnosprawnością fizyczną i ruchową

Idea holistycznej rehabilitacji osób z niepełnosprawnością fizyczną i ruchową obejmuje także rehabilitację seksualną. Podczas wywiadów oraz badań ankietowych, mężczyźni zwracają uwagę na następujące obszary wymagające podjęcia pracy ze specjalistą:

• Praca nad przełamywaniem stereotypów oraz mitów na temat aktywności seksualnej mężczyzn z niepełnosprawnością;
• Indywidualna praca nad możliwością dostosowania pozycji seksualnych, zgodnie z aktualnymi potrzebami i możliwościami;
• Edukacja z zakresu ewentualnych przeciwwskazań dotyczących współżycia;
• Wskazówki dotyczące pracy nad satysfakcjonującą relacją partnerską w obliczu niepełnosprawności.

Ponadto, aczkolwiek nieco rzadziej, mężczyźni zwracają uwagę na potrzebę zdobycia wiedzy związaną ze stosowaniem akcesoriów seksualnych.

I chociaż wspomniana wyżej rehabilitacja holistyczna zakłada uwzględnienie rehabilitacji seksualnej w swoim programie, współcześnie nadal pacjenci rzadko spotykają się z niniejszą formą pomocy specjalistycznej. Wynikać to może między innymi z uwagi na wrażliwość i intymność niniejszego zagadnienia, a zatem z trudności w nawiązywaniu rozmowy na ten temat. Trudności te dotyczą nie tylko pacjentów, ale także specjalistów. Ponadto, nadal brakuje specjalistycznych programów nauczania, które pozwoliłby na wprowadzenie rehabilitacji seksualnej na właściwym poziomie. Specjaliści zwracają jednak uwagę, że w takim przypadku skuteczna może okazać się terapia seksuologiczna lub wspierająca psychoterapia. Niektóre z technik psychoterapii poznawczo-behawioralnej pozwalają bowiem na osiągnięcie poprawy w kontekście doświadczanych problemów seksualnych – szczególnie wtedy, gdy u ich podłoża leżą czynniki psychologiczne.

Alternatywne metody realizacji potrzeb seksualnych mężczyzn z niepełnosprawnością

Alternatywne sposoby rehabilitacji seksualnej dla osób z niepełnosprawnością budzą coraz większe zainteresowanie. Ze współczesnych analiz wynika, że korzystają z nich głównie mężczyźni. Czym jednak są i na czym polegają alternatywne sposoby rehabilitacji seksualnej?

Obok powszechnie stosowanych metod wsparcia seksualności mężczyzn z niepełnosprawnością, w literaturze przedmiotu wymienia się także terapię seksualną z partnerem zastępczym oraz asystenturę seksualną. Metody te budzą wiele kontrowersji społecznych. Nie tylko ze względu na charakter świadczonego wsparcia, ale także ze względu na dyskusję dotyczącą finansowania takiej formy rehabilitacji. W dalszej części artykułu bardziej szczegółowo omówione zostaną wymienione wyżej sposoby alternatywnej rehabilitacji seksualnej.

Idea terapii seksualnej z partnerem zastępczym narodziła się już w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku na terenie Stanów Zjednoczonych. Niemniej jednak współcześnie wzbudza ona coraz większe zainteresowanie społeczne. Między innymi ze względu na fakt, że temat ten częściej podejmowany jest w środkach masowego przekazu (za pośrednictwem czasopism popularnonaukowych, programów telewizyjnych, a także filmów dokumentalnych). Niniejszy rodzaj terapii przeznaczony jest wyłącznie dla tych osób, które ze względu na swój stan zdrowia (psychiczny oraz / lub fizyczny) nie są w stanie lub posiadają istotne trudności w realizacji własnych potrzeb seksualnych.

I chociaż zakres pacjentów, którzy mogą zostać objęci terapią seksualną jest dość szeroki, warto wiedzieć, że z pomocy partnerów zastępczych mogą korzystać jedynie nieliczni – zwłaszcza Ci, u których rozpoznano uszkodzenie rdzenia kręgowego. Ważną informację stanowi fakt, iż w procesie terapeutycznym uczestniczy najczęściej 3-osobowy zespół składający się z: terapeuty nadzorującego, pacjenta oraz zastępczego partnera / partnerki seksualnej. Zadaniem takiego partnera jest wspomaganie pacjenta w treningu umiejętności społecznych oraz emocjonalnych. Wszelkie decyzje dotyczące podejmowanych działań oraz częstotliwości spotkań podejmowane są przez terapeutę nadzorującego.

Zwolennicy terapii seksualnej z udziałem partnera seksualnego zwracają uwagę na profesjonalny charakter takiego wsparcia. Warto bowiem wiedzieć, że uzyskanie takiego zawodu, a także akceptacji przez międzynarodowe towarzystwo profesjonalnych partnerów zastępczych wymaga odpowiedniego wykształcenia (najlepiej pedagogicznego, psychologicznego, seksuologicznego), jak i również ukończenia licznych kursów, zwieńczonych certyfikatem zawodowym. Profesjonalny charakter oferowanego wsparcia podkreślany jest także przez konieczność przestrzegania kodeksu etycznego, ustalonego przez międzynarodowe towarzystwo profesjonalnych partnerów zastępczych.

Na terenie Europy, alternatywne metody rehabilitacji seksualnej koncentrują się bardziej wokół asystentury seksualnej dla osób niepełnosprawnych fizycznie oraz / lub intelektualnie. Zadaniem takich asystentów jest edukowanie oraz prowadzenie treningów konkretnych umiejętności, które pomagają w nawiązaniu lepszej relacji ze swoim ciałem, a przez to uzyskanie większej satysfakcji w kontekście życia seksualnego. Podobnie jak w przypadku partnerów zastępczych, asystenci seksualni dla osób niepełnosprawnych powinni ukończyć kurs, na który składa się zdobycie podstawowej wiedzy z zakresu psychologii i seksuologii, a także praktycznych metod masaż i technik masturbacji.

Edukacja seksualna a niepełnosprawność

Zarówno mężczyźni, jak i kobiety z rozpoznaniem niepełnosprawności intelektualnej posiadają ograniczone możliwości samodzielnego zdobywania właściwych informacji na temat zróżnicowanych aspektów seksualności. Dlatego też współcześnie tak ważne jest podkreślanie znaczenia edukacji seksualnej dostosowanej do indywidualnych potrzeb osób z niepełnosprawnością. Niestety, mimo wzrostu świadomości na temat istotności takich działań, nadal nie opracowano efektywnej koncepcji dotyczącej edukacji i wychowania seksualnego.

Specjaliści zwracają uwagę, że edukacja ta powinna przystosowana być do specyfiki funkcjonowania dziecka z niepełnosprawnością intelektualną, które mimo trudności i większej ilości czasu, a także potrzeby powtórzeń, jest w stanie przyswoić nawet skomplikowane treści. Wymaga to jednak systematyki, trafnego doboru słownictwa, prostych wytłumaczeń oraz odpowiednich przykładów. W związku z tym część psychologów oraz terapeutów jest zdania, że przygotowanie do edukacji seksualnej należy rozpocząć już w okresie dzieciństwa. Ich zdaniem, stopniowe wprowadzanie nowych pojęć oraz nazywanie czynności i wskazywanie prawidłowych form zachowań seksualnych jest w stanie przynieść dobre efekty w przyszłości. Ponadto, długi czas dorastania pozwoli na utrwalenie właściwych wzorców seksualnych, a przede wszystkim na wykształcenie pozytywnego stosunku do własnego ciała.

Podejmując temat edukacji seksualnej osób z niepełnosprawnością intelektualną, należy koniecznie wziąć pod uwagę fakt, że każda z tych osób posiada odmienną sytuację życiową. W związku z tym, posiada inne możliwości intelektualne, podlega innym normom religijnym i kulturowym, a także posiada inne słabe i mocne strony. Dlatego też sposób przekazywania wiedzy z zakresu edukacji seksualnej powinien dostosowany być do indywidualnych potrzeb i możliwości, co nie jest łatwym zadaniem dla pedagoga / terapeuty.

Obserwacje praktyków zwracają uwagę także na inny problem związany z edukacją seksualną. Problem ten dotyczy rodziców osób z niepełnosprawnością intelektualną. Część z nich nie chce, aby ich dziecko zdobywało taką wiedzę. Związane jest to między innymi z faktem, że osoby z niepełnosprawnością intelektualną niejednokrotnie postrzegane są przez swoich rodziców / opiekunów jako „wieczne dzieci”, a tym samym sfera życia seksualnego nie powinna ich dotyczyć. Inni rodzice prezentują również przekonanie, że podejmowanie takich tematów w czasie terapii tylko pobudzi w ich dziecku pragnienie poznawania seksualnej sfery życia, co będzie dla nich źródłem problemów. Tymczasem, odpowiednio zaplanowana i przeprowadzona edukacja seksualna może posiadać wymiar terapeutyczny, a ponadto prowadzić do wykształcenia większej świadomości i odpowiedzialności seksualnej.

Korzyści wynikające z osiągnięcia satysfakcji seksualnej przez mężczyzn z niepełnosprawnością

Specjaliści współpracujący z pacjentami z niepełnosprawnością intelektualną oraz / lub fizyczną dostrzegają, że satysfakcjonujące życie seksualne może nieść ze sobą więcej pozytywnych konsekwencji niż w przypadku osób w pełni sprawnych fizycznie i intelektualnie. Analizując niniejsze zagadnienie, powinniśmy zwrócić szczególną uwagę na znaczenie poczucia spełnienia w relacji romantycznej, która niesie ze sobą większe poczucie własnej wartości oraz bycia akceptowanym – co wpływa bezpośrednio na zwiększenie poziomu akceptacji własnych problemów zdrowotnych. Udane życie seksualne związane jest z pozytywną samooceną. To z kolei zwiększa nasze szanse na przystosowanie się do ograniczeń, które niesie ze sobą niepełnosprawność, jak i również na lepsze i bardziej efektywne funkcjonowanie w różnych rolach podejmowanych w życiu społecznym.

W tym miejscu warto także przytoczyć spostrzeżenia profesora Zbigniewa Lwa Starowicza (polskiego lekarza psychiatry i seksuologa), którego zdaniem satysfakcja z życia seksualnego nierozerwalnie związana jest z jakością życia jednostki. Jednocześnie zwracając uwagę, że osiągnięcie pełnego rozwoju w zakresie życia seksualnego jest niezbędne dla doświadczenia dobrostanu w kategoriach życia społecznego, psychicznego i fizycznego.

Istota wsparcia w kontekście realizacji własnych potrzeb seksualnych w obliczu niepełnosprawności

Część rodziców oraz opiekunów osób z niepełnosprawnością stara się nie dostrzegać rozwoju seksualnego swoich podopiecznych, co za tym idzie, często traktują oni ich potrzeby seksualne jako mało istotne lub całkowicie nieważne. Zdaniem specjalistów, u podstaw takiego myślenia leży przede wszystkim nieumiejętność rozmowy oraz przekazywania informacji w kontekście wyrażania własnych potrzeb seksualnych. Rodzice zdradzają, iż niejednokrotnie towarzyszy im nadzieja, że jeśli nie będą zwracać uwagi na rozwój seksualny swojego dziecka, to doprowadzą do jego spowolnienia, a nawet zahamowania. W tym miejscu warto jednak zaznaczyć, że rozwój płciowy oraz seksualny u osób z niepełnosprawnością w większości przypadków przebiega podobnie, jak u ich rówieśników.

Specjaliści dostrzegają, że w kontekście ekspresji seksualnej, a także postrzegania swoich szans na znalezienie partnera, istotny wpływ ma wsparcie prezentowane ze strony rodziców / opiekunów. Zdarza się bowiem, że mogą oni prowadzić tak zwane działania zniechęcające, polegające między innymi na wzmacnianiu przekonania, że osoba z niepełnosprawnością nie ma większych szans na znalezienie właściwego partnera, a tym samym założenie rodziny. Przekonania te zdają się być bardziej wzmacniane wśród dziewcząt z niepełnosprawnością. W kontekście chłopców / mężczyzn rodzice są bardziej skłonni do wyobrażenia sobie życia syna w towarzystwie partnerki życiowej, która będzie w stanie przejąć część obowiązków opiekuńczych.

Podsumowanie

Nietrudno jest dostrzec, że problematyka seksualności w większości przypadków omawiana jest w odniesieniu do osób, które są uważane za zdrowe i w pełni sprawne intelektualne. Tymczasem, warto zwrócić uwagę na fakt, że ponad 10% ludności naszego kraju zmaga się z różnymi rodzajami niepełnosprawności – a przecież potrzeba miłości i intymności nie jest zależna od poziomu sprawności fizycznej oraz intelektualnej. Niestety, mimo wzrostu świadomości wśród specjalistów oraz społeczeństwa, nadal funkcjonowanie seksualne mężczyzn z niepełnosprawnością obarczone jest stereotypami oraz szkodliwymi mitami. Wszystko to sprawia, że poziom edukacji oraz rehabilitacji seksualnej wciąż wymaga poprawy. Starajmy się zatem nie zapominać, że pod diagnozą niepełnosprawności kryje się mężczyzna, który ma takie samo prawo do miłości i realizacji własnych potrzeb seksualnych. Zadaniem specjalistów, a także najbliższego otoczenia powinno być zatem zapewnienie wsparcia oraz edukacji w zakresie właściwej realizacji tych potrzeb, które przyczynią się do zwiększenia doświadczanej jakości życia.

Bibliografia

1. Adamczyk Jakub G., Kocyk Sylwia, Boguszewski Dariusz, 2012, Oczekiwania osób niepełnosprawnych i fizjoterapeutów wobec rehabilitacji seksualnej, „Seksuologia Polska”, t. 10, nr 1, s. 21–27;
2. Aouil Bassam, 2010, Kinezyterapeutyczne metody rehabilitacji seksualnej osób niepełnosprawnych, „Przegląd Terapeutyczny”, nr 8, s. 1–13;
3. Beisert M., 2008, Norma i patologia w rozwoju seksualnym dzieci i młodzieży. (w:) Izdebski Z. (red.), Zagrożenia okresu dorastania. Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego;
4. Boruszkowska Iwona, Durka Grażyna, 2007, Małżeństwo i opinia w opinii uczniów z lekką niepełnosprawnością intelektualną, w: Teresa Żółkowska (red.), Pedagogika specjalna — koncepcje i rzeczywistość. Konteksty pedagogiki specjalnej, t. 2, Wydawnictwo Print Group Daniel Krzanowski, Szczecin;
5. Długołęcka Alicja, 2007, Seksualność osób niepełnosprawnych fizycznie — zarys problemów, w: Antonina Ostrowska (red.), O seksualności osób niepełnosprawnych, Garmond, Warszawa;
6. Długołęcka Alicja, Fornalik Izabela, 2013, Usługi seksualne w procesie rehabilitacji seksualnej osób z niepełnosprawnością ruchową i intelektualną, w: Robert Kowalczyk, Małgorzata Leśniak (red.), Prostytucja. Studium zjawiska, Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków;
7. Długołęcka, Izdebski, Radomski. 2010, Psychoseksualne funkcjonowanie osób niepełnosprawnych w relacjach z otoczeniem społecznym – raport, Zielona Góra;
8. Fairbairn Gavin, Rowley Denis, 2005, Etyczne aspekty seksualności osób z niepełnosprawnością intelektualną, w: Joanna Głodkowska, Andrzej Giryński (red.), Seksualność osób z niepełnosprawnością intelektualną — uwalnianie od schematów i uprzedzeń, APS im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa;
9. Fornalik Izabela, 2007, Miłość, seks i prokreacja jako wartości w dorosłym życiu osoby z głębszą niepełnosprawnością intelektualną, w: Antonina Ostrowska (red.), O seksualności osób niepełnosprawnych, Garmond, Warszawa;
10. Izdebski Zbigniew, 2005, Postawy Polaków wobec seksualności osób niepełnosprawnych ruchowo i intelektualnie, w: Joanna Głodkowska, Andrzej Giryński (red.), Seksualność osób z niepełnosprawnością intelektualną — uwalnianie od schematów i uprzedzeń, APS im. Marii Grzegorzewskiej, Warszawa;
11. Jaczewski Andrzej, 2013, Seksualność osób niepełnosprawnych — współczesne pola dyskusji i polemiki badawczej, w: Remigiusz J. Kijak (red.), Seksualność — niepełnosprawność — rzeczywistość. Współczesne konteksty badawcze w problematyce seksualności człowieka z niepełnosprawnością, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, Warszawa;
12. Karwacka Monika, 2006, Stereotypy w myśleniu o seksualności osób z niepełnosprawnością intelektualną, w: Władysław Dykcik, Andrzej Twardowski (red.), Poznańska pedagogika specjalna. Tradycje — osiągnięcia — perspektywy rozwoju, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań;
13. Kijak Remigiusz J., 2013a, Wprowadzenie w problematykę seksualności osób z niepełnosprawnością — między teorią a empirią, w: Remigiusz J. Kijak (red.), Seksualność — niepełnosprawność — rzeczywistość. Współczesne konteksty badawcze w problematyce seksualności człowieka z niepełnosprawnością, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, Warszawa;
14. Kościelska Małgorzata, 2013, W którym miejscu jesteśmy i co chcemy osiągnąć w rozważaniach i działaniach na rzecz osób niepełnosprawnych w aspekcie ich seksualności, w: Remigiusz J. Kijak (red.), Seksualność — niepełnosprawność — rzeczywistość. Współczesne konteksty badawcze w problematyce seksualności człowieka z niepełnosprawnością, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, Warszawa;
15. Mironiuk-Nietreba A. 2013, Seksualność osób z niepełnosprawnością ruchową w sztuce filmowej, czyli kilka refleksji o edukacyjnym potencjale popkultury. Studia Edukacyjne; 29;
16. Niedbalski Jakub, 2011, (Nie-)zdrowa miłość — seksualność niepełnosprawnych umysłowo mieszkańców domu pomocy społecznej, w: Eliza Litak, Renata Furman, Hubert Bożek (red.), Pejzaże tożsamości. Teoria i empiria w perspektywie interdyscyplinarnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków;
17. Nowak-Lipinska K., 1998, Pytania o miejsce edukacji seksualnej w systemie rehabilitacji osób z głębszym upośledzeniem umysłowym. (w:) Dykcik W. (red.), Społeczeństwo wobec autonomii osób niepełnosprawnych, Wyd. Uniwersytet im. A. Mickiewicza. Poznań;
18. Parchomiuk Monika, Prokopiak Anna, 2013, Profesjonaliści wobec seksualności osób z niepełnosprawnością intelektualną, w: Remigiusz J. Kijak (red.), Seksualność — niepełnosprawność — rzeczywistość. Współczesne konteksty badawcze w problematyce seksualności człowieka z niepełnosprawnością, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, Warszawa;
19. Żuraw Hanna, 2013, Społeczno-kulturowy kontekst analiz nad seksualnością osób niepełnosprawnych, w: Remigiusz J. Kijak (red.), Seksualność — niepełnosprawność — rzeczywistość. Współczesne konteksty badawcze w problematyce seksualności człowieka z niepełnosprawnością, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, Warszawa.