Obraz schizofrenii u dzieci i młodzieży

Schizofrenia powszechnie uznawana jest za chorobę ludzi młodych (około 30 roku życia). Warto jednak wiedzieć, iż jej objawy mogą pojawić się także u dzieci i adolescentów.

W tym przypadku wyodrębnia się dwa rodzaje schizofrenii:

• COS (childhood onset of schizophrenia) – schizofrenię mającą początek w dzieciństwie, występującą u pacjentów poniżej 13 roku życia;
• EOS (early onset of schizophrenia) – schizofrenię o wczesnym początku, występującą u pacjentów między 13 a 18 rokiem życia.

W obecnie obowiązujących systemach klasyfikacyjnych nie wyróżniono odrębnych kryteriów diagnostycznych dla rozpoznania wyżej wymienionych zaburzeń. Należy jednak wiedzieć, iż przebieg schizofrenii wśród dzieci i osób dorosłych może różnić się przede wszystkim mniejszą specyficznością objawów, a także zmiennością ich charakteru. Poniżej wyróżnione zostały najważniejsze różnice występujące między EOS (schizofrenią o wczesnym początku) a AOS (schizofrenią występującą u osób dorosłych, z ang. adult onset of schizophrenia). Specjaliści są zdania, że im wcześniejszy wiek rozpoznania objawów, tym ich bardziej niespecyficzny charakter.

Typowe objawy występujące w przebiegu schizofrenii:

• Usystematyzowane urojenia – rzadziej w EOS (schizofrenia o wczesnym początku), częściej w AOS (schizofrenia występująca u osób dorosłych);
• Omamy wzrokowe – częściej w EOS (schizofrenia o wczesnym początku), rzadziej w AOS (schizofrenia występująca u osób dorosłych);
• Omamy słuchowe – rzadziej w EOS (schizofrenia o wczesnym początku), częściej w AOS (schizofrenia występująca u osób dorosłych);
• Objawy katatoniczne – częściej w EOS (schizofrenia o wczesnym początku), rzadziej w AOS (schizofrenia występująca u osób dorosłych);
• Przejawianie zachowań błazeńskich – częściej w EOS (schizofrenia o wczesnym początku), rzadziej w AOS (schizofrenia występująca u osób dorosłych);
• Przejawianie tendencji do uciekania w świat fantazji – częściej w EOS (schizofrenia o wczesnym początku), rzadziej w AOS (schizofrenia występująca u osób dorosłych);
• Przejawianie stereotypii ruchowych – częściej w EOS (schizofrenia o wczesnym początku), rzadziej w AOS (schizofrenia występująca u osób dorosłych);
• Występowanie objawów negatywnych, które mogą poprzedzać występowanie objawów pozytywnych – częściej w EOS (schizofrenia o wczesnym początku), rzadziej w AOS (schizofrenia występująca u osób dorosłych).

Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej na temat specyfiki objawów charakterystycznych dla przebiegu schizofrenii, zapoznaj się z artykułem SCHIZOFRENIA – co to jest, przyczyny, objawy.

Co ważne, w przebiegu schizofrenii o wczesnym początku, schizofrenii o początku w dzieciństwie, jak i schizofrenii u osób dorosłych możemy wyróżnić prodromalny okres choroby (poprzedzający pełnoobjawowe wystąpienie schizofrenii). Niemniej jednak, występowanie objawów prodromalnych rzadko dostrzegane jest przez rodziców. Często odbierane jest przez nich jako objawy przemęczenia lub objawy charakterystyczne dla okresu dojrzewania wśród młodzieży, określane często mianem buntu młodzieńczego.

Wśród często występujących przedchorobowych objawów schizofrenii u dzieci i młodzieży możemy wyróżnić przede wszystkim:

• Wyraźne pogorszenie funkcji poznawczych, które jesteśmy w stanie dostrzec na podstawie pojawienia się problemów z nauką;
• Przejawianie przez dziecko tendencji do izolowania się, objawiające się niechęcią uczestnictwa w wycieczkach szkolnych, spotkaniach integracyjnych;
• Pojawienie się wyraźnych kłopotów w aspekcie relacji z rówieśnikami. Dziecku trudno jest nawiązywać trwałe i wartościowe relacje;
• Pojawienie się trudności w relacjach rodzinnych. Dziecko może przejawiać wrogość wobec rodziców oraz/lub wycofywać się z uczestnictwa w życiu rodzinnym;
• Dostrzeżenie u dziecka objawów lęku oraz/lub obniżenia nastroju;
• Przejawianie przez dziecko dziwacznego, a wręcz irracjonalnego zachowania;
• Doświadczanie przez dziecko problemów ze snem oraz/lub zaburzeń rytmu okołodobowego;
• Przejawianie przez dziecko wzmożonej drażliwości, a nawet agresywnego zachowania.

Specjaliści z zakresu zdrowia psychicznego zwracają także uwagę na możliwość stosunkowo wczesnego pojawienia się objawów o charakterze obsesyjno-kompulsyjnym, które mogą poprzedzać występowanie pełnoobjawowej schizofrenii nawet o kilka lat.

W tym miejscu, na szczególną uwagę zasługuje fakt, iż aby rozpoznać u dziecka objawy schizofrenii o wczesnym początku (EOS) lub schizofrenii o początku w dzieciństwie (COS), niezbędne jest wyodrębnienie uprzedniego, dobrego funkcjonowania dziecka, a także jego prawidłowego rozwoju.

Diagnoza schizofrenii wśród dzieci i młodzieży stanowi ogromne wyzwanie dla specjalistów. Dzieje się tak między innymi ze względu na fakt, iż niektóre dzieci oraz adolescenci mogą przejawiać trudności w wyrażaniu oceny własnego stanu psychicznego. Ponadto, należy pamiętać, że zarówno kondycja psychiczna, jak i emocjonalność młodego człowieka, w znacznej mierze uzależniona jest od interakcji panujących w rodzinie.

Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy, schizofrenia o początku w dzieciństwie (COS) występuje u około 0,01% dzieci. Warto przy tym zaznaczyć, iż do tej pory nie rozpoznano objawów choroby u pacjentów poniżej 4 roku życia. Dodatkowo, należy zwrócić uwagę na fakt, iż tendencja do rozwoju objawów schizofrenii wzrasta wraz z rozwojem dziecka. Ponadto, obserwacje dowodzą, iż dotyczy ona częściej chłopców niż dorastających dziewcząt.

Współczesne badania ukazują także, iż u pacjentów z rozpoznaniem EOS (schizofrenii o wczesnym początku) lub COS (schizofrenii o początku w dzieciństwie), częściej niż u osób dorosłych z rozpoznaniem schizofrenii, występują:

• Zaburzenia rozwojowe;
• Urazy okołoporodowe;
• Deficyty poznawcze;
• Nieprawidłowości morfologiczne mózgu.

Psychiatrzy oraz psychologowie dziecięcy są zdania, iż wczesne wystąpienie objawów schizofrenii wiąże się z gorszym przebiegiem klinicznym choroby oraz zwiększa ryzyko popełnienia samobójstwa w przyszłości. W głównej mierze związane jest to z faktem, iż wczesne wystąpienie objawów choroby w znacznym stopniu może wpływać na zaburzenie rozwoju funkcji poznawczych, a także na zaburzenie rozwoju intelektualnego jednostki. Specjaliści z zakresu rozwoju dziecka sugerują natomiast, że im wcześniejszy początek schizofrenii, tym większe ryzyko zahamowania rozwoju oraz wystąpienia obniżenia zdolności w zakresie funkcjonowania społecznego.

We współczesnej literaturze specjalistycznej znajdziemy opis różnić między EOS (schizofrenią o wczesnym początku) a COS (schizofrenią o początku w dzieciństwie). Specjaliści są zdania, iż COS wiąże się z gorszym rokowaniem w zakresie przebiegu klinicznego, a także funkcjonowania społecznego dziecka w przyszłości. Dostrzeżono, że wraz z rozwojem COS dochodzi do namnożenia się objawów negatywnych, które w znaczny sposób zaburzają funkcjonowanie jednostki, doprowadzając niejednokrotnie do jej niepełnosprawności i niezdolności do pracy. Specjaliści przyglądający się specyfice schizofrenii o początku w dzieciństwie wnioskują także, iż ryzyko wystąpienia niniejszej choroby istotnie zwiększa się w przypadku, gdy w wywiadzie rodzinnym pojawia się AOS (schizofrenia osób dorosłych).

Możliwe przyczyny rozwoju schizofrenii u dzieci i młodzieży

Ustalenie jednoznacznych przyczyn występowania schizofrenii wśród dzieci i młodzieży, podobnie jak w przypadku schizofrenii występującej u osób dorosłych, jest zadaniem niezwykle trudnym. Dlatego też, współcześnie uznaje się model wieloczynnikowej etiopatogenezy zaburzenia. W dalszej części artykułu omówione zostaną najważniejsze teorie biologiczne oraz psychologiczne, które mogą przybliżyć nam mechanizm powstawania schizofrenii o wczesnym początku, jak również schizofrenii o początku w dzieciństwie.

Koncepcja dotycząca stosowania niektórych leków oraz środków o działaniu psychoaktywnym

Okres adolescencji to czas, w którym młodzież niejednokrotnie eksperymentuje z zażywaniem środków o działaniu psychoaktywnym. Specjaliści z zakresu zdrowia psychicznego zwrócili uwagę na fakt, że niniejsze substancje mogą oddziaływać nie tylko na nasilenie objawów psychotycznych, ale także na ich wystąpienie. Szczególną uwagę zwraca się na działanie kanabinoli (organicznych związków chemicznych obecnych między innymi w liściach konopii) w kontekście rozwoju objawów schizofrenii. Współczesne badania naukowe potwierdzają, iż długotrwałe stosowanie niniejszych narkotyków zwiększa ryzyko rozwoju objawów psychotycznych.

Koncepcja dotycząca zmian w obrazie mózgu dostrzegalnych w badaniach neuroobrazowych

Dzięki powszechnej dostępności badań neuroobrazowych, możliwe stało się zidentyfikowanie wielu czynnościowych oraz morfologicznych nieprawidłowości, które pozwalają na potwierdzenie neurorozwojowej koncepcji schizofrenii wśród dzieci i młodzieży. Badania przy zastosowaniu rezonansu magnetycznego pozwoliły na odkrycie u pacjentów ze schizofrenią o wczesnym początku zmniejszenia istoty szarej, jak również na odkrycie wzrostu objętości w obrębie komór (w porównaniu z grupą kontrolną). Zmiany w objętości odnotowano także w obrębie jąder podstawy strukturalnych płatów skroniowych, a ponadto w obrębie kory przedczołowej oraz móżdżku. Co ciekawe, podobne zmiany można zaobserwować u dorosłych pacjentów z rozpoznaniem schizofrenii. Specjaliści z zakresu zdrowia psychicznego zwracają uwagę, iż zmniejszenie objętości hipokampa może objawiać się zaburzeniem uwagi i koncentracji, a także zaburzeniami w sferze pamięci werbalnej. Kolejne badania, przy zastosowaniu rezonansu magnetycznego, zwróciły uwagę, na fakt, iż u pacjentów z rozpoznaniem schizofrenii o wczesnym początku dostrzegalne są nieprawidłowości w obrębie istoty białej.

Koncepcje dotyczące zmian neurofizjologicznych

Dzięki zastosowaniu badań neurofizjologicznych, możliwe stało się zaobserwowanie u młodych pacjentów ze schizofrenią zaburzeń dotyczących generowania ruchów gałki ocznej. Nieprawidłowości te dotyczą zarówno płynnych, jak i sakkadowych ruchów gałki ocznej. Podobne zaburzenia dostrzegane są wśród dorosłych pacjentów zmagających się z objawami schizofrenii.

Koncepcja dotycząca zaburzeń neurokognitywnych

Psychologowie zaobserwowali, iż pacjenci z rozpoznaniem schizofrenii o wczesnym początku (EOS) wykazują wyraźne osłabienie funkcji poznawczych, co przejawia się między innymi w zaburzeniach uwagi oraz pamięci werbalnej. Ponadto, dostrzegane są zmiany w obrębie szybkości reakcji na bodźce zewnętrzne. W tym miejscu należy podkreślić, iż zaburzenia dotyczące funkcji kognitywnych nie stanowią procesu progresywnego. Oznacza to, iż stopień ich nasilenia nie ulega zmianie (stabilizuje się na pewnym poziomie od momentu wystąpienia pierwszych objawów choroby). Niemniej jednak, niektórzy naukowcy są zdania, iż zarówno zaburzenia uwagi, jak i pamięci werbalnej, wraz z czasem trwania choroby mogą ulegać nasileniu.

Koncepcja dotycząca dziedziczenia

Wiele badań naukowych potwierdza istotną rolę czynników genetycznych w kontekście zwiększenia ryzyka zachorowania na schizofrenię. Naukowcy podkreślają znaczenia genów, które podlegają ekspresji w mózgu już w okresie prenatalnym.

Dzięki zastosowaniu badań asocjacyjnych, możliwe stało się wyodrębnienie 3 genów, które najprawdopodobniej związane są z rozwojem objawów schizofrenii, są to:

• Gen COMT; 
• Gen DRD1 do 4;
• Gen DISC1.

Koncepcje psychologiczne

Psychologowie zwracają uwagę na fakt, iż znaczącą rolę w powstawaniu schizofrenii (również schizofrenii dziecięcej) odgrywa intensywny stres, który może przyczynić się do wywołania objawów choroby. Dlatego też, tak często podkreślają oni znaczenie profilaktyki zdrowia psychicznego już od najmłodszych lat życia dziecka.

Katatonia w przebiegu schizofrenii u dzieci i młodzieży

Słowo katatonia pochodzi z języka greckiego i w dosłownym tłumaczeniu oznacza „całkowicie napięty” (kata – całkowicie, tonikos – napięty). W literaturze psychologicznej mianem katatonii określa się zespół objawów zdominowanych przez istotne zaburzenia w obrębie aktywności ruchowej.

W przebiegu katatonii możemy obserwować:

• Postać hiperkinetyczną – przejawiającą się zwiększoną aktywnością ruchową;
• Postać hipokinetyczną – przejawiającą się zmniejszoną aktywnością ruchową.

Ponadto, u pacjentów rozpoznaje się jakościowe zaburzenia w obrębie aktywności ruchowej oraz w niektórych przypadkach utrudniony lub całkowicie zniesiony kontakt.

We współczesnej literaturze specjalistycznej opisywane są najczęściej poniższe objawy katatonii:

• POBUDZENIE – cechujące się bezcelową aktywnością ruchową, która nie została sprowokowana bodźcami zewnętrznymi;
• MUTYZM – objawiający się całkowitym brakiem komunikacji werbalnej ze strony pacjenta. Mutyzmowi niejednokrotnie towarzyszyć może znieruchomienie;
• NEGATYWIZM – przejawiający się oporem pacjenta, dotyczącym przede wszystkim zmiany jego postawy ciała. Na przykład, mimo próśb lekarza, pacjent nie zmienia swojej pozycji ciała, nawet wtedy, gdy całkowicie uniemożliwia to przeprowadzenie niezbędnego badania;
• ZASTYGANIE – objawiające się chwilowych zatrzymaniem aktywności ruchowej, wyglądającym tak, jakby pacjent na kilka chwil został zamrożony;
• ZNIERUCHOMIENIE – przejawiające się długotrwałym zatrzymaniem aktywności ruchowej, przy jednoczesnym zachowaniu możliwości odpowiedzi na bodźce zewnętrzne;
• OSŁUPIENIE – całkowite znieruchomienie pacjenta, któremu towarzyszy całkowity mutyzm oraz brak reakcji na bodźce zewnętrzne.

Ponadto, wyróżnia się objawy patognomiczne (znamienne), których stwierdzenie jest wystarczające do postawienia rozpoznania katatonii:

• DEZORGANIZACJA ZACHOWANIA – związana z utratą możliwości wykonywania działań noszących znamiona celowości, co przekłada się na niemożność zadbania o siebie nawet w podstawowym zakresie dotyczącym higieny osobistej;
• KATALEPSJA – objawiająca się specyficznym zesztywnieniem mięśni, któremu towarzyszy zastygnięcie ciała z położonymi kończynami oraz wygięciem szyi. Ponadto, pacjenci w stanie katalepsji są w stanie zastygać w nienaturalnych pozycjach (podobnie jak w przypadku gibkości woskowej, która opisana zostanie poniżej);
• MANIERYZMY – przejawianie przez pacjenta dziwacznych, jednak celowych ruchów objawiających się na przykład symulowaniem trzymania w dłoni broni;
• GIBKOŚĆ WOSKOWA – objawiająca się utrzymywaniem jednej pozycji ciała, na przykład takiej, która została nadana pacjentowi przez lekarza przeprowadzającego badanie;
• ZJAWISKA ECHOWE – objawiające się pod postacią echolalii (polegającej na niepotrzebnym powtarzaniu przez pacjenta usłyszanych słów) lub echopraksji (polegającej na powtarzaniu przez pacjenta zaobserwowanych ruchów);
• AUTOMATYCZNA ULEGŁOŚĆ – związana z bezrefleksyjnym oraz automatycznym wykonywaniem poleceń;
• BIERNA ULEGŁOŚĆ – polegająca na wykonywaniu, a następnie zastyganiu w ruchu nadanym przez badającego, mimo wyraźnego polecenia, aby tego nie robił. Niniejszy objaw obrazuje przykład pacjenta, który utrzymywał przez dłuższą chwilę podniesioną przez badającego rękę w górze, mimo że ten nakazał mu bezustanne utrzymywanie rąk przy ciele;
• AMBITENDENCJA – związana z wykonywaniem ruchów, które przeczą intencjom i słownym deklaracjom pacjenta. Niniejszy objaw obrazuje przykład pacjenta, który podczas spotkania z lekarzem wyciągnął w jego stronę rękę, jednocześnie wygłaszając komunikat „proszę nie podawać mi ręki”;
• STEREOTYPIE – powtarzające się (niefunkcjonalne) ruchy lub słowa.

Mimo, iż katatonia stanowi częste zjawisko, do dnia dzisiejszego nie wyodrębniono osobnych kryteriów jej rozpoznania w przypadku dzieci i adolescentów. Jeszcze do niedawna niniejsze zaburzenie traktowane było w spektrum schizofrenii. Niemniej jednak, obecnie katatonia analizowana jest jako odrębne zjawisko, ale najczęściej współwystępujące ze schizofrenią. Współczesne badania naukowe potwierdzają, iż jedną z najczęstszych przyczyn rozwoju katatonii u dzieci i młodzieży jest występowanie schizofrenii o wczesnym początku lub schizofrenii o początku w dzieciństwie. Ponadto, dostrzeżono, że występowanie objawów katatonii w przebiegu schizofrenii wiąże się z poważniejszym przebiegiem choroby.

W tym miejscu warto zaznaczyć, iż katatonia może towarzyszyć nie tylko dzieciom i adolescentom z rozpoznaniem schizofrenii, ale także zaburzeń nastroju, ze szczególnym uwzględnieniem epizodów dużej depresji oraz manii.

Schizofazja – czyli pojawianie się osobliwych zjawisk językowych w przebiegu schizofrenii u dzieci i młodzieży

Pojęcie schizofazji pochodzi z języka greckiego i w wolnym tłumaczeniu oznacza „rozszczepienie mowy” (od greckich słów schizo – rozszczepienie, phasis – mowa). W literaturze psychologicznej, mianem schizofazji określa się najczęściej zaburzenia mowy towarzyszące schizofrenii. Przyglądając się schizofazji, jesteśmy w stanie wyodrębnić odchylenia treściowe i językowe, które stanowią odzwierciedlenie zaburzonego procesu myślenia.

Wśród najpowszechniejszych objawów niniejszego zjawiska, najczęściej wyróżnia się:

• Zubożenie treści mowy;
• Nieustające powtarzanie tych samych słów;
• Niezrozumiałość, a także dziwaczność wypowiedzi;
• Skłonność do tworzenia licznych neologizmów, nawet takich, które powstają na podstawie podobieństwa brzmienia.

Analizując zaburzenia językowe, które mogą pojawiać się w przebiegu zaburzeń treści myślenia, możemy wyróżnić dwa podstawowe typy zaburzeń:

• Ubóstwo myślenia – zjawisko charakteryzujące się wyraźnym uproszczeniem dotyczącym struktury składniowej wypowiedzi, a także zredukowaniem merytorycznej treści wypowiedzi, której towarzyszą liczne powtórzenia;
• Dezintegrację myślenia – zjawisko charakteryzujące się wyraźną niespójnością wypowiadanych komunikatów, jak również osobliwą stylistyką wypowiedzi, posługiwaniem się specyficznymi wyrazami, a nawet psychotyczną logiką.

Nadrzędnym czynnikiem różnicującym schizofazję od innych zaburzeń mowy jest przede wszystkim brak spójności wypowiedzi.

We współczesnej literaturze specjalistycznej, schizofazja definiowana jest jako swoiste zaburzenie komunikacyjne, które najczęściej pojawia się w przebiegu schizofrenii. Niniejsze zaburzenie polega na postępującym zaniku spójności wypowiedzi, a także jej wyraźnej dezintegracji na poziomie semantycznym i pragmatycznym, co doprowadza do częściowego, a nawet całkowitego bycia niezrozumianym przez odbiorcę komunikatów.

Najpowszechniejsze zjawiska językowe, charakterystyczne dla przebiegu schizofazji, które ujęte zostały w „Skali do Oceny Myślenia, Języka i Komunikacji”.

• ODNOSZENIE DO SIEBIE – natrętne nawracanie treści rozmowy na osobę mówcy, nawet w sytuacji, w której pierwotny temat rozmowy zdawał się być całkowicie neutralny.
• UBÓSTWO MOWY – przejawiające się znaczącym zmniejszeniem liczby wypowiedzi o charakterze spontanicznym. Zazwyczaj są to wypowiedzi krótkie, stanowiące wyłącznie odpowiedzi na zadawane pytania.
• SZTUCZNA MOWA – artykułowanie nienaturalnych wypowiedzi, które mogą nosić znamiona wypowiedzi mentorskich oraz/lub formalnych.
• UBÓSTWO TREŚCI MOWY – przejawiające się brakiem adekwatnej treści informacyjnej w wypowiedziach, które są prawidłowe pod względem ich długości. Ponadto, mowa może charakteryzować się dziwnym językiem, przesadnie konkretnym lub abstrakcyjnym. Dodatkowo, wypowiedź może cechować się licznymi powtórzeniami, a także wyrażeniami stereotypowymi.
• BLOKOWANIE – nieświadome robienie kilkusekundowych przerw między długimi ciągami zdań.
• NATŁOK MOWY – przejawianie eskalacji słów, które w większości przypadków są nieadekwatne względem danej sytuacji. Ponadto, mowa pacjenta często jest nadmiernie głośna i emocjonalna. Rozpoznawane jest także szybkie tempo mówienia (powyżej 150 słów na minutę).
• ECHOLALIA – niepotrzebne powtarzanie usłyszanych słów oraz fraz, przy jednoczesnym zachowaniu intonacji ich nadawcy.
• MOWA ROZTARGNIONA – gwałtowne i obiektywnie nieuzasadnione przerywanie toku własnej wypowiedzi (nawet w środku zdania) oraz skupienie całej uwagi na oddziałujących bodźcach zewnętrznych (np. powtarzanie słów piosenki usłyszanej w radiu).
• PERSEWERACJE – stałe powtarzane tych samych słów, a nawet całych zdań.
• USKOKOWOŚĆ MOWY – przedstawianie luźno powiązanych odpowiedzi na zadawane pytania, bądź podawanie odpowiedzi, które nie mają jakiegokolwiek związku z zadawanym pytaniem.
• UTRATA CELU MOWY – niemożność doprowadzenia wypowiedzi do naturalnego finału. Utrata celu nie wiąże się z jednoczesnym zbaczaniem z toku wypowiedzi.
• ZBACZANIE WYPOWIEDZI – odbieganie od głównego wątku podczas rozmowy spontanicznej. Wypowiedź pacjenta może składać się z kilku odrębnych tematów, które nie są ze sobą powiązane.
• DROBIAZGOWOŚĆ WYPOWIEDZI – przejawiająca się wyraźnym zagęszczeniem wypowiedzi detalami. W tym przypadku wypowiedź nie nosi znamion natłoku mowy.
• ROZKOJARZENIE – polegające na rozbijaniu tekstu, niejednokrotnie z towarzyszącym naruszeniem reguł gramatycznych. W takiej sytuacji treść mowy może stać się trudna do zrozumienia dla odbiorcy.
• PRZYBLIŻENIE SŁOWNE – tworzenie unikalnych, całkowicie indywidualny neosemantyzmów, które są całkowicie niezrozumiałe dla odbiorcy.
• NIELOGICZNOŚĆ MOWY – niemożność do wysuwania w trakcie rozmowy logicznych wniosków, które noszą znamiona związku przyczynowo-skutkowego.
• NEOLOGIZMY – stosowanie przez rozmówcę licznych innowacyjnych słów, które nie posiadają jasnego pochodzenia.
• DŹWIĘCZENIE – polegające na budowaniu wypowiedzi w oparciu o podobnie brzmiące słowa.

W schizofrenii o początku w dzieciństwie (COS) oraz schizofrenii o wczesnym początku (EOS) specjaliści zauważają nadmierne zainteresowanie pacjenta treściami o charakterze filozoficznym, bądź abstrakcyjnym. Ponadto, rozpoznawana jest skłonność do tworzenia licznych neologizmów. Co ciekawe, obraz schizofrenii dzieci i młodzieży w głównej mierze zdeterminowany jest przez wiek wystąpienia pierwszych objawów. Czas wystąpienia pierwszych objawów posiada także znaczenia dla zaburzeń mowy obecnych w schizofrenii.

Wiek wystąpienia objawów psychotycznych a zaburzenia mowy:

• 4 – 7 rok życia – zaburzenia dotyczące użycia języka, wyraźne zubożenie mowy. W tym przypadku zaburzenia językowe wpływają na zaburzenia rozwojowe jednostki, tym samym uniemożliwiając jej prawidłowy rozwój w kontekście komunikacyjnym oraz poznawczym;
• 7 – 13 rok życia – zaburzenia dotyczące narracji, gramatyki oraz semantyki wypowiedzi. W tym przypadku niejednokrotnie mamy do czynienia z osobliwą interpretacją rzeczywistości, co przekłada się bezpośrednio na wypowiedzi pacjenta;
• 13 – 18 rok życia – zaburzenia związane z patologią językową o typie schizofazji, którym towarzyszy postępujący zanik komunikacyjnej funkcji mowy.

Badania przeprowadzone przez polskich specjalistów pozwoliły na wyodrębnienie podstawowych zaburzeń językowych występujących u dzieci i młodzieży z rozpoznaniem schizofrenii.

Podstawowe zaburzenia językowe obejmują:

• Zaburzenia narracji – przejawiające się przede wszystkim brakiem spójności wypowiedzi, a także niejednokrotnie nieobecnością tekstu narracyjnego lub istotnie zaburzoną narracją;
• Zaburzenia komunikacji w dialogu – obejmujące reakcje blokujące wymianę zdań oraz pojawienie się tematyki urojeń w wypowiedzi.

Ponadto, specjaliści wyróżniają dodatkowe zaburzenia językowe, które można rozpoznać wśród dzieci i młodzieży. Najczęściej występujące z nich to:

• Echolalia;
• Perseweracje;
• Niewłaściwe stosowanie zaimków;
• Fonografizm – oznaczający precyzyjne odtwarzanie przez dziecko usłyszanych przed chwilą dźwięków. Powtarzanie to dotyczy zarówno akcentu, jak i specyficznej dla danej jednostki intonacji.

Badacze zwracają także uwagę na fakt, iż w przebiegu schizofazji u dzieci i młodzieży możemy rozpoznać zmniejszoną ilość patologii językowych, w porównaniu do dorosłych pacjentów zmagających się z niniejszym zaburzeniem. W tym miejscu warto podkreślić, iż w odróżnieniu od dorosłych pacjentów, dzieci i młodzież spełniająca kryteria schizofazji przejawia zazwyczaj zaburzenia dotyczące budowania tekstów przy uwzględnieniu podobnego brzmienia, budowania nonsensownych neologizmów, a także nakładania się interakcji o charakterze urojeniowym.

Chociaż schizofazja zazwyczaj towarzyszy schizofrenii, warto wiedzieć, iż może ona pojawić się także w przebiegu innych zaburzeń psychicznych, na przykład choroby afektywnej dwubiegunowej (ChAD).

Schizofrenia o wczesnym początku a autyzm

Autyzm jest zaburzeniem coraz częściej diagnozowanym wśród polskich dzieci. Należy jednak wiedzieć, iż pojawienie się w jego przebiegu objawów o charakterze wytwórczym wymaga ponownego rozpatrzenia postawionej wcześniej diagnozy. Warto wiedzieć, iż jeszcze na początku dwudziestego wieku schizofrenia oraz autyzm dziecięcy traktowane były jako jedna jednostka chorobowa. Do rozdzielenia niniejszych zaburzeń w systemach klasyfikacyjnych doszło dopiero w połowie ubiegłego wieku. Współcześnie, wielu specjalistów z zakresu zdrowia psychicznego sugeruje, iż schizofrenia o wczesnym początku oraz całościowe zaburzenia rozwojowe (obejmujące autyzm) są powiązanymi ze sobą zaburzeniami. Powiązania te dotyczą zarówno etiologii, jak i samej symptomatologii chorób.

Psychologowie oraz psychiatrzy zwracają uwagę, iż pierwsze objawy schizofrenii o wczesnym początku mogą przypominać całościowe zaburzenia rozwoju. Co ciekawe, również u osób dorosłych z rozpoznaniem schizofrenii dostrzega się pewne objawy, które można zakwalifikować do spektrum autyzmu.

Diagnoza różnicowa niniejszych zaburzeń stanowi ogromne wyzwanie dla specjalistów. Wymaga ona nie tylko ogromnej wiedzy i doświadczenia diagnosty, ale przede wszystkim dokładnego przeanalizowania dotychczasowej historii choroby, jak również komunikacji między specjalistami z różnych dziedzin, którzy sprawują opiekę nad dzieckiem przejawiającym niepokojące objawy.

W ciągu ostatnich lat wiele mówi się o nadrozpoznawalności całościowych zaburzeń rozwoju, podczas gdy rozpoznanie schizofrenii o wczesnym początku stawiane jest niezwykle rzadko. Szacuje się, iż problem ten może dotyczyć około 0,01% dzieci i młodzieży.

Trudności diagnostycznych przysparzają przede wszystkim:

• Nietypowa specyfika objawów zaburzeń psychicznych dzieci i młodzieży;
• Rozpoznane wcześniej obniżone zdolności intelektualne;
• Rozpoznane wcześniej cechy autystyczne;
• Zaburzona zdolność do komunikowania własnych emocji oraz stanów emocjonalnych;
• Rozpoznane wcześniej zaburzenia o charakterze organicznym.

Związek schizofrenii z występowaniem zaburzeń odżywiania u dzieci i młodzieży

Zaburzenia odżywiania stanowią poważny problem, szczególnie wśród dorastających dziewcząt. Badania naukowe wskazują, iż objawy jadłowstrętu psychicznego (anoreksji) możemy obserwować u 1%-4% pacjentów z rozpoznaniem schizofrenii, podczas gdy rozpowszechnienie niniejszego zaburzenia w populacji ogólnej plasuje się na poziomie 0,3%-1%. Ponadto, w świetle współczesnych analiz, od 0% do 13% pacjentów z pierwotnym rozpoznaniem jadłowstrętu psychicznego doświadcza objawów psychotycznych. Mimo stale rosnącej wiedzy na temat obydwu zaburzeń, istota powiązań między nimi nadal pozostaje nieznana. Niemniej jednak, związek anoreksji ze schizofrenią stanowi częsty przedmiot zainteresowania w literaturze specjalistycznej. Współczesne obserwacje kliniczne zwracają uwagę na fakt, iż objawy schizofrenii oraz jadłowstrętu psychicznego (mimo faktu, iż posiadają odmienną etiologię, przebieg i patogenezę) mogą pojawić się u jednego pacjenta, jedne po drugich, a nawet występować w tym samym czasie.

Specjaliści z zakresu zdrowia psychicznego są zdania, iż anoreksja w niektórych przypadkach może poprzedzać wystąpienie objawów psychotycznych lub pojawić się podczas aktywnej fazy schizofrenii. Objawy jadłowstrętu psychicznego najrzadziej obserwowane są u pacjentów znajdujących się w fazie remisji choroby. Niemniej jednak, zdarzają się przypadki, w których to anoreksja stanowi podstawowe rozpoznanie, a w jej przebiegu mogą uwidaczniać się dodatkowe objawy psychotyczne. W tym miejscu warto także zwrócić uwagę na fakt, iż w okresie prepsychotycznym schizofrenii mogą pojawić się różnorodne objawy oraz zespoły psychopatologiczne, a także nietypowe zaburzenia poznawcze oraz dziwaczne zachowania. Psychologowie są zdania, iż wśród tych niespecyficznych zaburzeń może pojawić się anoreksja.

Jeszcze inną możliwość obrazuje przykład współistnienia objawów psychotycznych z jadłowstrętem psychicznym. W tym przypadku diagnosta musi stawić czoła licznym trudnościom i umiejętnie określić, czy:

• Pacjent zmaga się ze schizofrenią, w której – w związku z występowaniem objawów psychotycznych – rozwinęły się objawy jadłowstrętu psychicznego;
• Pacjent zmaga się z anoreksją, której towarzyszą objawy psychotyczne, dotyczące najczęściej treści związanych z jedzeniem.

Zainteresowanie wokół współistnienia niniejszych zaburzeń zdrowia psychicznego doprowadziło do powstania różnorodnych teorii oraz hipotez. W dalszej części artykułu opisane zostały najważniejsze z nich.

• Anoreksja stanowi konsekwencję urojeń w przebiegu schizofrenii;
• Jadłowstręt psychiczny powinien zakwalifikowany być do grupy zaburzeń psychotycznych – sugerowano bowiem, iż niektóre z osiowych objawów anoreksji mogą związane być z psychozą, a zaburzenie obrazu własnego ciała może stanowić wynik urojeń;
• Zgodnie z teoriami psychoanalitycznymi, anoreksja spełnia swego rodzaju funkcję adaptacyjną i stwarza swoistą obronę przeciw objawom o charakterze psychotycznym. W niniejszej sytuacji, pacjent – w celu ochrony swojego EGO przed napływem objawów psychotycznych – wytwarza sztuczne, a jednak tożsame ze sobą „Ja”, dzięki któremu jest w stanie odzyskać poczucie kontroli nad samym sobą i ograniczyć lęk przed pojawieniem się psychozy;
• Psychoza może stanowić następstwo wyniszczenia organizmu pacjenta w wyniku skrajnego niedożywienia lub anoreksja stanowi wynik przeżyć psychotycznych – w takiej sytuacji, wyleczenie tylko jednego z zaburzeń pomogłoby wyeliminować objawy drugiego;
• Zaburzenia odżywiania stanowią skutek urojeniowego zaburzenia dotyczącego obrazu własnego ciała – wówczas, podjęcie leczenia jednego zaburzenia eliminuje objawy drugiego;
• Stosowane leczenie farmakologiczne może indukować występowanie objawów zaburzenia farmakologicznego – okazuje się, iż niektóre leki o działaniu przeciwpsychotycznym mogą zwiększać tendencję do tycia, czego efektem może być stosowanie przez pacjenta restrykcyjnych diet. Ponadto, warto wiedzieć, iż niektóre środki farmaceutyczne stosowane w leczeniu anoreksji (w tym leki przeciwdepresyjne) mogą odpowiedzialne być za wywołanie objawów psychotycznych. W takim przypadku, zmiana farmakologicznego sposobu leczenia mogłaby doprowadzić do poprawy stanu pacjenta.
• Wystąpienie jednego zaburzenia w przebiegu drugiego może świadczyć o stopniu ciężkości zaburzenia – w takim przypadku pacjenci z rozpoznaniem schizofrenii przejawialiby większe wyniszczenie organizmu, spowodowane ograniczeniem ilości spożywanego jedzenia. Natomiast pacjenci z anoreksją przejawialiby cięższe objawy o charakterze psychotycznym, a także wykazywaliby mniejszą skuteczność na zastosowane metody leczenia.

Zniekształcenie obrazu własnego ciała stanowi jeden z podstawowych objawów schizofrenii. Objaw ten bezsprzecznie może predysponować do rozwoju różnych zaburzeń odżywiania (nie tylko jadłowstrętu psychicznego).

Obraz jadłowstrętu psychicznego jest niezwykle złożony. W tym miejscu przyjrzymy się jednak objawom psychotycznym, które mogą pojawić się w jego przebiegu. Zaburzenia treści myślenia stanowią najpowszechniejszy objaw psychotyczny towarzyszący jadłowstrętowi psychicznemu. Jednocześnie, stanowią one najistotniejsze z podobieństw między anoreksją a schizofrenią. Warto jednak zaznaczyć, że podczas gdy w schizofrenii zniekształceniu podlega cały proces myślenia, w przebiegu jadłowstrętu psychicznego zniekształcone myśli krążą przede wszystkim wokół wyglądu i masy ciała, a także stosowanej diety oraz akceptacji leczenia. Pacjenci z anoreksją rzadko doświadczają zaburzeń myślenia w innych aspektach.

Psychologowie zwracają uwagę na fakt, iż w obrazie jadłowstrętu psychicznego mogą pojawić się zróżnicowane zaburzenia treści myślenia, takie jak:

• Obsesje;
• Myśli nadwartościowe,
• Urojenia.

W sytuacji, w której myśli na temat wagi oraz wyglądu pacjenta są natrętne, jednak zostaje przy nich zachowany krytycyzm i możliwość zachowania oporu, mamy do czynienia z obsesjami.

Myśli nadwartościowe w przebiegu anoreksji polegają na tym, że pacjent jest przekonany, iż sylwetka jego ciała jest zbyt gruba. A zatem, jego myśli nie są zgodne z rzeczywistością, a niekiedy noszą nawet znamiona absurdu. Niemniej jednak, jednostka nie podtrzymuje swoich przekonań z absolutną pewnością i jest w stanie przyznać, że może się mylić.

Urojenia w przebiegu anoreksji związane są z sytuacją, w której pacjenci, mimo obiektywnych argumentów świadczących przeciwko temu, są przekonani o swojej nadwadze, nawet w sytuacji, w której skrajnie niska waga może bezpośrednio zagrażać ich życiu. W takiej sytuacji, jednostka nieustępliwie broni swojego stanowiska i niemożliwe jest przekonanie jej, że jest inaczej.

Leczenie farmakologiczne w leczeniu schizofrenii o wczesnym początku

Rozpoznanie schizofrenii o wczesnym początku oraz schizofrenii o początku w dzieciństwie nie jest często stawiane. Dlatego też, dane kliniczne związane z bezpieczeństwem stosowania środków przeciwpsychotycznych u dzieci i młodzieży są dość ograniczone. Leczenia farmakologiczne pacjentów z rozpoznaniem EOS (schizofrenii o wczesnym początku) lub COS (schizofrenii o początku w dzieciństwie) podlega podobnym regułom, jak leczenie osób dorosłych z rozpoznaniem schizofrenii. Niemniej jednak, w przypadku dzieci stosowane są najczęściej mniejsze dawki leków.

W związku z niedostateczną ilością danych na temat skuteczności terapii farmakologicznej w schizofrenii dziecięcej, specjaliści z zakresu zdrowia psychicznego zwracają szczególną uwagę na potrzebę prowadzenia dalszych badań oraz obserwacji klinicznych w tym kierunku.

Wsparcie psychologiczne i psychoterapia w leczeniu schizofrenii u dzieci i młodzieży

Oprócz leczenia farmakologicznego, ważnym elementem postępowania terapeutycznego w przebiegu schizofrenii u dzieci i młodzieży jest także psychoterapia. W tym przypadku, ważne jest, aby pacjent trafił pod opiekę specjalisty z zakresu psychoterapii dziecięcej. Kolejnym ważnym aspektem leczenia EOS (schizofrenii o wczesnym początku) jest psychoedukacja. To niezwykle ważne, aby pacjent, a także członkowie jego najbliższej rodziny, zdobyli rzetelną wiedzę z zakresu mechanizmów choroby, a także konieczności podejmowania leczenia.

Diagnoza schizofrenii niejednokrotnie wzbudza niepokój. W związku z tym, wskazane jest, aby wsparcie psychologiczne otrzymało nie tylko dziecko zmagające się z objawami zaburzenia, ale także jego rodzice. Dobry psycholog będzie w stanie pomóc im zrozumieć stan, w jakim znajduje się ich dziecko, a także poradzić sobie z trudnymi emocjami, które mogą towarzyszyć procesowi leczenia oraz rehabilitacji.

Podsumowanie

Schizofrenia jest poważnym zaburzeniem psychicznym, które dotyczy aż 1% dorosłej populacji. Choć niniejsza choroba najczęściej rozpoczyna się u pacjentów między 25 a 29 rokiem życia, jej pierwsze objawy mogą rozwinąć się także w okresie dzieciństwa i adolescencji. Rozpoznanie niniejszej choroby w pierwszych dwóch dekadach życia człowieka jest niezwykle trudne, a jej objawy najczęściej przywodzą na myśl całościowe zaburzenia rozwoju. Niemniej jednak, sposoby leczenia tych obydwu zaburzeń są różne. Dlatego też, tak ważne jest, aby nad rozpoznaniem problemu pacjenta pracował zespół złożony ze specjalistów z różnych dziedzin, w tym psychiatry, neurologa oraz psychologa rozwojowego. Leczenie schizofrenii dziecięcej nie różni się znacząco od leczenia osób dorosłych. W tym przypadku, tak samo niezbędnymi elementami postępowania terapeutycznego są: odpowiednio dobrana farmakoterapia, psychoterapia i psychoedukacja. W obliczu niniejszej diagnozy, niezwykle ważne jest zapewnienie właściwego wsparcia psychologicznego zarówno dziecku, jak i jego rodzicom/opiekunom.

Bibliografia

1. Bonnot O, Tanguy ML, Consoli A, Cornic F, Graindorge C, Laurent C i wsp. Does catatonia influence the phenomenology of childhood onsetschizophrenia beyond motor symptoms? Psychiatry Res. 2008; 158(3): 356–362;
2. Consoli A, Raffin M, Laurent C, Bodeau N, Campion D, Amoura Z i wsp. Medical and developmental risk factors of catatonia in children and adolescents: A prospective case-control study. Schizophr. Res. 2012; 137(1–3): 151–158;
3. Czernikiewicz A., W kierunku językowego modelu schizofrenii – analiza lingwistyczna, [w:] Zaburzenia mowy, pod red. Stanisława Grabiasa, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2002;
4. De Barbaro B., Podstawy teoretyczne systemowej terapii rodzin w schizofrenii: rys historyczny, [w:] B. de Barbaro (red.), Schizofrenia w rodzinie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999, s. 15–34;
5. De Barbaro B. (red.), Schizofrenia w rodzinie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999;
6. Dąbkowska M. Schizofrenia o wczesnym początku – nadal terra incognita? Psychiatria w praktyce klinicznej 2009; 2(1): 23–29;
7. Horan W.P., Ventura J., Nuechterlein K.H., Subotnik K.L., Hwang S.S., Mintz J., Stressful life events in recent-onset schizophrenia: reduced frequencies and altered subjective appraisals, „Schizophrenia Research”, 2005, nr 75, s. 363– 374;
8. Janas-Kozik M, Gawęda A, Nowak M, Żechowski C, Jakubczyk A, Jelonek I. i wsp. Różne oblicza anoreksji – model jej leczenia na oddziale klinicznym psychiatrii i psychoterapii wieku rozwojowego. Psychoterapia 2012; 2(161): 65–73;
9. Jerominek-Tofilska B., Zaburzenia mowy u osób ze schizofrenią – wnioski terapeutyczne, „Biuletyn Logopedyczny” 2006, nr 1–2;
10. Kinrys PF, Logan KM. Periodic catatonia in an adolescent. J. Am. Acad. Child Adolesc. Psychiatry 2001; 40(7): 741–742;
11. Masi G., Mucci M., Pari C. Children with schizophrenia: Clinical picture and pharmacological treatment. CNS Drugs 2006; 20 (10): 841–866;
12. Morgan VA, Leonard H, Bourke J, Jablensky A. Intellectual disability cooccurring with schizophrenia and other psychiatric illness: population based study. Br J Psychiatry 2008; 193: 364–372;
13. Nicolson R., Lenane M., Singaracharlu S. i wsp. Premorbid speech and language impairments in childhood-onset schizophrenia: association with risk factors. Am. J. Psychiatry 2000; 157 (5): 794–800;
14. Piszczek M., Dziecko ze schizofrenią, [w:] Dzieci chore, niepełnosprawne i z utrudnieniami w rozwoju, pod red. naukową Beaty Cytowskiej, Barbary Winczury i Andrzeja Stawarskiego, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013;
15. Rajewska-Rager A, Rajewski A. Schizofrenia u dzieci i młodzieży – biologiczne uwarunkowania diagnozy i leczenia. Psychiatria 2010; 7(4): 161–167;
16. Rabe-Jabłońska J., Kotlicka-Antczak M., Ryzykowny stan psychiczny. Czy można zapobiegać schizofrenii?, Termedia Wydawnictwa Medyczne, Poznań 2012;
17. Sporn AL, Addington AM, Gogtay N, et al. Pervasive developmental disorder and childhood-onset schizophrenia: comorbid disorder or a phenotypic variant of a very early onset illness? Biol Psychiatry 2004; 55(10): 989–94;
18. Sulestrowska H., Schizofrenia u dzieci i młodzieży, [w:] A. Popielarska, M. Popielarska (red.), Psychiatria wieku rozwojowego, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 2000, s. 250–277;
19. Woźniak T., Kaczyńska-Haładyj M.M., Obraz zaburzeń mowy w schizofrenii dziecięcej, „Logopedia” 2003, t. 32;
20. Woźniak T., Zaburzenia języka w schizofrenii (seria: Komunikacja językowa i jej zaburzenia, t. 16, pod red. Stanisława Grabiasa), Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2000;
21. Ziemiński R, Molas A, Morylowska-Topolska J, Gajewski J, Flis M, Stelmach E. i wsp. Od jadłowstrętu psychicznego do schizofrenii – opis przypadku. Curr. Probl. Psychiatry 2015; 16(4): 195–201.