Co powinniśmy wiedzieć na temat lęku?

Uczucie lęku jest znane niemal każdemu z nas. Niemniej jednak, pozostaje ono trudne do zdefiniowania. Co ciekawe, wiele osób nie zdaje sobie sprawy z odczuwanego lęku, ponieważ może on przybierać różne maski, najczęściej te somatyczne. Zdarza się, iż z pozoru nieuzasadnionych przyczyn odczuwamy kołatania serca, zaburzenia oddechu, trudności ze snem. Wówczas, w pierwszej kolejności udajemy się do lekarza pierwszego kontaktu, który na podstawie przeprowadzonych badań jest w stanie wykluczyć organiczne przyczyny odczuwanych przez nas objawów.

Pojęcie lęku opisuje doznawanie nieprzyjemnego stanu emocjonalnego, stanowiącego odpowiedź na przewidywanie przez nas nadchodzącego zagrożenia o charakterze zewnętrznym lub wewnętrznym. Lęk objawia się zazwyczaj uczuciem niepokoju, zagrożenia, a także uczuciem uogólnionego napięcia i skrępowania. W odróżnieniu od strachu (z którym często jest utożsamiany), lęk stanowi proces wewnętrzny, który nie zawsze musi stanowi reakcję na bezpośrednie zagrożenie oraz/lub ból.

O lęku patologicznym możemy mówić wtedy, gdy zaczyna on dominować nasze emocje, nie pozwala na swobodę zachowania i w konsekwencji prowadzi do rozwoju zaburzeń o charakterze psychicznym. W sytuacji nasilonego lęku, niniejsze zjawisko traci swoją funkcję przystosowawczą, a ponadto jest nieadekwatne względem docierających błędów. Ponadto, lęk patologiczny utrzymuje się przez dłuższy czas i nie ustępuje mimo wyeliminowania bodźca wywołującego potencjalne zagrożenie.

Lęk może przybierać różne postaci, w tym:

• Postać nieokreślonego niepokoju;
• Postać napadów lękowych;
• Postać zlokalizowaną (najczęściej dotyczącą konkretnej sytuacji, a nawet części ciała). 

Długotrwale utrzymujący się lęk może doprowadzić do rozwoju zaburzeń lękowych. Wśród najczęściej występujących wyróżniamy:

• Po pierwsze: Zespół lęku uogólnionego;
• Po drugie: Zespół lęku napadowego (określany także mianem napadów paniki);
• Po trzecie: Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne (określane także mianem natręctw);
• Po czwarte: Fobie proste;
• Po piąte: Fobie społeczne;
• Po szóste: Zespół stresu pourazowego (PTSD).

Zaburzenia lękowe są powszechnym zjawiskiem i mogą dotyczyć osób w różnym wieku. Okazuje się, iż niejednokrotnie mogą pojawić się one w okresie ciąży na skutek zmian hormonalnych, a także wcześniejszych przeżyć związanych z niepowodzeniami prokreacyjnymi.

Zmartwienia kobiet w ciąży

Zmartwienie stanowi konstrukt teoretyczny związany z pojęciem niepokoju, jednak od niego różny. W literaturze psychologicznej zmartwienie traktowane jest w kategoriach poznawczego aspektu lęku. Niniejsze pojęcie opisuje zarówno myśli, jak i obrazy odnoszące się do przyszłości oraz możliwości wystąpienia negatywnych konsekwencji doświadczanych wydarzeń.

W przebiegu ciąży pojawić się mogą zarówno zmartwienia niepatologiczne (charakterystyczne dla większości kobiet znajdujących się w tym wyjątkowym okresie), jak i zmartwienia patologiczne (wpływające negatywnie na codzienne funkcjonowanie kobiety, a także wywołujące zagrożenia dla jej zdrowia oraz dla zdrowia dziecka).

Doświadczanie zmartwień jest charakterystyczne dla przebiegu ciąży. Współczesne badania psychologiczne ukazują, iż nie ma ani jednej kobiety, która w tym szczególnym czasie nie doświadczyłaby żadnego z powszechnych zmartwień.

Wśród najczęściej pojawiających się w przebiegu ciąży zmartwień możemy wyróżnić:

• Zmartwienia dotyczące przebiegu porodu (zwłaszcza, gdy pacjentka będzie doświadczała porodu po raz pierwszy);
• Zmartwienia związane z koniecznością hospitalizacji;
• Zmartwienia dotyczące stanu zdrowia dziecka;
• Zmartwienia dotyczące możliwości poronienia (zwłaszcza wtedy, gdy pacjentka wcześniej doświadczyła poronień oraz/lub doświadczała długotrwałych trudności z poczęciem dziecka);
• Zmartwienia dotyczące badań ginekologicznych;
• Zmartwienia dotyczące opieki nad nowonarodzonym dzieckiem;
• Zmartwienia dotyczące sytuacji finansowej.

Analizując zmartwienia kobiet znajdujących się w okresie ciąży, warto przyjrzeć się także zjawisku tranzycji do rodzicielstwa. Ciąża jest bowiem czasem przejściowym między fazą przedrodzicielską a rodzicielską. Jest to stopniowe przechodzenie od fazy, w którym para nie posiada jeszcze dzieci i cieszy się czasem spędzanym tylko we dwoje, do fazy, w której stają się oni rodzicami, a nowonarodzone dziecko staje się centrum ich świata. Ciąża jest zatem naturalnym okresem przygotowawczym do pełnienia ról rodzicielskich.

Nie podlega wątpliwości fakt, iż przyjście na świat dziecka (zwłaszcza po raz pierwszy) wywołuje wiele zmian w codziennym życiu pary. Zmiany te związane są między innymi z potrzebą nabywania nowych umiejętności. Ponadto, dotyczą one aktywności zawodowej, relacji między rodzicami, a także relacji rodziców ze środowiskiem zewnętrznym (dalszą rodziną oraz przyjaciółmi, znajomymi). Taka sytuacja przez wielu może doświadczana być jako niezwykle trudna, a nawet nosząca znamiona kryzysu życiowego. Dlatego też, okres tranzycji do rodzicielstwa może sprzyjać rozwojowi zaburzeń psychicznych, w tym zaburzeń lękowych.

Warto bowiem zwrócić uwagę na fakt, iż liczne badania psychologiczne ukazują, że okres ciąży wiąże się z podwyższonym poziomem odczuwanych emocji, w tym lęku oraz niepokoju. Stres jest nieodłącznym elementem ciąży, który wpływa bezpośrednio nie tylko na samopoczucie matki, ale także rozwijającego się w jej łonie dziecka. Szczególną sytuację stanowi ciąża wysokiego ryzyka, która w odróżnieniu od ciąży o prawidłowym przebiegu, sprzyja nie tylko odczuwaniu podwyższonego poziomu stresu, ale także rozwojowi zaburzeń nastroju (w tym depresji) oraz zaburzeń lękowych. Warto także wiedzieć, iż wpływ na powstawanie zaburzeń psychicznych w okresie ciąży wywierają wcześniejsze problemy zdrowotne kobiety, zwłaszcza te o podłożu psychicznym.

Lęk przed poronieniem w kontekście poronień nawykowych

Lęk przed poronieniem oznacza, iż kobieta będąca w okresie ciąży nieustannie odczuwa niepokój związany z możliwością utraty ciąży. Niniejszy lęk może pojawiać się samoistnie, na przykład jako objaw rozpoznanych wcześniej zaburzeń lękowych lub jako następstwo wcześniejszych doświadczeń strat prenatalnych. Lęk przed poronieniem zdaje się być szczególnie nasilony w przypadku kobiet, u których rozpoznano problem poronień nawykowych.

Poronienie nawykowe rozumiane jest w literaturze medycznej jako trzecie lub kolejne po trzecim poronienie z tego samego układu partnerskiego. Możemy rozróżnić poronienia nawykowe pierwotne – w przebiegu których kolejne starty prokreacyjne pojawiają się bez wcześniejszej ciąży zakończonej powodzeniem oraz poronienia nawykowe wtórne – które pojawiają się po ciąży zakończonej urodzeniem zdrowego dziecka. Szacuje się, iż problem ten dotyczy od 1% do nawet 3% kobiet w wieku rozrodczym.

Czynnikami wpływającymi na zwiększenie ryzyka wystąpienia poronień nawykowych u kobiet są:

• Nieprawidłowości genetyczne;
• Wady macicy;
• Choroby o charakterze immunologicznym;
• Zaburzenia o charakterze endokrynologicznym;
• Przewlekłe choroby zapalne;
• Wrodzone oraz nabyte trombofilie (stany nadkrzepliwości);
• Czynniki zewnętrzne (środowiskowe).

Warto jednak wiedzieć, że dzięki rozwojowi medycyny wciąż odkrywane są nowe czynniki ryzyka występowania poronień nawykowych. Dlatego też, etiologia niniejszego zaburzenia określana jest mianem wieloczynnikowej o aspekcie indywidualnym. Pomimo stale poszerzającej się wiedzy, nadal blisko 50% pacjentek, u których rozpoznano poronienia nawykowe, nie jest w stanie poznać przyczyny swojego zaburzenia. To sprawia, iż poronienia nawykowe stają się jeszcze trudniejsze w akceptacji, a kolejne utraty w okresie prenatalnym wywołują coraz dotkliwsze konsekwencje psychologiczne. One doprowadzają natomiast do rozwoju zaburzeń lękowych oraz odczuwania przewlekłego stresu, który nie sprzyja powodzeniu kolejnych prób prokreacyjnych.

Niemniej jednak, w sytuacji w której kobiecie doświadczającej wcześniej poronień uda się zajść w ciążę i przebiega ona w sposób prawidłowy, towarzyszy jej szereg negatywnych emocji, wśród których ważne miejsce zajmuje niepokój, poczucie zagrożenia, a przede wszystkim lęk. Przezwyciężenie tych emocji jest niezwykle trudne i wymaga od kobiety wytworzenia skutecznych strategii radzenia sobie z trudnymi emocjami, co może okazać się trudne do przeprowadzenia, między innymi w przypadku konieczności hospitalizacji.

Warto bowiem wiedzieć, iż kobiety przebywające na oddziałach szpitalnych postrzegają swoją sytuację oraz stan zdrowia bardziej negatywnie, niż kobiety, które podczas ciąży mogą pozostawać w domu. Na nasilenie odczuwanego przez nich stresu oraz lęku wpływa przede wszystkim rozłąka z rodziną i brak bezpośredniego wsparcia ze strony najbliższych osób.

Lęk przed poronieniem – dlaczego się pojawia?

Zmartwienia dotyczące możliwości poronienia, potrzeby hospitalizacji, czy też stanu zdrowia rozwijającego się w łonie matki dziecka są jednymi z najczęściej i najintensywniej przeżywanych zmartwień. Niemniej jednak, doświadczanie obezwładniającego lęku przed poronieniem, który dominuje zachowania kobiety, dotyczy mniejszej grupy kobiet. Lęk przed poronieniem najczęściej związany jest z wcześniejszymi doświadczeniami kobiety w ciąży. Może on pojawiać się w sytuacji, gdy kobieta wraz ze swoim partnerem przez wiele lat starała się o poczęcie dziecka. Ponadto, lęk przed poronieniem występuje u przyszłych mam, które w przeszłości doświadczały strat prenatalnych. Szczególną grupę stanowią pacjentki dotknięte problemem poronień nawykowych, w sytuacji których każde kolejne niepowodzenie prokreacyjne niesie ze sobą szereg konsekwencji psychologicznych, mogących doprowadzić zarówno do rozwoju zaburzeń lękowych, jak i zaburzeń nastroju (w tym depresji).

Warto także wiedzieć, że wyższe nasilenie lęku obserwowane jest także u kobiet starszych, niezadowolonych z relacji ze swoim partnerem, a także w sytuacji problemów finansowych. Lęk nasilony jest również u kobiet zamieszkujących na wsiach, ponieważ obawiają się one, że w sytuacji zagrożenia ciąży nie otrzymają dostatecznie szybkiej i fachowej pomocy ze strony personelu medycznego.

Jak radzić sobie z lękiem przed poronieniem?

Lęk przed poronieniem, pojawiający się w przebiegu ciąży lub podczas podejmowania kolejnych starań prokreacyjnych poprzedzonych stratą dziecka, może przybierać zróżnicowane postaci. W obliczu lęku przed poronieniem, pacjentkom może towarzyszyć uogólnione poczucie napięcia oraz niepokoju, który w istotny sposób oddziałuje na życie codzienne kobiety, niejednokrotnie doprowadzając do rozwoju zaburzeń nastroju, w tym depresji. Ponadto, w literaturze psychologicznej znajdziemy opisy przypadków, zgodnie z którymi pacjentki na skutek lęku przed poronieniem odczuwają szereg objawów natury somatycznej, takich jak: uczucie kłucia i kołatania w klatce piersiowej, uczucie nadmiernej suchości w jamie ustnej, częste bóle brzucha, nudności, zaparcia oraz biegunki, bóle i zawroty głowy. Lęk przed poronieniem można zaliczyć do fobii specyficznych, które stanowią jedną z najczęściej rozpoznawanych form zaburzeń lękowych. Obserwacje psychologów potwierdzają, iż w obliczu lęku przed poronieniem, kobiety w ciąży istotnie modyfikują swoje zachowanie w celu zminimalizowania ryzyka poronienia. W obawie przed stratą dziecka, do minimum ograniczają własną aktywność fizyczną, a także z nadmierną dokładnością analizują składy żywności, a nawet środków czystości stosowanych w domu. Obserwacje zwracają także uwagę na przypadki kobiet, które w obawie przed poronieniem nie opuszczały swojego miejsca zamieszkania i nakłaniały także swoich partnerów do szczególnego dbania o własne zdrowie, w obawie przed możliwością zakażenia bakteryjnego oraz/lub wirusowego.

W związku z tym, niezwykle ważne jest, aby kobiety doświadczające w przeszłości poronienia pozostawały pod stałą opieką psychologiczną w trakcie trwania kolejnej ciąży, jak również podczas podejmowania kolejnych starań prokreacyjnych.

Istotne jest, aby kobieta mierząca się z lękiem przed poronieniem korzystała z następujących sposobów łagodzenia jego objawów:

ROZMAWIAJ OTWARCIE NA TEMAT SWOICH OBAW. Niezwykle ważne jest, aby kobieta odczuwająca objawy lękowe, wynikające bezpośrednio z obawy przed poronieniem, możliwie jak najszybciej poinformowała o tym swojego partnera lub najbliższą osobę. Dzięki otwartej rozmowie na temat doświadczanych lęków, możliwe stanie się oswojenie własnych obaw, które niejednokrotnie nie znajdują potwierdzenia w badaniach kontrolnych. Ponadto, wprowadzając otwartą komunikację do związku z partnerem, łatwiej jest poinformować o potrzebie wsparcia, które zarówno w obliczu lęku, jak i samej sytuacji ciąży (szczególnie tej, która poprzedzona została wcześniejszymi poronieniami), jest niezbędnym elementem dla utrzymania poczucia dobrostanu psychicznego.

POPROŚ O POMOC SPECJALISTĘ. Objawy lęku bezsprzecznie pogarszają nasze samopoczucie, zarówno w wymiarze psychicznym, jak i fizycznym. W związku z tym, niezwykle ważne jest, aby zarówno dla zdrowia kobiety, a także rozwijającego się w jej łonie dziecka, zapewnić jak najszybsze wsparcie specjalistyczne. W sytuacji lęku przed poronieniem, niezwykle ważne jest poinformowanie lekarza prowadzącego o doświadczanych objawach. W ten sposób, ginekolog będzie w stanie zwrócić większą uwagę na sposób komunikacji z pacjentką, dzięki któremu uda się zredukować objawy doświadczanego lęku podczas kolejnych wizyt kontrolnych. Ponadto, ginekolog prowadzący ciążę będzie w stanie pomóc pacjentce znaleźć odpowiedniego psychologa/psychoterapeutę, który za sprawą oddziaływań psychoterapeutycznych, pomoże jej ograniczyć udział nieprzyjemnych objawów w codziennych życiu.

MONITORUJ SWOJE SAMOPOCZUCIE. Kontrola własnego samopoczucia, a także zapisywanie obaw związanych z przebiegiem ciąży, pomaga w ustaleniu głównych przyczyn lęku przed poronieniem, które następnie mogą zostać w dokładny sposób omówione podczas wizyty w gabinecie specjalisty.

KORZYSTAJ Z TECHNIK RELAKSACYJNYCH. W sytuacji odczuwania nieprzyjemnych objawów lęku, korzystne może okazać się stosowanie technik relaksacyjnych, których głównym celem jest zredukowanie napięcia oraz poziomu stresu. W tym celu warto zastosować jedną z niżej wymienionych technik relaksacji:

• Trening autogenny Schultza;
•  Relaksacja Jacobsona.

To właśnie dzięki systematycznie wykonywanej relaksacji, możliwe stanie się przede wszystkim zredukowanie somatycznych objawów lęku, a także objawów lęku uogólnionego (rozumianego jako stałe uczucie napięcia).

ZADBAJ O HIGIENĘ PSYCHICZNĄ. W przebiegu lęku przed poronieniem, niezwykle istotne jest także codzienne dbanie o higienę psychiczną, na którą składają się przede wszystkim:

• Unikanie sytuacji o wysokim natężeniu stresu;
•  Przeznaczanie odpowiedniej ilości godzin na sen;
• Kładzenie się i wstawanie każdego dnia o podobnych porach;
• Unikanie nadmiernego oddziaływania ekranów urządzeń elektronicznych (szczególnie przed planowanym snem);
• Przestrzeganie zasad zrównoważonej diety;
• Utrzymywanie systematycznej i dostosowanej do własnych możliwości aktywności fizycznej.

KORZYSTAJ Z RZETELNYCH ŹRÓDEŁ INFORMACJI. 

Staraj się aby wiedza na temat przebiegu ciąży oraz jej możliwych komplikacji pochodziła z rzetelnych źródeł. Współcześnie, na stronach internetowych możemy znaleźć liczne informacje na temat możliwości negatywnego oddziaływania różnorodnych czynników na przebieg ciąży. Jedne z nich będą bardziej inne mniej precyzyjne. Czytanie informacji z mniej sprawdzonych źródeł może nasilać objawy lęku przed poronieniem, a tym samym podnosić poziom odczuwanego stresu i obniżać samopoczucie.

Gdzie szukać pomocy w obliczu lęku przed poronieniem?

Leczenie zaburzeń lękowych zazwyczaj wymaga podjęcia skoordynowanych działań, obejmujących zarówno farmakoterapię, jak i psychoterapię. Niemniej jednak, w sytuacji, w której mamy do czynienia z nasilającym się lękiem przed poronieniem w trakcie trwania ciąży, zaleca się podejmowanie wyłącznie oddziaływań psychoterapeutycznych. Najlepsze efekty w leczeniu tego typu zaburzeń przynosi terapia poznawczo-behawioralna. Niemniej jednak, dobrą skutecznością wykazują się także terapie grupowe oraz interdyscyplinarne. W tym miejscu warto zaznaczyć, iż rodzaj oddziaływań terapeutycznych powinien dostosowany być do indywidualnych wymagań oraz predyspozycji jednostki.

Nie podlega wątpliwości jednak fakt, iż w sytuacji odczuwania silnego lęku przed poronieniem (niezależnie od historii pacjentki) konieczne jest podjęcie jak najszybszej konsultacji psychologicznej. Poszukując odpowiedniego psychologa/psychoterapeuty należy zwrócić uwagę nie tylko na prezentowane przez niego wykształcenie, ale przede wszystkim na doświadczenie w pracy z pacjentkami w ciąży. Dlatego też, warto zapytać swojego ginekologa o kontakt do zaufanego psychologa/psychoterapeuty oraz psychiatry.

Lęk przed poronieniem – podsumowanie

Lęk przed poronieniem pojawia się zazwyczaj wtedy, gdy kobieta w ciąży doświadczyła wcześniej strat prenatalnych. Niniejsze zaburzenie istotnie wpływa na jakość życia pacjentki, a także na jej samopoczucie fizyczne i psychiczne. Nasilający się lęk przed poronieniem z czasem może doprowadzić do sytuacji, w której pacjentka sama skaże się na przebywanie w łóżku przez cały okres ciąży, mimo iż nie istnieją ku temu wyraźne wskazania medyczne. Dlatego też, tak ważne jest, aby w sytuacji odczuwanego przez kobietę lęku przed poronieniem, zapewnić jej odpowiednie wsparcie psychologiczne. Nieocenione także jest wsparcie najbliższych, dzięki którym kobieta będzie w stanie odzyskać utracone poczucie bezpieczeństwa.

Bibliografia

1. Andersson L., Sundström-Poromaa I., Wulff M., et. al. (2004): Implications of antenatal depression and anxiety for obstetric outcome. Obstet Gynecol, 104: 467-476;
2. Bartosz, B. (2002). Doświadczanie macierzyństwa: analiza narracji autobiograficznych, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego;
3. Bomba-Opoń D., Wielgoś M.(2016): Standardy opieki okołoporodowej w przypadkach występowania określonych powikłań. Gin Perinat Prakt, 1(1): 1-9.
4. Cekańki A., Łosik M.(2012): Próba ujednolicenia postępowania wyjaśniającego przyczyny zgonu lub ciężkiego stanu dziecka w zaawansowanej ciąży i podczas porodu. Ginekol Dypl, 14(3): 42-47;
5. Cudak H. (2012): Rola matki w zaspokajaniu potrzeb emocjonalnych dzieci. Pedag Rodziny, 2(1): 21-29;
6. Eberhard-Gran M., Tambs K., Opjordsmoen S., et al.(2004): Depression during pregnancy and after delivery: A repeated measurement study. J Psychosom Obstet Gynecol, 25: 15-21;
7. Fairbrother N., Young A.H., Janssen P., et al. (2015): Depression and anxiety during the perinatal period. BMC Psychiatry, 15(206): 1-9;
8. Green, J. M., Kafetsios, K., Statham, H.E., Snowdon, C.M. (2003). Factor Structure, Validity and Reliability of the Cambridge Worry Scale in a Pregnant Population. Journal of Health Psychology, 8 (6), 753–764;
9. Gruszkowska M. (2012): Lęk przed porodem i determinujące go czynniki – przegląd literatury. Perinatol Neonatol Ginekol, 5 (3): 154-161;
10. Holka-Pokorska J., Jarema M., Stefanowicz A., et. al.(2016): Elektywne cięcie cesarskie ze wskazań psychiatrycznych – analiza zjawiska, opis dwóch przypadków oraz rekomendacje kliniczne. Psychiatr Pol, 50(2): 357-373;
11. Jakiel G., Robak-Chołubek D., Tkaczuk-Włach J.(2006): Poronienia samoistne. Prz Menopauz, 3, 191–194;
12. Joormann, J., Stoeber, J. (1997). Measuring facets of Worry: a LISREL analysis of the Worry Domains Questionnaire. Personality and Individual Differences, 23 (5), 827-837;
13. Koss J., Rudnik A., Bidzan M. (2014): Doświadczenie stresu a uzyskiwane wsparcie społeczne przez kobiety w ciąży wysokiego ryzyka. Fam Forum. 4: 183-201;
14. Melender, H. L. (2002). Experiences of Fears Associated with Pregnancy and Childbirth: a Study of 329 Pregnant Women. Birth (Berkeley, Calif.). 29. 101-11. 10.1046/j.1523- 536X.2002.00170.x;
15. Napiórkowska-Orkisz M.,Olszewska J. (2017): Rola personelu medycznego we wsparciu psychicznym kobiet i jej rodziny po przebytym poronieniu. Pielęg Pol, 3(65): 529-536;
16. Piech B., Kiałka M., Baran A. i wsp. (2017): Wpływ warunków i stylu życia na poziom lęku kobiet w okresie połogu – badania ankietowe. Przegl Lek, 74(3): 101-105;
17. Podolska M., Majewska A. (2007): Lęk jako stan i cecha w grupie kobiet, u których zakończono ciąże za pomocą cięcia cesarskiego. Klin Perinatol Ginekol, 43(4): 60–63;
18. Semczuk M., Steuden S., Szymona K. (2004): Ocena nasilenia i struktury stresu u rodziców w przypadkach ciąży wysokiego ryzyka. Ginekol Pol, 75(6): 417-424.