Konsekwencje psychologiczne w obliczu utraty dziecka na skutek poronienia

Utrata dziecka na skutek poronienia zawsze, bez względu na okoliczności, stanowi dla rodziny przeżycie bolesne oraz trudne do zaakceptowania. Wiele par świadomie oczekuje narodzin swojego potomka, niejednokrotnie w atmosferze wielkiej radości. Zdarza się, iż już na początku ciąży, rodzice nadają swojemu nienarodzonemu dziecku imię, tym samym nawiązując z nim silną i intensywną więź. Nagłe i często niespodziewane przerwanie tego radosnego okresu z powodu poronienia, wywołuje u rodziców poczucie silnego żalu, a nawet gniewu. U wielu kobiet, które doświadczyły poronienia obserwuje się wyraźne zmiany w postrzeganiu własnej osoby, związane przede wszystkim ze zmniejszeniem wiary we własne możliwości, jak również z osłabieniem sił ego.

Kobieta na skutek poronienia doświadcza wielu rodzajów bólu. Zarówno tego w wymiarze fizycznym, jak i psychicznym. Współczesne badania psychologiczne dowodzą, iż kobiety często tracą wiarę w sens własnego istnienia. Ponadto, doświadczają utraty poczucia bezpieczeństwa i kontroli nad własnym życiem. Uczucia te utrzymują się przez długi okres czasu, zwłaszcza wtedy, gdy pacjentki nie otrzymują odpowiedniego wsparcia ze strony najbliższych oraz personelu medycznego i psychologów. Większość matek, które dowiadują się o ciąży oczekuje, że ich dziecko urodzi się zdrowe, natomiast w sytuacji poronienia oczekiwania te zostają brutalnie zawiedzione. Zdarza się także, iż część rodziców zaczyna obwiniać samych siebie za to, co się stało. Obserwacje psychologiczne zwracają uwagę na fakt, iż kobiety przeżywające poronienie w pierwszej chwili doświadczają szoku, a następnie zaprzeczenia. Charakterystyczne jest także wejście w okres żałoby. Ponadto, matki, które doświadczyły utraty dziecka na skutek poronienia, często obwiniają swoje ciała za to niepowodzenie i czują się przez nie zdradzone. Zdarza się także, iż odczuwają one wstyd. Dzieje się to między innymi wtedy, gdy nie odnajdują zrozumienia swoich emocji w bliskim otoczeniu.

Wiadomość o stracie dziecka w pierwszej chwili związana jest z wyzwoleniem szeregu reakcji somatycznych, takich jak uczucie ściskania w gardle, przyspieszenie i skrócenie oddechu, osłabienie siły mięśni, uczucie dławienia, poczucie zasysającej pustki w brzuchu. Opisane tutaj symptomy bez wątpienia są silną i uzasadnioną reakcją na stres, który towarzyszy poronieniu. W niektórych przypadkach może być on na tyle silny, iż może doprowadzić do zjawiska dysocjacji, które omówione zostanie w dalszej części artykułu.

Zaburzenia dysocjacyjne i ich klasyfikacja

Zgodnie z teorią Pierre’a Janeta (francuskiego neurologa i psychologa – pioniera w dziedzinie badań nad pamięcią pourazową), dysocjacja stanowi podświadomy proces psychologiczny, który na skutek doświadczeń o charakterze traumatycznym lub urazowym „oddziela” składowe trudnych przeżyć od świadomości, pozostawiając je jednak aktywne, w charakterze nieuświadomionych automatyzmów psychicznych. Niniejszy mechanizm posiada charakter obronny. W niektórych sytuacjach (o silnym natężeniu stresu) dysocjacja jest w stanie przejąć kontrolę nad ważnymi funkcjami, takimi jak pamięć, aktywność ruchowa, czy też percepcja. Niniejsze zjawisko przejawia się pod postacią zróżnicowanych zaburzeń psychicznych, wykazujących objawy pseudoneurologiczne.

Wśród najczęściej występujących zaburzeń dysocjacyjnych wyróżnia się:

• Amnezję dysocjacyjną;
• Fugę dysocjacyjną;
• Osłupienie dysocjacyjne;
• Trans i opętanie;
• Dysocjacyjne zaburzenia ruchu;
• Drgawki dysocjacyjne;
• Dysocjacyjną utratę czucia zmysłowego oraz dysocjacyjne znieczulenie;
• Mieszane zaburzenia dysocjacyjne oraz inne zaburzenia dysocjacyjne.

Warto wiedzieć, iż zgodnie ze współczesnymi systemami klasyfikacyjnymi, wspólnym rysem dla zaburzeń dysocjacyjnych jest całkowita lub częściowa utrata integracji wspomnień, jak również poczucia tożsamości, a także funkcji ruchowych i percepcyjnych.

Według współczesnych statystyk, zaburzenia dysocjacyjne występują rzadko. Niemniej jednak, dane na ten temat są bardzo rozbieżne.

Fuga dysocjacyjna – charakterystyka i częstość występowania

Fuga dysocjacyjna jest zaburzeniem, które definiowane jest jako nagłe oraz niewytłumaczalne opuszczenie miejsca swojego dotychczasowego pobytu. Zjawisku temu towarzyszy częściowa, a nawet całkowita niepamięć przeszłości, z jednoczesnym zachowaniem starej tożsamości lub nabyciem zupełnie nowej.

Fuga dysocjacyjna stanowi najczęściej konsekwencję zdarzeń o silnym natężeniu stresu, w tym takich zdarzeń traumatycznych jak:

• utrata dziecka,
• doświadczenie molestowania,
• uczestnictwo w wypadku drogowym.

W wymienionych wyżej sytuacjach natężenie stresu jest na tyle silne, iż przekracza możliwości efektywnego radzenia sobie z nim. Zjawisko fugi dysocjacyjnej utrzymuje się zwykle od kilku godzin do kilku dni, a nawet tygodni. Osoba opuszczająca swoje dotychczasowe miejsce zamieszkania na skutek niniejszego zaburzenia nie wie dokąd zmierza, niemniej jednak jej wypowiedzi oraz zachowania w większości przypadków zdają się być logiczne, dlatego też nie wzbudzają podejrzeń otoczenia.

W wywiadach klinicznych pacjenci, którzy doświadczyli fugi dysocjacyjnej, niejednokrotnie opisują poczucie zagubienia, które towarzyszyło im w trakcie epizodu. Niektórzy zdają sobie także sprawę z utraty pamięci i w takiej sytuacji najczęściej poszukują pomocy w gabinecie specjalisty. W czasie długotrwałej fugi dysocjacyjnej, czyli takiej której objawy utrzymują się przez okres dłuższy niż kilka tygodni, pacjenci są w stanie całkowicie zmienić swoją dotychczasową tożsamość. Zdarzają się przypadki, w których zmieniają oni kraj zamieszkania, a nawet zakładają nowe rodziny.

W momencie, w którym objawy fugi dysocjacyjnej zaczynają ustępować, pacjentom towarzyszy zazwyczaj ogromny lęk. Niejednokrotnie odczuwają oni także poczucie gniewu oraz wstydu. W licznych przypadkach zdarza się, iż pacjenci, u których rozpoznano epizod fugi dysocjacyjnej, w przyszłości zmagają się z objawami zaburzeń nastroju. Ponadto, obserwacje psychologiczne zwracają uwagę na przypadki, w których pacjenci całkowicie nie radzą sobie z odzyskaniem pamięci oraz konsekwencjami działań, które podejmowali w trakcie trwania epizodu fugi dysocjacyjnej. W niektórych sytuacjach negatywne emocje związane z odzyskaniem pamięci są na tyle silne, iż pacjenci podejmują próbę odebrania sobie życia. Fuga dysocjacyjna jest rzadkim zjawiskiem. Szacuje się, iż ryzyko jej wystąpienia może dotyczyć 0,2% populacji ogólnej.

Jak rozpoznać fugę dysocjacyjną?

Rozpoznanie fugi dysocjacyjnej nie jest łatwym zadaniem, przede wszystkim ze względu na fakt, iż osoba w trakcie trwania epizodu nie zdaje sobie sprawy z utraty pamięci. Dlatego też, większość przypadków diagnozowana jest już po zakończeniu fugi dysocjacyjnej, a zatem wtedy, gdy pacjent trafia do gabinetu specjalisty na skutek silnych emocji oraz lęku, który towarzyszy mu w obliczu odzyskania pamięci. Rozpoznanie fugi dysocjacyjnej stawia się w oparciu o wnikliwy wywiad. Niezwykle ważne jest także wykluczenie innych, organicznych przyczyn utraty pamięci. Możliwe jest to między innymi dzięki zastosowaniu technik obrazowych, w tym tomografii komputerowej oraz/lub rezonansu magnetycznego. W celu otrzymania skierowania na niniejsze badania, konieczne są konsultacje w gabinecie neurologa. Kiedy przyczyny organiczne oraz/lub urazowe zostaną wykluczone, zadaniem diagnosty jest zdobycie jak największej ilości informacji na temat doświadczeń pacjenta podczas trwania epizodu, jak również zdarzeń, które miały miejsce bezpośrednio przed jego wystąpieniem.

Kolejnym ważnym zadaniem dla diagnosty jest właściwe rozróżnienie zjawiska fugi dysocjacyjnej od symulacji, albowiem celem zarówno pierwszego, jak i drugiego mechanizmu jest ucieczka od trudności. W tym miejscu należy jednak podkreślić, iż osoby doświadczające fugi dysocjacyjnej w żaden sposób nie planują swojej ucieczki, a utrata przez nich pamięci oraz podejmowane przez nich działania, w trakcie trwania epizodu, są całkowicie niezależne od świadomości.

Ponadto, należy pamiętać, iż diagnosta nie może postawić rozpoznania fugi dysocjacyjnej w sytuacji, gdy:

• U pacjenta rozpoznano objawy osobowości mnogiej (nazywane również dysocjacyjnymi zaburzeniami identyfikacji);
• Pacjent stosuje określone substancje farmakologiczne charakteryzujące się działaniem psychoaktywnym;
• U pacjenta rozpoznano choroby somatyczne o charakterze neurologicznym, które mogą związane być z utratą pamięci;
• W okresie poprzedzającym wystąpienie epizodu, pacjent doznał poważnego urazu głowy.

Fuga dysocjacyjna – czynniki ryzyka

Fuga dysocjacyjna pojawia się najczęściej w konsekwencji doświadczenia zdarzenia o charakterze traumatycznym, takiego jak:

• utrata dziecka,
• udział w poważnym wypadku komunikacyjnym,
• doświadczenie molestowania seksualnego,
• bycie świadkiem morderstwa.

Wśród pozostałych czynników ryzyka wyróżnia się również predyspozycje genetyczne oraz przebyte w przeszłości konflikty zarówno o charakterze wewnętrznym, jak i zewnętrznym.

Fuga dysocjacyjna w wielu przypadkach staje się swego rodzaju mechanizmem obronnym, który pozwala nam na ucieczkę od konfrontacji z silnymi, negatywnymi emocjami oraz lękiem, który stanowi konsekwencję doświadczenia sytuacji o charakterze traumatycznym.

W związku z tym, w literaturze naukowej wiele uwagi, w kontekście zwiększonego ryzyka wystąpienia fugi dysocjacyjnej, poświęca się jednostkom, które na co dzień prezentują niedojrzałe mechanizmy obronne, takie jak:

• Zaprzeczenie – związane z nieprzyjmowaniem do świadomości zaistniałych faktów, które mogą odpowiedzialne być za wywołanie nieprzyjemnych uczuć lub myśli;
• Wyparcie – związane z niedopuszczaniem do świadomości zarówno uczuć, myśli, impulsów, fantazji, jak i pragnień, które w jakikolwiek sposób zagrażają spójności osobowości danej jednostki;
• Rozszczepienie – związane z postrzeganiem rzeczywistości wyłącznie w sposób „czarno-biały”. Poprzez stosowanie niniejszych mechanizmów obronnych, niemożliwe staje się postrzeganie doświadczanych zdarzeń o szerokim aspekcie emocjonalnym w sposób spójny. Jednostki skłonne do przejawiania rozszczepienia, w zaledwie kilka chwil są w stanie przejść od idealizowania jednostki do jej całkowitej dewaluacji.

Dodatkowo, psychologowie zwracają uwagę na zwiększone ryzyko występowania niniejszego zaburzenia u osób, u których wcześniej rozpoznano zaburzenia osobowości typu borderline.

Poronienie i okres poporodowy jako czynniki zwiększonego ryzyka wystąpienia zaburzeń dysocjacyjnych (w tym fugi dysocjacyjnej)

W literaturze specjalistycznej coraz więcej uwagi poświęca się konsekwencjom psychologicznym związanym z doświadczeniami urazowymi w okresie ciąży oraz okresie okołoporodowym. Psychologowie oraz ginekolodzy zwracają uwagę przede wszystkim na liczne czynniki biologiczne, które w tym czasie istotnie oddziałują na stan emocjonalny pacjentki. Wśród nich wyróżnia się przede wszystkim zmiany hormonalne, a także deprywację snu. Zdaniem naukowców, czynniki te w okresie okołoporodowym nasilają ryzyko wystąpienia istniejących wcześniej zaburzeń o charakterze psychicznym, a także zwiększają ryzyko wystąpienia tych zaburzeń u osób, u których nie rozpoznano wcześniej zaburzeń psychicznego stanu zdrowia.

Wiele miejsca w literaturze naukowej poświęca się także zwiększonemu natężeniu stresu w okresie okołoporodowym, szczególnie w przypadku tych kobiet, które wcześniej doświadczały utrat prenatalnych. Należy bowiem pamiętać, że utrata dziecka na skutek poronienia wiąże się nie tylko z utartą wyczekiwanego potomka, ale także istotnie godzi w poczucie własnej wartości. Wiele kobiet przypisuje sobie winę za poronienie i uznaje, że nie jest zdolna do urodzenia zdrowego potomka. Niemniej jednak, trudna sytuacja emocjonalna nie dotyczy tylko kobiet, które doświadczyły poronienia, ale także członków jej najbliższej rodziny. W środowisku domowym niejednokrotnie pojawia się atmosfera rozczarowania, która może utrudniać pacjentce proces efektywnego radzenia sobie z negatywnymi emocjami, które charakterystyczne są dla okresu żałoby.

Nie podlega wątpliwości fakt, iż utraty prenatalne w historii życia pacjentki posiadają ogromne znaczenie w kontekście podejmowania właściwych mechanizmów radzenia sobie ze stresem. Dlatego też, tak ważne jest wczesne diagnozowanie kobiet w zakresie rozpoznawania wysokiego ryzyka rozwoju zaburzeń związanych ze stresem okołoporodowym, w tym zaburzeń dysocjacyjnych.

Profilaktyka oraz leczenia zaburzeń dysocjacyjnych w przypadku kobiet, które doświadczyły utraty dziecka na skutek poronienia

Bez względu na historie chorób psychicznych pacjentki, w sytuacji poronienia niezbędne jest zapewnienie każdej kobiecie odpowiedniego wsparcia psychologicznego. Dzięki właściwej pomocy specjalisty, jak również grupom wsparcia, możliwe staje się ograniczenie podatności na stres w okresie kolejnych ciąż i porodów. Ponadto, niezwykle ważne jest rozpoznanie, już na wczesnym etapie, możliwych objawów zaburzeń psychicznych, które mogły pojawić się na skutek przeżycia traumatycznego zdarzenia, jakim niewątpliwie jest utrata dziecka na skutek poronienia.

Leczenie fugi dysocjacyjnej, a właściwie jej konsekwencji, w większości przypadków opiera się na psychoterapii. Badania naukowe oraz obserwacje specjalistów zwracają bowiem uwagę na fakt, iż ani farmakoterapia, ani hipnoza nie przynoszą oczekiwanych efektów. Ponadto, psychiatrzy oraz psychologowie podkreślają, że najważniejszym aspektem postępowania terapeutycznego jest rozwinięcie u pacjenta efektywnych umiejętności radzenia sobie ze stresem oraz trudnymi emocjami, które w przeszłości mogły odpowiedzialne być za wywołanie zaburzeń o charakterze dysocjacyjnym. Ponadto, zwraca się uwagę na istotę wykształcenia nowych wzorców reagowania i postępowania w sytuacji stresu. Jak dowodzą obserwacje specjalistów, możliwe staje się to tylko w sytuacji, gdy pacjent systematycznie uczestniczy w spotkaniach psychoterapeutycznych, prowadzonych przez doświadczonego psychoterapeutę, psychiatrę lub psychologa.

Podsumowanie

Sytuacja poronienia zawsze jest zjawiskiem trudnym, które niesie ze sobą szereg silnych emocji. Ponadto, zmusza pacjentki do konfrontacji z silnym stresem, który w wielu sytuacjach może przekraczać nasze zdolności radzenia sobie z nim. Chociaż w większości przypadków, wśród najpowszechniejszych konsekwencji doświadczenia poronienia wyróżnia się zaburzenia depresyjne, lękowe oraz PTSD (Zespół Stresu Pourazowego), warto pamiętać, że w przypadku osób, które na co dzień przejawiają niedojrzałe mechanizmy radzenia sobie ze stresem oraz/lub w przypadku osób, u których rozpoznano wcześniej zaburzenia osobowości typu borderline, może dojść do rozwoju zaburzeń dysocjacyjnych, w tym fugi dysocjacyjnej. Niniejsze zaburzenie zdrowia związane jest przede wszystkim z niepamięcią, która stanowi swego rodzaju formę ucieczki od przeżytego zdarzenia traumatycznego, jakim niewątpliwie jest utrata dziecka na skutek poronienia. W związku z tym, niezwykle ważne jest, aby zapewniać wszystkim kobietom odpowiednie wsparcie psychologiczne, zarówno ze strony personelu medycznego, psychologów, psychiatrów, jak i najbliższych członków rodziny. Wdrożenie szybkich i skutecznych działań psychologicznych nie tylko zapobiegnie rozwojowi potencjalnych zaburzeń psychicznych (w tym zaburzeń dysocjacyjnych), ale także zmniejszy poziom odczuwanego stresu podczas kolejnych ciąż i w okresie okołoporodowym.

Bibliografia

1. Amrhein C, Hengmith S, Maragkos M, Hennig-Fast K. Neuropsychological characteristics of highly dissociative healthy individuals. J. Trauma Dissoc. 2008; 9 (4): 525–542;
2. Araszkiewicz A. Zaburzenia dysocjacyjne. W: Bilikiewicz A, Pużyński S, Rybakowski J, Wciórka J, red. Psychiatria, t. 2. Wrocław: Wyd. Urban & Partner; 2002, s. 485–501;
3. Armstrong DS, Hutti MH, Myers J. The influence of prior perinatal loss on parents’ Psychological distress after the birth of a subsequent healthy infant. J. Obstet Gynecol. Neonatal Nurs. 2009; 38 (6): 654–666;
4. Bilikiewicz, A., Pużyński, S., Rybakowski, J., Wciórka, J. Psychiatria, Tom II. Psychiatria kliniczna. Wrocław: Urban i Partner, 2002;
5. Boudou M, Séjourné N, Chabrol H. Childbirth pain, perinatal dissociation and perinatal distress as predictors of posttraumatic stress symptoms. Gynecol. Obstet Fertil. 2007; 35 (11): 1136–1142;
6. Imsiragić AS, Begić D, Martić-Biocina S. Acute stress and depression 3 days after vaginal delivery – observational, comparative study. Coll Antropol. 2009; 33 (2): 521–527;
7. Kopelman MD, Kapur N. The loss of episodic memories in retrograde amnesia: single case and group studies. Philos. Trans. R. Soc. Lond. B. Biol. Sc. 2001; 29; 356 (1413): 1409–1421;
8. MacDonald K, MacDonald T. Peas, please: a case report and neuroscientific review of dissociative amnesia and fugue. J. Trauma Dissoc. 2009; 10 (4): 420–435;
9. Mroczkowska D. Jakość życia kobiet po poronieniu ciąży, „Życie i Płodność” 2011, 4,s. 77−88;
10. Pietkiewicz, I.J., Tomalski, R. Zaburzenia związane z traumą – perspektywa teoretyczna. Czasopismo Psychologiczne, 24, 2018;
11. Stadlmayr W, Bitzer J, Amsler F, Simoni H, Alder J, Surbek D, Bürgin D. Acute stress reactions in the first 3 weeks postpartum: a study of 219 parturients. Eur. J. ObstetGynecol. Reprod. Biol. 2007.