Trudności emocjonalne osób ze spektrum autyzmu

W świetle współczesnych teorii autyzm stanowi całościowe zaburzenie rozwoju, które obejmuje istotne problemy nie tylko w zakresie kontaktów społecznych i rozwoju języka, ale przede wszystkim kompetencji emocjonalnych. Większość osób ze spektrum autyzmu wykazuje istotne trudności w zakresie odbierania sygnałów niewerbalnych, obejmujące zarówno mowę ciała, mimikę, jak i ton głosu, które powszechnie odbierane są jako sposób wyrażania emocji. To sprawia, że świat emocji (zwłaszcza w swoim niewerbalnym wymiarze) staje się dla nich niezrozumiały.

To niezrozumienie świata emocji może wyrażać się w różny sposób, a przede wszystkim u różnych osób z autyzmem może występować z innym natężeniem. Niemniej jednak, u wielu autystów dostrzega się niezdolność do przejawiania gestów odpowiedzialnych za wyrażanie emocji (np. przytulanie), a także niezdolność do używania słów oraz symboli, które posiadają zabarwienie emocjonalne.

Co bardzo istotne, pierwotne deficyty emocjonalne, które wyrażane są przez osoby ze spektrum, mogą podlegać modyfikacji i zależne są od wielu czynników, w tym jakości doświadczanych interakcji o charakterze społeczno-emocjonalnym.

Zatem, osoby ze spektrum autyzmu mogą wykazywać istotne trudności w odczytywaniu i interpretacji emocji innych osób. To sprawia, że ich intencje stają się dla nich trudne do odgadnięcia, a co za tym idzie, mogą wzbudzać niepewność, niepokój, a nawet lęk. Dodatkowo specyfika zaburzeń ze spektrum autyzmu sprawia, że jednostce trudno jest nabyć umiejętności wyrażania własnych emocji (m.in. poprzez obserwację zachowań innych, tak jak robią to osoby neurotypowe), dlatego też niejednokrotnie przejawia niezrozumiałe dla otoczenia gesty, które mogą zdawać się być niejasne i trudne do właściwego zinterpretowania.

Doświadczane emocje a problemy z komunikacją osoby autystycznej

Osoby ze spektrum autyzmu mają istotnie ograniczone możliwości wyrażania własnych stanów emocjonalnych. Trudności te wynikają w znacznej mierze z zaburzeń komunikowania się przy pomocy języka. Obniżona sprawność językowa związana jest z ograniczeniem możliwości dialogu z osobami z bliskiego otoczenia. Wszystko to sprawia, że osoby ze spektrum autyzmu nie są w stanie, w jasny dla bliskich sposób wyrazić doświadczanych przez siebie emocji. Taka niemożność werbalnego porozumienia się w kwestii emocji (przy często dodatkowo zaburzonej mimice, postawie ciała, a także kontakcie wzrokowym) może być źródłem frustracji, nie tylko dla samej osoby z autyzmem, ale także dla jej najbliższego otoczenia.

Z czasem jednak bliscy są w stanie nauczyć się odczytywać sygnały emocjonalne wysyłane przez dziecko. Specjaliści zaobserwowali między innymi, że osoby ze spektrum mogą wyrażać swoje uczucia poprzez specyficzne ustawienie ciała (np. bokiem, czy też plecami względem rozmówcy). Jako pośrednik w komunikacji emocjonalnej, osobom ze spektrum autyzmu może służyć jakiś przedmiot, określany w literaturze mianem talizmanu (często jest to jakaś zabawka lub zwykły sznurek, guzik, kawałek szmatki). Wówczas, przekazanie takiego talizmanu bliskiej osobie może być wyrazem sympatii, czy też zaufania.

Niemniej jednak, zwłaszcza dzieci ze spektrum autyzmu mogą wyrażać swoje (również pozytywne) emocje poprzez specyficzne zachowania, na przykład:

• Głaskanie lub dotykanie, a nawet szarpanie włosów;
• Silny uścisk dłoni, czy też przytulenie;
• Kilkukrotne zadawanie tego samego pytania (na przykład „hej, co u ciebie?”) i oczekiwanie na niej stale tej samej odpowiedzi.

Pozbawiona komunikatów werbalnych ekspresja emocjonalna osób ze spektrum w pierwszym kontakcie może zdawać się być dziwaczna oraz trudna do zrozumienia. Ważne jest jednak, aby z czasem starać się zrozumieć klucz komunikacji emocjonalnej, opracowany przez osobę autystyczną, aby w ten sposób lepiej porozumieć się z nią także na innych poziomach.

Odczytywanie emocji na twarzach innych osób w obliczu autyzmu

Część specjalistów, a także wyników badań naukowych sugeruje, że osoby ze spektrum autyzmu mogą doświadczać trudności w zakresie rozpoznawania wyrazu ludzkiej twarzy. Zdaniem psychologów, to właśnie ta nieprawidłowość może odpowiadać za istotne problemy w zakresie relacji społecznych, doświadczanych przez osoby z autyzmem. W tym miejscu warto bowiem zaznaczyć, że ludzka twarz stanowi jeden z najważniejszych bodźców w kontekście niewerbalnej komunikacji międzyludzkiej.

Dzięki umiejętności szybkiej i jednocześnie efektywnej analizy ludzkiej twarzy jesteśmy w stanie wydać pierwsze osądy na temat atrakcyjności drugiej osoby, a nawet jej osobowości, czy też poziomu inteligencji. Ponadto obserwacja i analiza wyrazu twarzy pomaga nam w odczytaniu intencji oraz nastroju naszego rozmówcy. Nie dziwi więc fakt, że taka zdolność (wykazywana przez większość jednostek neurotypowych) stanowi podstawę zadowalającej oraz efektywnej komunikacji.

W przypadku osób zmagających się z zaburzeniami ze spektrum autyzmu zaburzona percepcja twarzy może zatem odpowiadać za jeden z trzech głównych komponentów niniejszego zaburzenia – deficyt i niską jakość kontaktów społecznych.

W tym miejscu warto jednak zaznaczyć, że zgodnie z wynikami części przeprowadzonych do tej pory analiz, osoby ze spektrum autyzmu w większości są zdolne do rozpoznawania prostych emocji na twarzach innych osób. Niemniej jednak problem pojawia się wtedy, gdy rozmówca prezentuje fałszywe emocje na twarzy, na przykład uśmiecha się nerwowo, mówiąc o czymś przytłaczającym. Dlatego też, zdaniem specjalistów, osoby autystyczne lepiej radzą sobie z przetwarzaniem informacji na poziomie wzrokowo-werbalnym niż na poziomie wzrokowo-afektywnym.

Osoby z autyzmem w kontekście relacji z bliskimi opartymi na emocjach

Współcześni psychologowie podkreślają, że w populacji osób ze spektrum autyzmu możemy zaobserwować wyraźne zróżnicowanie w kontekście relacji emocjonalnych z bliskimi osobami. Dostrzegalne są stany obojętności wobec rodzica, a na przeciwnym biegunie reakcje panicznego wręcz lęku, w sytuacji oddzielenia od opiekuna. Osoby ze spektrum mogą także przejawiać bogate emocje wobec rodzica, które świadczą o bliskim przywiązaniu i satysfakcjonujących relacjach z najbliższymi. Niemniej jednak, w tym miejscu warto zaznaczyć, że problemy z nawiązywaniem pełnego, a zarazem pozytywnego kontaktu emocjonalnego z bliskimi osobami (rodzicami, czy też rodzeństwem) uznawane są za jeden z podstawowych symptomów autyzmu.

Problemy w nawiązywaniu tych relacji mogą zaobserwowane być już podczas pierwszych miesięcy życia dziecka. Wówczas, rodziców niepokoi zachowanie dziecka, które nie wykazuje potrzeby fizycznego kontaktu z matką, czy też ojcem. Takie dziecko zdaje się preferować samotność, a zatem ignoruje osoby z najbliższego otoczenia. Ponadto może przejawiać ubogą mimikę twarzy, słaby kontakt wzrokowy oraz często trudny do zaakceptowania przez rodziców brak postawy ciała, która wyraża pragnienie, aby ktoś wziął je na ręce.

Z obserwacji rodziców oraz specjalistów wynika także, że dzieci ze spektrum autyzmu mogą nie reagować emocjonalnie na widok matki i nie odpowiadać na jej uśmiech uśmiechem. Rodzice dzieci autystycznych zdradzają również, że gdy trzymają swoje dziecko na rękach, zdaje im się, że jest ono jakby zamknięte w swoim świecie, a przez to bardzo im odległe.

W tym miejscu warto zaznaczyć, że choć niektóre dzieci ze spektrum mogą okazywać emocje w kontakcie ze swoimi rodzicami, często reakcje te nie są tymi, jakich oczekiwaliby rodzice. Brak potrzeby przytulenia się, czy też poszukiwanie schronienia w ramionach, w sytuacji zagrożenia niejednokrotnie sprawiają ból rodzicom. Takie doświadczenia, a także brak możliwości nawiązania efektywnej komunikacji z dzieckiem sprawia, że część rodziców doświadcza poczucia wyczerpania, co może doprowadzić do podświadomego wycofywania się z kontaktu emocjonalnego. Co warte podkreślenia, nie oznacza to fizycznego oddzielenia się od dziecka, a raczej nieobecność emocjonalną rodzica podczas spędzania wspólnego czasu. Co również niezwykle istotne, w kontekście problemów w nawiązaniu bliskiej relacji z dzieckiem może dojść do wywołania silnego stresu u matki, który z kolei zwiększa ryzyko zaburzeń nastroju.

Raz jeszcze warto jednak przypomnieć, że objawy autyzmu są niezwykle zróżnicowane. Tym samym, nie każda osoba ze spektrum będzie przejawiała trudności w nawiązywaniu relacji emocjonalnych z bliskimi. Ponadto, dzięki pracy terapeutycznej, na każdym etapie rozwoju, możliwa jest poprawa tych relacji i osiągnięcie ich satysfakcjonującego poziomu dla każdej ze stron.

Problemy emocjonalne osób ze spektrum autyzmu a kontakty społeczne

Przyglądając się zjawisku kontaktów społecznych, bez trudu jesteśmy w stanie dostrzec, że stany emocjonalne oraz relacje interpersonalne nie tylko nieustannie na siebie wpływają, ale także są ze sobą nierozerwalnie związane. Podobnie jest w przypadku osób ze spektrum. Wchodzenie przez nich w relacje z innymi osobami jest źródłem zróżnicowanych emocji, z którymi często nie są w stanie sobie poradzić.

Źródłem tych trudnych emocji są niejednokrotnie problemy w obszarze komunikacji oraz odczytywania i interpretacji emocji wyrażanych przez twarze. Dodatkowo silne emocje wzbudzać mogą nadmiernie rozpraszające bodźce (np. gwar ulicy, głośna muzyka, silny zapach wydobywający się z kuchni). W wyniku doświadczania zaburzeń sensorycznych osoba ze spektrum, na skutek oddziaływania wspomnianych bodźców, może wyrażać nerwowość w rozmowie, która nie jest zrozumiała dla drugiej osoby. W przypadku dzieci często zdarza się również, że doświadczany przez nich stres wyrażany jest poprzez powtarzanie określonej sekwencji ruchów, a nawet ataki agresji oraz autoagresji, co również jest trudne do zaakceptowania przez otoczenie i bezsprzecznie wpływa na nawiązywanie kontaktów z innymi ludźmi.

Doświadczanie takiego niezrozumienia ze strony otoczenia często wpływa na nasilenie poczucia osamotnienia, z którym często zmagają się osoby ze spektrum. To z kolei może doprowadzić do rozwoju depresji, a w efekcie do wycofania się z życia społecznego, co jeszcze bardziej pogarsza stan psychiczny osoby autystycznej. Nie podlega wątpliwości fakt, że trudności w wyrażaniu i odczytywaniu emocji przez jednostki ze spektrum autyzmu to jedna z głównych przyczyn problemów w nawiązywaniu kontaktów społecznych. Brak odpowiedniej pracy terapeutycznej związanej z tymi trudnościami może doprowadzić nawet do sytuacji, w których wysokofunkcjonujące osoby autystyczne będą miały problemy w zakresie poszukiwania relacji romantycznej oraz tworzenia życia rodzinnego.

Emocje osób ze spektrum autyzmu a przywiązanie do rzeczy

W przypadku osób ze spektrum autyzmu obserwuje się często nadwrażliwość na działanie bodźców zewnętrznych, które doprowadzają do zjawiska przeciążenia emocjonalnego.

Dlatego też część autystów będzie wykazywała skłonność do wycofywania się z kontaktów z ludźmi, na rzecz przebywania w odosobnieniu w towarzystwie martwych przedmiotów, które są dla nich nie tylko obojętne emocjonalnie, ale przede wszystkim przewidywalne, a co za tym idzie, bezpieczne. Już od najmłodszych lat, dzieci ze spektrum autyzmu mogą dążyć do kontaktu z przedmiotami, tym samym odrzucając bliskość ze strony drugiego człowieka. Może to wynikać z faktu, iż kontakt z przedmiotami nie wzbudza trudnych do zrozumienia, a zarazem najsilniejszych uczuć, takich jak przywiązanie, czy też poczucie bezpieczeństwa. Takie zjawisko obserwowane jest także u dorosłych osób z autyzmem. Niejednokrotnie poświęcają się one pracy w odosobnieniu, która wymaga od nich skupienia na danym przedmiocie. Często zdarza się również, że osoby ze spektrum będą przejawiały szczególne zamiłowanie do kolekcjonowania określonej grupy przedmiotów.

Trudności emocjonalne osób ze spektrum autyzmu a koncepcja neuronów lustrzanych i teoria umysłu

Najprościej rzecz ujmując, neurony lustrzane odpowiadają między innymi za to, że uczymy się poprzez obserwowanie innych osób, nawiązujemy relacje interpersonalne, a także nabywamy umiejętność doświadczania tych samych stanów emocjonalnych, co obserwowane przez nas osoby. Zgodnie z teorią niektórych naukowców, w przypadku autyzmu dochodzi do zaburzenia czynności neuronów lustrzanych. W dalszej części artykułu postaramy się wyjaśnić to krok po kroku.

W środowisku psychologicznym coraz częściej zdaje się słyszeć opinie, że bez odpowiednio działających neuronów lustrzanych nie bylibyśmy w stanie zrozumieć siebie nawzajem. Zgodnie z założeniami teoretycznymi, neurony lustrzane odgrywają istotną rolę w przejawianiu przez nas empatii, a co za tym idzie zachowań o charakterze prospołecznym. Dodatkowo neurony te mogą odpowiadać także za mechanizm naśladowania. Dostrzeżenie zaburzeń powyższych obszarów u osób ze spektrum autyzmu doprowadziło do przekonania, że neurony lustrzane nie działają u nich w prawidłowy sposób, a to z kolei przyczyniło się do opracowania teorii Rozbitego Lustra.

Pierwsze badania próbujące potwierdzić niniejszą teorię przeprowadzone zostały między innymi przez Mirellę Dapretto (profesor psychologii rozwojowej oraz nauk biobehawioralnych na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles). Jej zdaniem, osoby ze spektrum autyzmu są w stanie trafnie zidentyfikować na twarzach innych osób takie emocje jak złość, radość, czy też smutek. Są one nawet w stanie naśladować zaprezentowaną mimikę, niemniej jednak wykazują istotne trudności w zakresie jej rozumienia.

Podczas prowadzonych przez siebie badań eksperymentalnych, Mirella Dapretto poprosiła młode osoby z autyzmem oraz osoby neurotypowe o obserwowanie mimiki twarzy, która wyrażała różne emocje. Ponadto poprosiła o ich naśladowanie. W czasie wykonywania tych czynności przez badanych Dapretto uważnie obserwowała aktywność ich mózgów. Dzięki temu zdołała zauważyć, że u osób ze spektrum autyzmu (w porównaniu do grupy kontrolnej) mniej aktywne są neurony lustrzane, a także te ośrodki w mózgu, które odpowiedzialne są za emocje (m.in. ciało migdałowate). Podobne wyniki uzyskano w innych badaniach prowadzonych w tym obszarze. Dlatego też możemy przypuszczać, że w przypadku osób ze spektrum autyzmu w istocie może dochodzić do zaburzeń funkcjonowania neuronów lustrzanych.

W tym miejscu warto równocześnie podkreślić, że zgodnie ze współczesną wiedzą teoretyczną, to właśnie prawidłowe działanie neuronów lustrzanych stanowi podstawę teorii umysłu. Teorią umysłu określa się wrodzoną umiejętność do przypisywania zarówno sobie, jak i innym określonych przekonań oraz intencji. To właśnie za sprawą niniejszej teorii, jesteśmy w stanie wyobrazić sobie co myśli, czuje, a zarazem czego może potrzebować drugi człowiek. Teorii umysłu przypisywana jest także zdolność do „czytania” umysłu, a zatem do rozumienia sarkazmu i metafor stosowanych przez inne osoby. Teoria ta jest także niezbędna do rozpoznawania kłamstwa. W przypadku osób neurotypowych taka umiejętność pojawia się niejako naturalnie, przede wszystkim podczas nawiązywania kontaktów społecznych. To właśnie za sprawą teorii umysły jesteśmy w stanie sprawnie poruszać się w świecie relacji społecznych oraz rozwijać kompetencje komunikacyjne. Dlatego też, zdaniem wielu psychologów, to właśnie zaburzona teoria umysłu odpowiada za znaczną część objawów charakterystycznych dla spektrum autyzmu.

Zooterapia jako wsparcie rozwoju emocjonalnego osób z autyzmem

Ze względu na doświadczane przez osoby ze spektrum problemy emocjonalne, na przestrzeni lat rozwinęło się wiele technik wsparcia terapeutycznego. Jedną z najskuteczniejszych z nich stała się zooterapia – terapia z wykorzystaniem zwierząt.

Zdaniem specjalistów, za wysoką skutecznością niniejszej formy terapii stoi między innymi fakt, że zwierzęta (w odróżnieniu od ludzi) nie oceniają oraz nie wywierają presji na osobie ze spektrum. Ponadto pomagają w osiągnięciu relaksacji, wzmacniają motywację i wspomagają poprawę integracji sensorycznej (w przypadku kontaktu fizycznego ze zwierzęciem). Co ciekawe, nie tylko celowana zooterapia, ale samo przebywanie osób autystycznych w obecności zwierząt wpływa na poprawę ich nastroju oraz podniesienie komfortu.

Dlatego też niektórzy terapeuci, zwłaszcza Ci pracujący z dziećmi ze spektrum autyzmu, prowadzą swoje oddziaływania w obecności zwierząt, na przykład psa. Ich zdaniem, za sprawą obecności zwierzęcia, dzieci chętniej uczestniczą w spotkaniach i są bardziej zaangażowane w wykonywanie zaleconych zadań.

Poddając analizie tak pozytywny wpływ zwierząt na osoby ze spektrum autyzmu, specjaliści doszli do następujących wniosków:

• Osoby ze spektrum, podobnie jak zwierzęta, zwracają uwagę na szczegóły, a nie cały obraz, przez to formułują własne rozumienie świata, które może okazać się trudne do zrozumienia dla innych osób;
• Osoby ze spektrum autyzmu, podobnie jak niektóre zwierzęta, mogą doświadczać trudności w utrzymywaniu kontaktu wzrokowego. W tym miejscu warto zauważyć, że kontakt wzrokowy nawiązywany przez zwierzęta niejednokrotnie jest wyrazem agresji, czy też chęci osiągnięcia dominacji, dlatego też może wzbudzać poczucie zagrożenia;
• Osoby ze spektrum autyzmu posiadają naturalne predyspozycje do komunikowania się ze zwierzętami oraz innymi elementami ożywionego świata przyrody;
• Zwierzęta zdają się być bardziej wyrozumiałe, na przykład nie wyrażają swoich pretensji w sytuacji, w której osoba ze spektrum ma potrzebę nieustannego opowiadania na swój ulubiony temat;
• Zwierzęta również nie obrażają się, kiedy osoba nie stosuje się do sztywnych zasad ludzkiej konwersacji.

Wszystko to sprawia, że przebywanie ze zwierzętami zdaje się być nie tylko łatwiejsze, ale także przyjemniejsze dla osób ze spektrum.

Podsumowanie

Świat ludzkich relacji przepełniony jest emocjami, które zdają się być coraz bardziej skomplikowane wraz z rozwojem człowieka. Dlatego też, dla części z nas, emocje doświadczane i wyrażane przez inne osoby czasem mogą zdawać się być niezrozumiałe. Niemniej jednak ta niezrozumiałość emocji w przypadku osób neurotypowych jest jedynie częściowa, natomiast w przypadku osób ze spektrum autyzmu, może być zjawiskiem całościowym. Problemy z interpretacją oraz wyrażaniem stanów emocjonalnych w przypadku autyzmu widoczne są już od najmłodszych lat. Istnieje wiele teorii wyjaśniających niniejsze zjawisko, w tym między innymi „Teoria Umysłu” oraz „Teoria Rozbitego Lustra” – zakładająca nieprawidłowe działanie neuronów lustrzanych. Bez względu na przyczyny niniejszego zjawiska, jedno zdaje się być pewne, świat emocji dla osób ze spektrum autyzmu w wielu przypadkach jest nie tylko niezrozumiały, ale przede wszystkim przytłaczający. Wszystko to wpływa na relacje społeczne oraz tendencję do izolowania się, oraz nawiązywania kontaktów z przedmiotami, które są bardziej przewidywalne niż ludzie. Taka izolacja zdaje się być jednak niedobrowolna, a przymusowa. Co więcej, może doprowadzić do poczucia osamotnienia oraz rozwoju depresji. W związku z tym niezwykle ważne jest, aby osoby ze spektrum autyzmu od najmłodszych lat miały dostęp do różnorodnych form wsparcia terapeutycznego, dzięki którym łatwiej będzie im poruszać się po skomplikowanym świecie ludzkich emocji.

Bibliografia

1. Bailey, A. J., Braeutigam, S., Jousmaki, V., Swithenby, S. J. (2005). Abnormal activation of face processing systems at early and intermediate latency in individuals with autism spectrum disorder: A magnetoencephalographic study. European Journal of Neuroscience, 21, 2575-2585;
2. Baron-Cohen, S., Wheelwright, S., Hill, J., Raste, Y., Plumb, I. (2001). The “Reading the Mind in the Eyes” Test revised version: A study with normal adults, and adults with Asperger syndrome or high-functioning autism. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 42, 241-251;
3. Białecka-Pikul M., Stępień-Nycz M. (2011), Dynamika rozwoju emocjonalnego: doświadczenie, rozumienie i regulacja emocji [w:] D. Doliński, W. Błaszczyk (red.), Dynamika emocji. Teoria i praktyka, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 224–225;
4. Bryńska, A. (2012). W poszukiwaniu przyczyn zaburzeń ze spektrum autyzmu – neuroobrazowanie strukturalne (część I). Psychiatria Polska, XLVI, 6, 1053–1060;
5. De Clercq H. (2007), Autyzm od wewnątrz – przewodnik, Fraszka Edukacyjna – Fundacja „Synapsis”, Warszawa;
6. Deckers A., Muris P., Roelofs J. (2017), Being on your own or feeling lonely? Loneliness and other social variables in youths with autism spectrum disorders. Child Psychiatry and Human Development, 48(5), 828–839;
7. Grandin T., Johnson C. (2011), Zrozumieć zwierzęta. Wykorzystanie tajemnic autyzmu do rozszyfrowania zachowań zwierząt. Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań;
8. Greenspan S.L., Wieder S. (2014), Dotrzeć do dziecka z autyzmem. Jak pomóc dzieciom nawiązywać relacje, komunikować się i myśleć. Metoda Floortime, Wyd. UJ, Kraków;
9. Keysers, Ch. (2017). Empatia. Jak odkrycie neuronów lustrzanych zmienia nasze rozumienie ludzkiej natury. Kraków: Wydawca Copernicus Center Press Sp. z o.o;
10. Kościelska M. (1988), Kliniczne kryteria oceny emocji [w:] M. Kościelska (red.), Studia z psychologii klinicznej dziecka, WSiP, Warszawa, 50–63;
11. Pisula E. (2011), Wspomaganie osób z zaburzeniami należącymi do autystycznego spektrum w perspektywie psychopatologii rozwojowej [w:] J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 446–454;
12. Pisula E. (2011), Autyzm a emocje. Trudności w rozpoznawaniu i regulacji emocji u osób z zaburzeniami należącymi do spektrum autyzmu [w:] D. Doliński, W. Błaszczyk (red.), Dynamika emocji. Teoria i praktyka, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 347–360; 
13. Piszczek M. (2013), Autyści. Jak odbierają i rozumieją świat. Kilka uwag o wychowaniu i terapii, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa;
14. Rostowski, J., Rostowska, T. (2014). Rola systemu lustrzanych neuronów w rozwoju języka i komunikacji interpersonalnej. Psychologia Rozwojowa, 19(2), 51–65;
15. Rybakowski F., Białek A., Chojnicka I., Dziechciarz P., Horvath A., Janas-Kozik M., … Dunajska A. (2014), Zaburzenia ze spektrum autyzmu. Epidemiologia, objawy, współzachorowalność i rozpoznawanie. Psychiatria Polska, 48(4);
16. Rybka A., Garncarz A. (2009), Stymulowanie rozwoju emocjonalnego u osób z autyzmem [w:] J. Kossewska (red.), Kompleksowe wspomaganie rozwoju uczniów z autyzmem i zaburzeniami pokrewnymi, Impuls, Kraków, 138–154;
17. Talarowska M., Florkowski A., Gałecki P., Zboralski K. (2010), Psychologiczne koncepcje rozwoju autyzmu [w:] T. Pietras, A. Witusik, P. Gałecki (red.), Autyzm – epidemiologia, diagnoza i terapia, Continuo, Wrocław, 99–118;
18. Winczura B. (2011), Rozwój emocjonalny dziecka z autyzmem w rodzinie [w:] S. Walasek, B. Winczura (red.), Wychowanie w rodzinie. Rodzina o specjalnych potrzebach, Karkonoska Państwowa Szkoła Wyższa, Jelenia Góra, t. 4, 63–86;
19. Winkielman P., Niedenthal P.M. (2009), Ucieleśniony emocjonalny umysł społeczny [w:] M. Kossowska, M. Kofta (red.), Psychologia poznania społecznego, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, 83–101.