Czy to autyzm? Jakie objawy niepokoją rodziców?

Zanim rodzice zdecydują się na to, aby poddać testom na autyzm swoje dziecko, przez wiele miesięcy obserwują jego rozwój i zdarza się, że przez dłuższy czas nie dostrzegają niepokojących objawów, które mogłyby stanowić przyczynę zgłoszenia się o pomoc do specjalisty. Niemniej jednak, w badaniach retrospektywnych rodzice dzieci zmagających się z zaburzeniami ze spektrum autyzmu przyznawali, że dostrzegali u swoich dzieci pewne nieprawidłowości, które stanowiły przyczynę niepokoju oraz wzmożonej obserwacji dziecka pod kątem ewentualnych zaburzeń rozwojowych.

Wśród objawów autyzmu, które najczęściej zwracają uwagę rodziców wyróżnia się:

• Podejmowanie zabawy przez dziecko w specyficzny dla jego wieku sposób. Wiele dzieci z autyzmem natrętnie wręcz układa w rzędzie swoje zabawki (np. klocki lub samochody), wedle wybranego przez siebie (a przede wszystkim powtarzającego się) klucza.
• Dziecko wykazuje istotne trudności w kontekście przystosowywania się do nowych miejsc. Ponadto, szczególnie w nowych miejscach, wykazuje wzmożoną potrzebę wykonywania rutynowych czynności. Na przykład, prosi rodziców o czytanie ciągle tej samej bajki, którą rodzice czytają mu w domu. Może wykazywać także potrzebę jedzenia posiłków z „domowych naczyń”, czy spania pod swoją ulubioną kołdrą.
• Dziecko przejawia nadmierną tendencję do naśladowania odgłosów pochodzących ze swojego ulubionego filmu, czy też gry. Są to powtarzane ciągi słów, za pomocą których dziecko komunikuje się ze swoim rodzicem.
• Dziecko przejawia nadmierne zainteresowanie przedmiotami, które wirują lub wibrują. Chętnie obserwują ruch pralki lub same wprawiają swoje ciało w wirujący ruch – taka czynność wykonywana jest wówczas bardzo często, mimo tego, iż rodzice proszą, aby dziecko zaprzestało już dalszej zabawy w obawie o jego samopoczucie.
• Wykazywanie przez dziecko nadmiernej (lub wręcz przeciwnie – obniżonej) wrażliwości na bodźce zewnętrzne, w tym przede wszystkim dźwięki, zapachy, kolory, czy też smaki. Na przykład, dziecko może wykazywać niechęć do spożywania jedzenia o czerwonym kolorze (niezależnie od jego smaku).Piszemy o tym wiecej w artykule AUTYZM A PROBLEMY Z ODŻYWIANIEM.
• Preferowanie samotnej zabawy, przy jednoczesnym wysokim zaangażowaniu w niniejszy proces. Dzieci ze spektrum autyzmu często są tak pochłonięte samotną zabawą, że nie są w stanie reagować na zewnętrzne komunikaty (nawet wtedy, gdy rodzic woła je po imieniu).
• Przejawianie przez dziecko wąskich zainteresowań.
• Wykazywanie przez dziecko problemów komunikacyjnych, szczególnie w kontekście metafor czy alegorii. Dzieci ze spektrum autyzmu mogą zbyt dosłownie traktować wypowiadane słowa (np. poczekaj sekundę). Wykazują także trudności w rozumieniu żartów.
• Dzieci przejawiają zaburzenia związane z rozwojem mowy. Mogą unikać wypowiadania słów i wykazywać tendencję do komunikowania się za pomocą gestów, czy też określonych dźwięków.

Jakie są etapy diagnozy autyzmu i do kogo powinniśmy się zwrócić o pomoc?

Kiedy dostrzegamy u swojego dziecka niepokojące objawy (nawet wtedy, gdy najbliższe otoczenie usilnie namawia nas do ich zbagatelizowania), powinniśmy jak najszybciej zaczerpnąć opinii w środowisku specjalistycznym. Niestety, diagnoza zaburzeń ze spektrum autyzmu jest nie tylko czasochłonna, ale także wieloetapowa i wymaga nawiązania współpracy z kilkoma specjalistami, którzy w porozumieniu mogą postawić rozpoznanie zaburzeń u naszego dziecka.

W dalszej części artykułu przygotowaliśmy skrócony opis ścieżki diagnostycznej zaburzeń ze spektrum autyzmu.

• KROK I: Konsultacja z zespołem wychowawczym. Jeśli dostrzegasz u swojego dziecka niepokojące objawy, w pierwszej kolejności możesz skonfrontować je z obserwacjami zespołu wychowawczego na terenie przedszkola lub żłobka. To bardzo ważne, aby zapytać, czy dziecko w grupie rówieśniczej, z dala od domu rodzinnego, również przejawia niepokojące objawy.
• KROK II: Konsultacja z psychiatrą dziecięcym. Jeśli przedstawiciele zespołu wychowawczego potwierdzą występowanie u dziecka niepokojących objawów, ważne jest, aby jak najszybciej skonsultować się z psychiatrą dziecięcym, którego zadaniem będzie wykluczenie innych przyczyn niepokojących objawów, a także skierowanie dziecka na dalsze badania w kierunku rozpoznania zaburzeń ze spektrum autyzmu.
• KROK III: Wykonanie badań w poradni psychologiczno-pedagogicznej. Wykonanie badań diagnostycznych w kierunku zaburzeń ze spektrum autyzmu możliwe jest tylko w niektórych poradniach psychologiczno-pedagogicznych. Niemniej jednak, w przypadku dostrzeżenia u dziecka niepokojących objawów, zawsze warto nawiązać współpracę z niniejszą placówką. Psychologowie pracujący w poradni psychologiczno-pedagogicznej nie tylko są w stanie wskazać nam specjalistów, do których powinniśmy zgłosić się o dalszą pomoc, ale także wykonać szereg testów, które mogą okazać się niezwykle pomocne podczas stawiania ostatecznego rozpoznania. Wśród najczęściej przeprowadzanych w poradniach testów wyróżnia się WAIS (czyli Skalę Inteligencji Wechslera) oraz SB-5 (czyli Skalę Inteligencji Stanforda-Bineta). Dzięki współpracy z poradnią psychologiczno-pedagogiczną jesteśmy także w stanie uzyskać niezbędne orzeczenie o specjalnych potrzebach edukacyjnych dziecka – jeśli takie potrzeby w istocie mają miejsce.
• KROK IV: Wykonanie badań oraz podjęcie konsultacji ze specjalistami wskazanymi przez lekarza psychiatrę, oraz pracowników poradni psychologiczno-pedagogicznej. W tym miejscu warto zaznaczyć, że na terenie naszego kraju wciąż brakuje specjalistów zajmujących się ściśle diagnozą zaburzeń ze spektrum autyzmu zarówno wśród dzieci, jak i osób dorosłych.
• KROK V: Diagnoza. Rozpoznanie zaburzeń ze spektrum autyzmu powinno zostać postawione na podstawie przeprowadzonych obserwacji oraz badań. Taka diagnoza powinna zostać postawiona w porozumieniu ze wszystkim specjalistami, którzy brali udział w niniejszym procesie. Diagnoza autyzmu najczęściej ostatecznie stawiana jest przez lekarza psychiatrę.

Testy na autyzm – najpopularniejsze badania kwestionariuszowe oraz obserwacyjne

Diagnoza zaburzenia ze spektrum autyzmu najczęściej stawiana jest w oparciu o przeprowadzone przez specjalistów testy oraz obserwacje. Jak dotąd nie udało się opracować żadnego testu biologicznego na autyzm, który dawałby jednoznaczne rozpoznanie.

W dalszej części tekstu pokrótce opiszemy testy, które są najczęściej stosowane w diagnozie zaburzeń ze spektrum autyzmu.

• ADOS-2 i ADI-R (nazywane złotym standardem diagnostycznym autyzmu) – niniejsze protokoły obserwacyjne zostaną szerzej opisane w dalszej części artykułu.
• PEP-3-PL – badanie polegające na wypełnianiu przez dziecko zadań zleconych przez specjalistę (najczęściej przyjmujących formę zabawy). Dzięki niniejszej metodzie jesteśmy w stanie ocenić wiele obszarów funkcjonowania dziecka, między innymi jego kompetencje komunikacyjne (zarówno w sferze werbalnej, jak i niewerbalnej) oraz zdolności motoryczne. Ten protokół badawczy okazuje się być bardzo przydatny w kontekście planowania dalszych działań terapeutycznych.
• M-CHAT-R – narzędzie diagnostyczne, które pozwala na badanie najmłodszych dzieci (od 16 do 39 miesiąca życia). Co ciekawe, niniejsze badanie kwestionariuszowe jest dostępne online i jest całkowicie bezpłatne. Na podstawie udzielonych przez rodziców odpowiedzi pozwala na wstępną ocenę rozwoju dziecka.
• ASRS – bardzo krótkie badanie kwestionariuszowe (jego wypełnienie zajmuje około 15 minut) pozwalające na weryfikację trudności komunikacyjnych u dziecka. Zdaniem autorów, niniejszy test pozwala na wychwycenie najistotniejszych w kontekście diagnozy autyzmu trudności, których na co dzień doświadcza dziecko.
• SACS-R – narzędzie diagnostyczne pozwalające na rozpoznanie pierwszych symptomów autyzmu nawet u 7-miesięcznych dzieci. Warto jednak pamiętać, że jest to jedynie badanie przesiewowe i powinno ono stanowić jedynie jeden z elementów procesu diagnostycznego.

Wyżej opisane testy na autyzm stanowią cenne wsparcie w procesie diagnozy. Niemniej jednak żadne z nich nie są wystarczające dla postawienia ostatecznego rozpoznania. To bardzo ważne, aby diagnoza zaburzeń ze spektrum autyzmu stawiana była na podstawie wnikliwych obserwacji oraz badań specjalistów, którzy stawiają rozpoznanie po skonfrontowaniu własnych spostrzeżeń na temat funkcjonowania danego dziecka.

ADOS-2 – na czym polega ten test i dla kogo jest przeznaczony?

ADOS-2 to jedno z najczęściej stosowanych w diagnozie zaburzeń ze spektrum autyzmu narzędzi. To wysoko wystandaryzowane narzędzie, którym posługiwać powinni się wyłącznie specjaliści, którzy ukończyli właściwe do tego szkolenie. Niniejsze badanie w istocie stanowi ustrukturyzowaną obserwację, skupiającą się na obszarach szczególnie ważnych w kontekście diagnozy zaburzeń ze spektrum autyzmu. Są to: komunikacja, interakcja społeczna, zabawa oraz sztywne i powtarzalne wzory zachowań. Badanie ADOS-2 najczęściej przeprowadzane jest przez lekarzy oraz psychologów klinicznych. Po ukończeniu wspomnianego kursu mogą przeprowadzać je także pedagodzy, logopedzi oraz terapeuci zajęciowi. Ten test (a właściwie protokół obserwacyjny) przeznaczony jest do stosowania w placówkach szpitalnych, edukacyjnych, a także w poradniach zdrowia psychicznego. Co ciekawe, ADOS-2 może wykonywany być u dzieci od 12 miesiąca życia oraz u osób dorosłych.

Podczas przeprowadzania niniejszej procedury, specjalista uważnie obserwuje, a następnie we właściwy sposób koduje zachowania badanego. Na tej postawie jest w stanie uzyskać zestaw przydatnych informacji, które służą nie tylko do postawienia rozpoznania, ale także do ustalenia interwencji terapeutycznej.

Badanie ADOS-2 składa się z 5 modułów (modułu T, modułu 1, 2, 3 oraz 4). Wybór modułu powinien uzależniony być zarówno od wieku badanego, jak i poziomu rozwoju mowy.

• Pierwszy z modułów – T przeznaczony jest do obserwacji dzieci między 12 a 30 miesiącem życia (a zatem takich, które nie dysponują rozwiniętą mową zdaniową).
• Moduł 1 – został opracowany do obserwacji dzieci powyżej 31 miesiąca życia, które nie wykazują w pełni rozwiniętej mowy zdaniowej.
• Moduł 2 – służy do obserwacji dzieci w różnym wieku, takich, które są w stanie używać mowy zdaniowej, niemniej jednak nie prezentują umiejętności płynnego porozumiewania się za pośrednictwem mowy.
• Moduł 3 – opracowano w celu obserwacji dzieci oraz nastolatków, którzy posługują się płynną mową. 
• Moduł 4 – został stworzony w celu obserwacji młodzieży oraz osób dorosłych, które w sposób płynny posługują się mową.

Czas trwania badania przy zastosowaniu protokołu ADOS-2 wynosi od 40 minut do 60 minut. Wyniki uzyskane na bazie niniejszej obserwacji, a także sporządzony na ich podstawie raport składają się na dokument, który może zostać użyty przez lekarza psychiatrę do postawienia rozpoznania zaburzeń ze spektrum autyzmu.

ADI-R – na czym polega to badanie i dla kogo jest przeznaczone?

ADI-R wraz z ADOS-2 stanowią standard diagnostyczny zaburzeń ze spektrum autyzmu. ADI-R to w istocie ustrukturyzowany wywiad, który służy zarówno do oceny dzieci, nastolatków, jak i osób dorosłych z podejrzeniem autyzmu. ADI-R uznawane jest za skuteczne narzędzie diagnostyczne, które pozwala na rzetelne różnicowanie zaburzeń ze spektrum autyzmu od innych zaburzeń o charakterze rozwojowym. Ten ustrukturyzowany wywiad służy nie tylko do diagnozy, ale okazuje się być również niezbędny w procesie planowania oddziaływań terapeutycznych i edukacyjnych. Niniejsze badanie jest wysoko wystandaryzowane i może przeprowadzane być wyłącznie przez przeszkolonych do tego specjalistów. Co ciekawe, czas trwania badania przy zastosowaniu protokołu ADI-R może wynosić od 90 minut aż do 150 minut.

W czasie trwania badania, diagnosta zadaje opiekunom pytania, które odnoszą się do trzech głównych dziedzin funkcjonowania pacjenta. Są nimi: (1) język i komunikacja, (2) interakcje społeczne, (3) wykonywanie ograniczonych, powtarzalnych (stereotypowych) wzorców zachowań / zainteresowań.

Badanie ADI-R składa się z 93 pytań. Podczas ich zadawania, celem specjalisty jest zdobycie wiedzy na temat:

• sytuacji rodzinnej pacjenta;
• aspektów edukacyjnych;
• stawianych do tej pory diagnoz oraz przyjmowanych w związku z tym leków;
• codziennego zachowania osoby badanej;
• wczesnego rozwoju osoby badanej oraz najważniejszych przełomów w kontekście rozwoju;
• rozwoju w kontekście umiejętności językowych;
• aktualnego funkcjonowania w kontekście komunikacji werbalnej;
• relacji społecznych badanego;
• aktualnych pasji oraz zainteresowań, jak również sposobów spędzania wolnego czasu;
• niepokojących zachowań przejawianych przez badanego, które mogą obejmować agresję oraz akty samookaleczania.

Na podstawie uzyskanych odpowiedzi, diagnosta przypisuje odpowiednie oceny punktowe, a następnie interpretuje otrzymane wyniki przy pomocy algorytmów diagnostycznych, które dostosowane są do aktualnego wieku osoby badanej.

Ograniczenia testów kwestionariuszowych w procesie diagnozy zaburzeń ze spektrum autyzmu

W tym miejscu należy podkreślić, że nawet najbardziej wystandaryzowane badania nie powinny stanowić wyłącznej podstawy do postawienia rozpoznania zaburzeń ze spektrum autyzmu. Nawet otrzymanie wyniku w testach ADOS-2 i ADI-R powinno podlegać weryfikacji oraz wnikliwej obserwacji specjalisty. Warto bowiem pamiętać, że testy na autyzm często nie uwzględniają chorób współistniejących. Ponadto „punktowane” objawy zaburzenia najczęściej odzwierciedlają powszechne symptomy zaburzeń ze spektrum autyzmu. Niemniej jednak autyzm jest niezwykle złożonym zaburzeniem, którego objawy są zróżnicowane, a stopień ich nasilenia zmienia się w zależności od czynników zewnętrznych i wewnętrznych.

Dlatego też, testy na autyzm (szczególnie te o charakterze kwestionariuszowym) powinniśmy traktować jedynie jako narzędzie pomocnicze, a nie jednoznacznie orzekające występowanie zaburzeń ze spektrum autyzmu. Pamiętajmy również, że diagnoza zaburzeń ze spektrum autyzmu powinna być wieloetapowa, a na jej ostateczny wynik powinna składać się opinia kilku specjalistów, którzy brali udział w procesie badawczym oraz obserwacyjnym.

Rozpoznawanie autyzmu na wczesnym etapie rozwoju – wyzwania

Chociaż z roku na rok zwiększa się nasza wiedza na temat zaburzeń ze spektrum autyzmu, nadal niewiele wiemy na temat symptomów niniejszego zaburzenia u kilkumiesięcznych dzieci. Dlatego też, każdego roku podejmowane są liczne badania, których nadrzędnym celem jest ustalenie kryteriów służących do trafnej diagnozy zaburzeń ze spektrum autyzmu na wczesnym etapie rozwoju dziecka.

Jednym z największych wyzwań podczas rozpoznawania autyzmu u najmłodszych dzieci jest fakt, iż objawy niniejszego zaburzenia odznaczają się istotną rozbieżnością oraz dynamiką zmian i intensywności.

Trudności dostarcza także:

• niejednorodny czas pojawienia się pierwszych symptomów autyzmu (który wynosi 36 pierwszych miesięcy życia dziecka),
• okoliczności, w których dochodzi do ujawniania się objawów choroby (np. wtedy, gdy oddziałują obiektywnie stresujące czynniki zewnętrzne),
• ogólny rozwój psychofizyczny dziecka,
• występowanie chorób towarzyszących,
• rozpoznanie upośledzenia umysłowego.

Biorąc pod uwagę powyższe czynniki, możemy przyjąć, że rozpoznanie zaburzeń ze spektrum autyzmu u dziecka poniżej 2 roku życia jest niezwykle trudnym zadaniem. Dlatego też, w tym okresie większość diagnostów unika postawienia jednoznacznego rozpoznania. Biorą oni pod uwagę między innymi fakt, że u tak małych pacjentów nie zawsze musi dochodzić do pojawienia się objawów, które zostały ujęte w systemie klasyfikacyjnym DSM-5. Dodatkowo specjaliści zdają sobie sprawę z tego, że obraz zaburzeń ze spektrum autyzmu zmienia się dynamicznie, podobnie jak rozwój najmłodszych dzieci.

W związku z tym, od dostrzeżenia przez rodziców pierwszych niepokojących objawów (co ma zazwyczaj miejsce około 19 miesiąca życia dziecka) do uzyskania diagnozy zaburzeń ze spektrum autyzmu mijają najczęściej kolejne 24 miesiące. W tym czasie może dojść do pogłębienia problemów dziecka w kontekście funkcjonowania społecznego, a także rozwoju zdolności komunikacyjnych (ze szczególnym uwzględnieniem mowy).

W tym miejscu warto zaznaczyć, że zgodnie ze stanem obecnej wiedzy, zaburzenia ze spektrum autyzmu najwcześniej jesteśmy w stanie rozpoznać po ukończeniu przez dziecko 18 miesiąca życia. To bardzo ważne, aby takie rzetelne rozpoznanie postawione było możliwie jak najwcześniej. Dzięki temu, specjaliści wraz z rodzicami będą w stanie zaplanować odpowiednie działania terapeutyczne, które będą stymulowały rozwój dziecka, a tym samym ograniczały objawy niniejszego zaburzenia.

Test na autyzm – podsumowanie

Chociaż z każdym rokiem zwiększa się liczba osób zmagających się z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, pokrzepiająca zdaje się myśl, że z każdym kolejnym rokiem zwiększa się także nasza wiedza oraz świadomość na temat niniejszego zaburzenia. Dzięki licznym badaniom oraz obserwacjom naukowców, mamy dzisiaj dostęp do licznych testów diagnostycznych, z których największą popularnością oraz rzetelnością odznaczają się formularz obserwacyjny ADOS-2 oraz ustrukturyzowany wywiad ADI-R. Oba te narzędzia stanowią cenne wsparcie w procesie diagnozy zaburzeń ze spektrum autyzmu. Niemniej jednak żadne badania kwestionariuszowe nie powinny stanowić wyłącznej podstawy do postawienia rozpoznania u osoby badanej. Diagnoza autyzmu jest procesem niezwykle złożonym, która w założeniu powinna stawiana być w oparciu o współpracę i wymianę spostrzeżeń kilku specjalistów. To również bardzo ważne, aby proces rozpoznawania autyzmu przebiegał w sposób sprawny. Chociaż autyzmu nie można wyleczyć, warto pamiętać, że dzięki dobrze zaplanowanej terapii jesteśmy w stanie w efektywny sposób wesprzeć rozwój dziecka, a tym samym pomóc mu w codziennym funkcjonowaniu.

Bibliografia

1. Allison C, Baron-Cohen S, Wheelwright S et al.: The Q-CHAT (Quantitative CHecklist for Autism in Toddlers): a normally distributed quantitative measure of autistic traits at 18–24 months of age: preliminary report. J Autism Dev Disord 2008; 38: 1414–1425;
2. Ball J: Autyzm a wczesna interwencja. Rzeczowe pytania, życiowe odpowiedzi. Wydawnictwo Harmonia Universalis, Gdańsk 2016;
3. Blok B., Brzeska Z., Ignaczewska B., Diagnoza i wspomaganie rozwoju dziecka z autyzmem w Specjalnym Ośrodku Rewalidacyjno – Wychowawczym dla Dzieci i młodzieży z Autyzmem, [w:] Wczesne wspomaganie rozwoju dziecka od chwili wykrycia niepełnosprawności do podjęcia nauki w szkole, red. T. Serafin, Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu, Warszawa 2005;
4. Błeszyński JJ: Autyzm a niepełnosprawność intelektualna i opóźnienie w rozwoju. Skala Oceny Zachowań Autystycznych. Wydawnictwo Harmonia Universalis, Gdańsk 2011;
5. Błeszyński JJ: Czy echolalia w autyzmie jest problemem komunikacyjnym? In: Winczura B (ed.): Autyzm. Na granicy zrozumienia. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009: 101–108;
6. Cotugno AJ: Terapia grupowa dla dzieci z zaburzeniami ze spectrum autyzmu. Rozwijanie kompetencji i umiejętności społecznych. Wydawnictwo Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2011;
7. Gamliel I, Yirmiya N: Diagnoza zachowań społecznych w zaburzeniach ze spektrum autyzmu. In: Goldstein S, Naglieri JA, Ozonoff S (eds.): Diagnoza zaburzeń ze spektrum autyzmu. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2017: 180–216;
8. Greenspan SI, Wieder S: Dotrzeć do dziecka z autyzmem. Jak pomóc dzieciom nawiązywać relacje, komunikować się i myśleć. Metoda Floortime. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2014;
9. Havdahl KA, Hus Bal V, Huerta M et al.: Multidimensional influences on autism symptom measures: implications for use in etiological research. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 2016; 55: 1054–1063;
10. Jagielska G: Objawy autyzmu dziecięcego. In: Komender J, Jagielska G, Bryńska A (eds.): Autyzm i zespół Aspergera. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2009: 33–50;
11. Johnson ChP, Myers SM; American Academy of Pediatrics Council on Children With Disabilities: Identification and evaluation of children with autism spectrum disorders. Pediatrics 2007; 120: 1183–1215;
12. Korendo M, Sedivy K: Wczesne objawy autyzmu. In: Skibska J (ed.): Diagnoza interdyscyplinarna. Wybrane problemy. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2017: 231–239;
13. Pisula E., Zaburzenia komunikacji u dzieci z autyzmem, [w:] Kiedy mózg pracuje inaczej… – postrzeganie, ruch, emocje, komunikacja, „Zeszyty Naukowe” 6 na Międzynarodowej Konferencji org. Przez Ogólnopolską Fundację na rzecz Dzieci Niepełnosprawnych „Promyk Słońca”, Wrocław, 5 grudnia 2008;
14. Piszczek M., Kwestionariusz oceny kompetencji emocjonalno-społecznej (KOKE-S) wysoko funkcjonujących autystów i dzieci z zespołem Aspergera (część pierwsza), „Rewalidacja. Czasopismo dla nauczycieli i terapeutów” 2010, nr 1(27);
15. Rynkiewicz A, Kulik M: Wystandaryzowane, interaktywne narzędzia do diagnozy zaburzeń ze spektrum autyzmu a nowe kryteria diagnostyczne DSM-5. Psychiatria 2013; 10: 41–48;
16. Shea V, Mesibov GB: Kwestie związane z wiekiem w diagnozie zaburzeń ze spektrum autyzmu. In: Goldstein S, Naglieri JA, Ozonoff S (eds.): Diagnoza zaburzeń ze spektrum autyzmu. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2017: 156–179;
17. Skórczyńska M: Autyzm a opóźnienie rozwoju. In: Winczura B (ed.): Dzieci z zaburzeniami łączonymi. Trudne ścieżki rozwoju. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2012: 13–32;
18. Skórczyńska M: Wczesne diagnozowanie autyzmu – perspektywy i dylematy. In: Winczura B (ed.): Autyzm. Na granicy zrozumienia. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009: 35–63;
19. Winczura B: Autyzm, autyzm atypowy a schizofrenia wczesnodziecięca. In: Winczura B (ed.): Dzieci z zaburzeniami łączonymi. Trudne ścieżki rozwoju. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2012: 63–117;
20. Wolski A: Diagnoza autyzmu u małego dziecka – implikacje do pracy w rodzinie. Rewalidacja. Czasopismo dla nauczycieli i terapeutów 2010; 2 (28): 24–44.