Co wpływa na kształtowanie się osobowości dziecka?

Główną rolę w rozwoju każdego dziecka odgrywają jego rodzice. Odpowiedzialni są oni za zaspokajanie potrzeb, które stanowią podstawę równowagi emocjonalnej oraz kształtowanie się pewności siebie. W pierwszych latach życia malucha, to matka jest dla niego najważniejszą osobą, otaczającą dziecko swoją bezwarunkową i nieustającą miłością. Rola ojca nabiera większego znaczenia zazwyczaj wtedy, gdy dziecko staje się coraz bardziej samodzielne (około 7 roku życia) i stale wzrasta wraz z jego rozwojem. Wpływ na osobowość naszego potomstwa wywiera zaspokajanie jego potrzeb. Albowiem, to właśnie potrzeby leżą u podstaw funkcjonowania osobowości, a sposób ich zaspokajania odgrywa ważną rolę w procesie jej kształtowania. Potrzeby dziecka nie zostały jasno określone, chociaż wielu znamienitych psychologów oraz specjalistów z zakresu pedagogiki i rozwoju dziecka pokusiło się o wyodrębnienie własnej listy.

Niemniej jednak, wśród licznych potrzeb, u każdego z autorów najważniejsze miejsce zajmowały:

• Potrzeba miłości;
• Potrzeba kontaktu emocjonalnego;
• Potrzeba aprobaty.
  

Zaspokojenie powyższych potrzeb (a zwłaszcza potrzeby miłości) pozwala na osiągnięcie przez dziecko nie tylko dobrego samopoczucia, ale także stwarza mu warunki do prawidłowego rozwoju psychicznego oraz społecznego. Wśród innych czynników (związanych ze środowiskiem rodzinnym) wywierających ogromny wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka wyróżniamy:

• Identyfikację dziecka z rodzicami;
• Stosunki panujące między poszczególnymi członkami rodziny;
• Stosunki panujące między rodzicami;
• Postawy rodziców;
• Relacje między rodzeństwem;
• Dysfunkcje pojawiające się w obrębie funkcjonowania rodziny (w tym zdarzenia o charakterze traumatycznym).
  

Wpływ postaw rodzicielskich na kształtowanie się osobowości dziecka

Biorąc pod uwagę rozwój osobowości dziecka w rodzinie, głównym problemem są postawy rodziców wobec swoich dzieci. Postawa rozumiana jest jako tendencja do zachowywania się w określony sposób wobec danej osoby, sytuacji oraz/lub problemu.

Warto wiedzieć, że postawa (również ta rodzicielska) składa się z trzech komponentów:

• Poznawczego – związanego z naszym myśleniem;
• Emocjonalnego – związanego z naszymi uczuciami;
• Behawioralnego – związanego z naszymi działaniami.

Postawę rodzicielską możemy opisać zatem, jako utrwalony stosunek wobec dziecka o charakterze poznawczo-afektywno-behawioralnym. Stosunek matki i ojca do swojego dziecka jest determinowany przez wiele czynników. Między innymi poprzez umiejętności wychowawcze, cechy osobowości, stopień satysfakcji z życia oraz oczekiwania związane z dzieckiem.

Zgodnie z modelem opisanym przez Prof. Marię Ziemską (polską psycholog) wśród właściwych postaw rodzicielskich możemy wyróżnić:

• Akceptację dziecka;
• Współdziałanie z dzieckiem;
• Dawanie dziecku swobody;
• Uznawanie praw dziecka.
  

Profesor Maria Ziemska w swoich opracowaniach postanowiła także opisać nieprawidłowe postawy, które mogą wywierać negatywny wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka. Są to:

• Postawa nadmiernie ochraniająca;
• Postawa nadmiernie wymagająca;
• Postawa unikająca;
• Postawa odrzucająca.
  

Postawa akceptacji dziecka – sprzyja nawiązywaniu przez niego w przyszłości trwałych więzi emocjonalnych. Dziecko akceptowane jest zdolne do wyrażania własnych uczuć i jest pogodnie nastawione. Ponadto może odznaczać się empatią, pewnością siebie, odwagą i adekwatną samooceną.

Postawa współdziałania z dzieckiem – wpływa na rozwój zaufania wobec rodziców. Ponadto, dzieci doświadczające niniejszej postawy częściej wyrażają zadowolenie z siebie oraz są w stanie realnie ocenić swoje możliwości.

Postawa uznania praw dziecka – sprawia, iż jest ono samodzielne. Ponadto wykazuje się twórczością i niezależnością. U dziecka doświadczającego takiej postawy rozwija się poczucie bezpieczeństwa oraz wiary we własne możliwości.

Postawa nadmiernie chroniąca – może wiązać się z rozwinięciem zależności od matki. Ponadto, dzieci nadmiernie chronione przez rodziców wykazują opóźnienia w kształtowaniu dojrzałości społecznej. Ponadto wykazują bierność i niechęć do podejmowania inicjatywy. W przypadku osób doświadczających niniejszej postawy rozwinąć się może nadmierna pewność siebie i zawyżona samoocena. Mimo to nie są one skłonne do mierzenia się z zadaniami trudnymi, co może rodzić w nich niepokój oraz niechęć do podejmowania dalszej aktywności.

Postawa nadmiernie wymagająca – odpowiedzialna może być za kształtowanie w dziecku takich cech jak lęk, niepewność oraz brak wiary we własne umiejętności. Ponadto obserwowana jest zaniżona samoocena, przewrażliwienie oraz uległość.

Postawa unikająca – może powodować u dziecka nieprawidłowości w tworzeniu trwałych więzi emocjonalnych, niestabilność emocjonalną, niską pewność siebie oraz nieufność.

Postawa odtrącająca – niejednokrotnie wiąże się z rozwojem agresji i nieposłuszeństwa. Ponadto, dzieci doświadczające odtrącenia ze strony rodziców mogą wykazywać zachowania aspołeczne i większą skłonność do rozwoju zaburzeń psychicznych w przyszłości.

Wpływ kolejności narodzin na osobowość dziecka

Zgodnie ze zdaniem psychoanalityków, to właśnie kolejność narodzin dziecka wpływa na kształtowanie się jego osobowości. Dlatego też psychologowie często podejmują się przeprowadzania badań, które mają na celu znalezienie odzwierciedlenia tych twierdzeń w rzeczywistości. Podążając za teorią Alfreda Adlera (austriackiego psychiatry i psychologa), najstarsze dziecko jest tym, które walczy o władzę, a w chwili narodzin następnego dziecka, odczuwa ono poważny kryzys związany z utratą najważniejszej pozycji w rodzinie. Niniejszą tezę potwierdzają także badania Józefa Rembowskiego (polskiego psychologa). W przedstawionych przez niego analizach badań, przeprowadzonych w 1984 roku, wyklarował się typ dziecka najstarszego, średniego i najmłodszego.

Najstarsze dziecko

Zdaniem autora badań odznacza się poczuciem odpowiedzialności za młodsze rodzeństwo. Ponadto ujawnia się u niego poczucie siły, umacniające się wraz z narodzinami kolejnego dziecka. Najstarsi z rodzeństwa wykazują także przewagę fizyczną, otrzymują również większą swobodę działania oraz istotnie wyprzedzają młodsze rodzeństwo doświadczeniem, które wpływa na ich emocjonalność.

Średnie dziecko

Znajduje się w odmiennej sytuacji. Takie dziecko traci swoje przywileje młodszego wraz z przyjściem na świat kolejnego członka rodziny. W związku z tym zmuszane jest ono często do walki o własną pozycję i autorytet w oczach najmłodszego dziecka.

Najmłodsze dziecko

Bez wątpienia jest najbardziej uprzywilejowane. Można zaobserwować wykazywanie wobec niego specyficznych postaw rodzicielskich. Niejednokrotnie występuje tu tendencja do przedłużania mu dzieciństwa oraz mniejsza restrykcja wobec przestrzegania reguł, którym podlega starsze rodzeństwo. Najmłodsze dziecko jest najbardziej chwalone, a co najważniejsze nigdy nie traci ono pozycji „pupila” rodziny.

Niemniej jednak to nie tylko kolejność urodzeń, ale także różnice wieku mają wpływ na rozwój poszczególnych cech osobowości naszych dzieci. Starsze rodzeństwo chętniej opiekuje się dużo młodszym, niż wtedy gdy różnica wieku wynosi zaledwie 1-2 lata. Dobre stosunki między rodzeństwem sprzyjają ich harmonijnemu rozwojowi. Na przestrzeni lat uczą się współpracy, co przekłada się na zestaw kompetencji niezbędnych do funkcjonowania w świecie zawodowym. W związku z tym niezwykle ważne jest, aby wszystkie dzieci traktowane były przez rodziców sposób jednakowy, bez wyróżniania i faworyzowania.

Podsumowanie

Kształtowanie się osobowości każdego człowieka posiada swój początek w rodzinie. To właśnie środowisko domowe zapewnia kontekst dla najbardziej intensywnych procesów rozwojowych, które trwają przez resztę naszego życia. Wraz z biegiem lat, każda rodzina podlega dynamicznym przemianom. Dlatego też kolejne rodzące się dzieci wkraczają do rodziny w zupełnie innym momencie jej historii, a zatem zyskują odmienny kontekst rozwojowy. W tym miejscu należy pamiętać, że wpływ na osobowość naszego dziecka wywiera nie tylko kolejność urodzenia, ale przede wszystkim relacje rodzinne i postawy podejmowane przez rodziców już od momentu jego narodzin.

Bibliografia

1. Beck, E., Burnet, K. L., Vosper, J. (2006). Birth-order effects on facets of extraversion. Personality and Individual Differences, 40(5), 953–959;
2. Bohmer P. Sitton S. (1993), The influence o f birth order and family size on notable American women’s selection o f careers, „Psychological Record” 43(3), 375-380;
3. Brzozowski P. (1988) Postawy wychowawcze rodziców, a agresywność dzieci, [w:] Pospiszyl K. (red.), Z badań nad postawami rodzicielskimi, Lublin; 
4. Hauser, R. M., Kuo, H.-H. D., Cartmill, R. S. (1997). Birth Order and Personality among Adult Siblings: Are There Any Effects? In annual meeting of the Population Association of America, Washington, DC;
5. Martin H.W., Rangel M.E., Hoppe Sue K., Leon R.L. (1995), Family composition, birth order, and gender o f Mexican children in psychological treatment, [w:] R.K. Price;
6. Nelson E.S., Harris M.A. (1995), The relationships between birth order and need affiliation and group orientation, „Journal of Adlerian Theory, Research and Practice”, 51(3), 282-292;
7. Rembowski J. (1986), Rodzina w świetle psychologii, Warszawa: WSiP;
8. Sulloway, F. (2001). Birth Order. Conceptual Challenges in Evolutionary Psychology: Innovative Research Strategies, 27, 39.