Wiadomość o ciąży, oczekiwania przyszłej matki i świadomość zagrożenia

Ciąża stanowi złożone zjawisko, na które składają się zarówno procesy fizjologiczne, jak i psychologiczne. W pierwszym okresie, kobieta uświadamia sobie realność istnienia w jej łonie żywego organizmu, z którym przez kolejne miesiące będzie dzielić swoje ciało. Z czasem, dziecko zaczyna być traktowane jak członek rodziny, a uwaga kobiety z dnia na dzień coraz bardziej odbiega od niej samej i zaczyna skupiać się na rozwijającym się dziecku. Ta nowa sytuacja w pewien sposób wymusza na przyszłej mamie szereg zachowań, których nadrzędnym celem jest ochrona zdrowia płodu. Dlatego też, z każdym dniem stara się ona dostosowywać swoją codzienność do zaleceń lekarza oraz dietetyka. Unika sytuacji o silnym natężeniu stresu, przestrzega zasad zrównoważonego odżywiania, poddaje się regularnym badaniom kontrolnym – wszystko to, aby mieć pewność, że zapewniła ze swojej strony wszystko, co możliwe dla prawidłowego rozwoju dziecka. Ciąża to także czas, w którym dochodzi do zmian w psychice kobiety, która od momentu rozpoznania ciąży staje się matką.

Kobieta pogodzona z nową rolą zarówno w sposób świadomy, jak i podświadomy stwarza oczekiwania i wyobrażenia na temat przyszłego potomka, a najważniejszym z nich jest oczekiwanie, iż dziecko urodzi się zdrowe i bez trudu będzie rozwijało się zarówno w aspekcie poznawczym, emocjonalnym, motorycznym, jak i społecznym. Bez względu na to, czy do zapłodnienia doszło w spontaniczny sposób, czy też na skutek wielomiesięcznych starań, kobieta zawsze będzie oczekiwała podczas wizyty lekarskiej takich informacji, które utwierdzą ją w przekonaniu, że ciąża przebiega w sposób prawidłowy, a rozwojowi dziecka nic nie zagraża. Przyszłe matki prezentujące wyżej opisane oczekiwania, jednocześnie przejawiają obniżoną gotowość do przyjmowania informacji, które są niezgodne z ich założeniami. Już od momentu, w którym rozwijający się w łonie płód zostanie uznany za jednego z członków rodziny, kobieta podświadomie odrzuca negatywne możliwości przebiegu ciąży, które mogą wpływać na zmianę nowo ukształtowanego obrazu siebie, jako matki.

Zdaniem psychologów, ogromny wpływ na sposób przyjmowania informacji niezgodnych z oczekiwaniami przyszłych rodziców ma przejawiane przez nich optymistyczne lub pesymistyczne nastawienie do życia. Okazuje się bowiem, że osoby optymistyczne udają się na badania kontrolne, aby utwierdzić się w przekonaniu, że dziecko jest zdrowe, a ciąża przebiega w sposób prawidłowy. Natomiast osoby z pesymistycznym nastawieniem do życia udają się na badania kontrolne w celu upewnienia się, że ich dziecko nie jest chore, a ciąży nic nie zagraża. Zgodnie z dotychczas przeprowadzonymi analizami, informacje na temat wysokiego ryzyka ciąży stanowią większe obciążenie dla optymistów, albowiem nigdy wcześniej nie przygotowywali się oni na taką możliwość przebiegu ciąży.

Poronienie w perspektywie biopsychospołecznej

Utrata ciąży stanowi jeden z najczęściej spotykanych problemów prokreacyjnych, który dotyka znacznej części naszej populacji. Dlatego też, niezwykle ważne jest, aby problem ten rozpatrywać nie tylko z perspektywy biologicznej, ale także społecznej, systemu rodzinnego, a przede wszystkim z perspektywy psychologicznej. Poronieniem określamy spontaniczną utratę dziecka, zanim osiągnie ono całkowitą zdolność do egzystowania poza organizmem matki. Może ono wystąpić w okresie pierwszych 22 tygodni ciąży. W świetle danych statystycznych, najwięcej poronień odnotowuje się jednak w pierwszym trymestrze ciąży.

Zgodnie z podejściem biologicznym, możemy wyróżnić kilka rodzajów poronienia:

• Poronienie zagrażające – bardzo szerokie pojęcie zawierające objawy, które możemy łączyć z większym ryzykiem poronienia. Przykładem mogą być dolegliwości bólowe, krwawienie czy też plamienie. W takich sytuacjach zalecane jest ograniczenie wysiłku fizycznego i wdrożenie leczenia zachowawczego. W praktyce trudno jednoznacznie ocenić korelację pomiędzy nasilaniem objawów a dalszym rokowaniem. 
• Poronienie w toku – rozpoznawane jest w sytuacji w której proces poronienia się rozpoczął. Przykładem może być pęknięcia błon płodowych (W przypadku poronienia jeżeli nastąpił przed upłynięciem 22 tygodnia ciąży);
• Poronienie zatrzymane – sytuacja w której doszło do obumarcia płodu, po którym nie nastąpiło wydalenie z organizmu matki obumarłego płodu. W takiej sytuacji dalsze postępowanie powinno być omówione z ginekologiem;
• Poronienie niezupełne – które rozpoznaje się w sytuacji w której doszło już do poronienia, ale w jamie macicy znajdują się pozostałości struktur jaja płodowego. Dalsze postępowanie powinno być omówione z ginekologiem;
• Poronienie septyczne – poronienie któremu towarzyszą objawy stanu zapalnego. Najczęściej wymaga hospitalizacji;
• Poronienie zupełne – to poronienie które już się dokonało, i podczas którego wszystkie struktury jaj płodowego uległy wydaleniu z jamy macicy.
  

Więcej o poronieniach przeczytasz w artykule PORONIENIE

Całkowity odsetek poronień w populacji jest trudny do oszacowania. Niemniej jednak, nie ulega wątpliwości fakt, iż z poronieniem zmaga się znaczna część par starających się o poczęcie dziecka. W świetle danych statystycznych, co najmniej 25 % kobiet, którym udało się zajść w ciążę, doświadczyło jej utraty w ciągu pierwszych 22 tygodni. W około 15% przypadków dochodzi do poronienia samoistnego, natomiast kilka procent przypadków mogą stanowić poronienia nawykowe . Obserwacje specjalistów zwracają uwagę na fakt, iż blisko połowa poronień następuje jeszcze przed momentem zagnieżdżenia się zarodka w jamie macicy. Warto wiedzieć, że po upływie 8 tygodnia ciąży, ryzyko jej utraty zmniejsza się i wynosi od 3 do 10%. Jak wspomniano powyżej, dokładne dane statystyczne są jednak trudne do ustalenia. Wszystko to ze względu na fakt, iż znaczna część poronień (zwłaszcza tych, które nastąpiły przed upływem 10 tygodnia ciąży) nie jest rozpoznawanych. W wielu sytuacjach, sama kobieta nie ma świadomości, iż była w ciąży i traktuje poronienia jako opóźnione krwawienie menstruacyjne.

Nie podlega wątpliwości fakt, że doświadczenie utraty ciąży jest doświadczeniem trudnym dla obojga rodziców. W takich chwilach, wielu z nas stara się odnaleźć przyczynę niniejszego zdarzenia oraz odpowiedź na pytanie „Dlaczego to się zdarzyło?”. Naturalna więc wydaje się potrzeba rodziców, zmagających się traumą utraty ciąży, odnalezienia czynników odpowiedzialnych za wywołanie poronienia. Odpowiedź na to pytanie nigdy nie jest prosta, albowiem za utratę ciąży może odpowiadać wiele czynników. Zdaniem ekspertów, w sytuacji poronień samoistnych przyczyny ze strony matki obejmują zaledwie 20%, natomiast ze strony nieprawidłowości płodu oraz łożyska obejmują około 50%. W 10% przypadków przyczynę poronień samoistnych mogą stanowić czynniki immunologiczne, a pozostałą część czynniki zewnętrzne, psychiczne oraz czynniki ze strony ojca. Dlatego też, wielu rodziców doświadczających tej niewątpliwej traumy pozostaje bez odpowiedzi na nurtujące ich pytania, co w dalszej kolejności może oddziaływać nie tylko na ich samopoczucie psychiczne, ale także relacje partnerskie.

W tym miejscu warto także zaznaczyć, że doświadczenia rodziców związane z utratą nienarodzonego dziecka zazwyczaj przyjmują charakter procesualny. Rozwijają się powoli, aby następnie ulec pogłębieniu i po czasie zniknąć. Wyodrębnienie poszczególnych faz niniejszego procesu nie jest proste, albowiem zależy od wielu indywidualnych czynników.

Niemniej jednak, w literaturze psychologicznej przyjmuje się wyodrębnienie następujących faz:

• Fazy wstrząsu/szoku;
• Fazy negocjacji;
• Fazy dezorganizacji/wycofania;
• Fazy reorganizacji/akomodacji.

Ważne jest także zwrócenie uwagi na fakt, iż nie ma ujednoliconej rekcji par na utratę ciąży. Zdarzają się sytuacje, w których przeżycie to może wiązać się zarówno z neutralnymi, jak i pozytywnymi emocjami. W perspektywie kobiety, poronienie prawie zawsze jest wydarzeniem emocjonalnym, noszącym znamiona kryzysu. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, gdy chęć posiadania potomstwa stanowiła dla pary nadrzędną wartość i już we wczesnych tygodniach ciąży przyszła matka nawiązała silną więź z nienarodzonym dzieckiem. Niemniej jednak, w sytuacji, w której kobieta nie planowała potomstwa i nie zaakceptowała jeszcze rozwijającego się płodu (traktując w ten sposób ciążę wyłącznie jako stan fizjologiczny i rozważając aborcję), sytuacja poronienia może wywołać u niej chwilowy smutek, ale już po opuszczeniu szpitala może towarzyszyć jej poczucie ulgi oraz odprężenia.

Wczesne konsekwencje poronienia

Utrata nienarodzonego dziecka na skutek poronienia w większości sytuacji stanowi nieoczekiwane wydarzenie, nawet w sytuacji, w której rodzice byli świadomi wcześniejszych czynników ryzyka i zagrożenia dla pomyślnego przebiegu ciąży. Ponadto, poronienie jest niezaprzeczalnie przeżyciem trudnym również z uwagi na potrzebę hospitalizacji oraz kontakt z personelem medycznym oraz procedurami szpitalnymi. Reakcje partnerów na utratę ciąży są zazwyczaj intensywne i przyjmują dynamiczny charakter zarówno na poziomie emocjonalnym, behawioralnym, jak i poznawczym. Z obserwacji wynika, iż partnerom w tej sytuacji towarzyszy najczęściej szok, gniew, złość, zaprzeczenie, bezradność, a nawet poczucie winy. Natomiast natężenie tych emocji uwarunkowane jest znaczeniem, jakie przypisane zostało nienarodzonemu jeszcze dziecku. Psychologowie dostrzegają także, iż niejednokrotnie dopiero w chwili utraty dziecka, rodzice odczuwają jego wartość jako realnej osoby, która doprowadziła do zmiany w postrzeganiu własnej przyszłości.

Wielu współczesnych badaczy koncentruje się na wczesnych, psychologicznych konsekwencjach poronienia. Na podstawie swoich obserwacji, doszli oni do zgodnych wniosków, że niezwykle istotnym elementem opieki nad kobietami, które doświadczyły utraty ciąży, jest uwzględnienie szerokiej perspektywy aspektów psychologicznych, mogących wystąpić bezpośrednio po poronieniu. Zarówno dla matek, jak i ich partnerów szczególnie trudne są pierwsze dni po utracie, spędzone w szpitalu. Wówczas to postawa jaką przyjmuje personel medyczny ma ogromny wpływ na ich dalsze samopoczucie. To właśnie podejście lekarzy oraz pielęgniarek do pacjentek doświadczających straty może przyczyniać się do szybszego pogodzenia się z niniejszym zdarzeniem, jak również oddziaływać na pogłębienie traumy oraz wzmożenie cierpienia. Dla wielu kobiet, w tym szczególnie trudnym okresie, pomocna może okazać się także pomoc kapelana. Taki rodzaj wsparcia duchowego zdaje się być nieoceniony dla kobiet, które praktykują wiarę katolicką. Może on także wpływać na ułatwienie procesu radzenia sobie z negatywnymi konsekwencjami psychologicznymi utraty dziecka, a tym samym zmniejszać ryzyko rozwoju zaburzeń psychicznych w dłuższej perspektywie.

Zdaniem specjalistów niezwykle ważne jest także zapewnienie pacjentkom natychmiastowego dostępu do wsparcia psychologicznego. Ponadto, uważa się, iż kobiety opuszczające placówkę szpitalną powinny otrzymać od lekarza prowadzącego lub psychologa kartkę z zapisanymi informacjami na temat tego, jak po poronieniu może zmieniać się jej ciało oraz emocje. Co ciekawe, zaobserwowano, że skuteczność przekazywanych na kartce zaleceń istotnie wzrasta wtedy, gdy widnieje na nich imię oraz nazwisko pacjentki.

Specjaliści zwracają także uwagę na istotność tego, jak powinna wyglądać pierwsza wizyta kontrolna w gabinecie ginekologa po poronieniu. Wskazane jest, aby lekarz zapewnił pacjentce możliwość rozmowy i okazał jej zrozumienie. Zaleca się, aby taka wizyta trwała nie krócej niż pół godziny i nie dłużej niż godzinę. Niemniej jednak, w sytuacji, w której lekarz (z różnych przyczyn) nie ma czasu na przeprowadzenie wnikliwej rozmowy z pacjentką, zaleca się, aby przekazał jej szczegółowe informacje na temat możliwości otrzymania fachowego wsparcia psychologicznego. Pomocne może okazać się przekazanie konkretnych numerów telefonów do zaufanych specjalistów.

Czas spędzony w szpitalu jest bez wątpienia zbyt krótki, aby oswoić się z sytuacja utraty ciąży. Często pogodzenie się z poronieniem wymaga wielu tygodni, a nawet miesięcy. Należy bowiem pamiętać, że informacja o ciąży istotnie zmienia codzienność partnerów oraz ich dotychczasowe plany, które ulegają przeformułowaniu. Poronienie wymaga natomiast od rodziców ponownego konstruowania wizji swojej przyszłości, często przysłoniętej tym traumatycznym zdarzeniem, które już na zawsze zostanie wpisane w historię ich życia.

Późne konsekwencje utraty ciąży

Zainteresowanie problemem późnych konsekwencji utraty ciąży na skutek poronienia wzrosło w połowie lat 80-tych ubiegłego stulecia. Wówczas, w czasopismach naukowych zaczęło pojawiać się coraz więcej opracowań na temat jakości reakcji emocjonalnych kobiet doświadczających poronienia, jak również znajdujących się w ciąży obciążonej wysokim ryzykiem. Efektem niniejszych prac było dostrzeżenie, a przede wszystkim uznanie prawa do przeżywania przez niedoszłych rodziców uczuć, które towarzyszą żałobie po stracie bliskiej osoby.

Kolejnym przełomem okazały się lata 2003 – 2008. Wówczas specjaliści z zakresu psychologii dostrzegli, że utrata ciąży na skutek poronienia wiąże się z długotrwałymi konsekwencjami, które w bezpośredni sposób zagrażają zdrowiu psychicznemu kobiety.

Wśród najczęściej rozpoznawanych, długotrwałych skutków poronienia wyróżnia się:

• Depresję – rozpoznawaną w 22-55% przypadków. Ryzyko jej rozwinięcia przypada w okresie pierwszych 12 tygodni od utraty ciąży;
• Zaburzenia lękowe oraz towarzyszące im ataki paniki – dotyczące około 22-41% przypadków;
• Zaburzenie kompulsywne – związane z odczuwaniem nieracjonalnej potrzeby wielokrotnego wykonywania określonych czynności, których osoba nie jest w stanie powstrzymać;
• PTSD (zespół stresu pourazowego) – stanowiący formę reakcji na skrajnie stresujące wydarzenie, objawiający się odczuwaniem silnego napięcia lękowego, wyczerpania, gwałtownego i mimowolnego powracania myślami do traumatycznego wydarzenia, koszmarami sennymi, a nawet halucynacjami.

Występowanie zaburzeń kompulsywnych oraz PTSD wśród kobiet doświadczających poronienia jest trudne do oszacowania, ze względu na niewystarczającą liczbę badań.

Innymi konsekwencjami poronienia mogą być zaburzenia w relacji partnerskiej, jak również w relacji z wcześniej narodzonymi dziećmi. Kobiety, które doświadczyły poronienia, w wielu przypadkach nie chcą utrzymywać kontaktu z koleżankami oraz członkiniami rodzin znajdującymi się aktualnie w okresie ciąży. Zdarzają się także przypadki, w których kobiety religijne odsuwają się od relacji z bogiem po doświadczeniu utraty ciąży. W tym miejscu warto także wspomnieć, iż współczesne badania naukowe skupiają się wokół matek, które w przeszłości doświadczyły wielokrotnych poronień lub niepowodzeń położniczych. Wyniki analiz naukowców zwracają bowiem uwagę, że dzieci niniejszych matek obciążone są zwiększonych ryzykiem rozwoju zaburzeń o charakterze aspołecznym, a nawet zwiększonym ryzykiem rozwoju autyzmu, schizofrenii, zaburzeń lękowych, jak również opóźnień w zakresie sfery psychomotorycznej.

Pomoc dla kobiet, które doświadczyły poronienia

Utrata ciąży na skutek poronienia stanowi niezwykle bolesne doświadczenie nie tylko dla kobiety, ale także jej partnera oraz najbliższego otoczenia. W sytuacji takiej tragedii wielokrotnie osobom z zewnątrz trudno jest zrozumieć, co właśnie czują dotknięci stratą rodzice. Dlatego też, podstawowym elementem wsparcia dla kobiet doświadczających poronienia jest bezwarunkowa akceptacja doświadczanych przez nią uczuć, jak również zapewnienie jej przestrzeni do wyrażania negatywnych emocji oraz osobistego przeżywania żałoby. Niezwykle pomocna okazuje się w tym czasie rozmowa na temat doświadczonego właśnie poronienia. W związku z tym, wskazane jest, aby lekarza oraz/lub położna (i jeśli istnieje taka możliwość – psycholog kliniczny) udzielili pacjentce dokładnych informacji, zarówno na temat możliwych przyczyn poronienia, jak i tego co aktualnie oraz w przyszłości może dziać się z jej ciałem oraz samopoczuciem psychicznym. Ważne jest również udzielenie pacjentce informacji na temat wpływu poronienia na podejmowanie dalszych prób zajścia w ciążę w przyszłości. Dzięki takiej wiedzy, pacjentka jest w stanie zredukować nie tylko towarzyszący jej aktualnie lęk, ale także poczucie bezradności i często towarzyszące jej poczucie winy.

Wśród najważniejszych zasad pomocy, które zostały sformułowane w rozporządzeniu „Opieka nad kobietą w sytuacjach szczególnych”, wyróżnia się:

• Zapewnienie kobiecie odpowiedniego czasu na oswojenie się i przemyślenie uzyskanych informacji na temat jej aktualnego stanu, przed podjęciem ważnych decyzji;
• Umożliwienie kobiecie możliwie jak najszybszego skorzystania z pomocy psychologicznej, jak również z pomocy duchowej i wsparcia najbliższych (jeśli wyraziła ona taką potrzebę);
• Nieumieszczanie pacjentki w sali szpitalnej z kobietami w zaawansowanej ciąży oraz takimi, które właśnie urodziły zdrowe dziecko;
• Traktowanie kobiety z należytym szacunkiem i zachowanie przy tym dbałości o dobór odpowiednich słów. Ponadto, zapewnienie pacjentce autonomii decyzji i wspieranie jej poprzez zaspokajanie aktualnych potrzeb i oczekiwań (np. potrzeby prywatności);
• Udzielanie kobiecie w sposób taktowny szczegółowych informacji na temat jej aktualnego stanu zdrowia;
• Umożliwienie kobiecie oraz jej partnerowi pożegnania się ze zmarłym dzieckiem. Jeśli kobieta wyraża taką potrzebę, w pożegnaniu mogą towarzyszyć jej także bliskie osoby;
• Udzielenie kobiecie wyczerpujących informacji na temat możliwości otrzymania dalszej pomocy psychologicznej, jak również informacji na temat grup wsparcia oraz praw związanych z tą szczególną sytuacją (między innymi z prawem do pochówku zmarłego dziecka – więcej na ten temat przeczytasz w artykule STRATA DZIECKA NIENARODZONEGO TZW. PORONIENIE ORAZ URODZENIE MARTWEGO DZIECKA ).

Ważne aspektem pomocy jest także zapewnienie pacjentce kontaktu z najbliższymi osobami. Obecność ukochanego partnera w istotny sposób może oddziaływać na redukcję lęku u pacjentki, jak również podniesienie jej poczucia bezpieczeństwa.

Kiedy personel medyczny zrobi już wszystko co w swojej mocy, aby pomóc pacjentce, niezwykle ważne jest, aby w miejsce jego pracy wkroczył specjalista z zakresu zdrowia psychicznego. Praca psychologa z pacjentką, która właśnie doświadczyła utraty ciąży, opiera się przede wszystkim na wzbudzenia zaufania, okazywaniu empatii oraz wsparcia, konfrontacji z problemem, zachęcaniu do poszukiwania nowych strategii radzenia sobie z trudnymi emocjami oraz zachęcaniu do akceptowania własnych emocji. Ponadto, psycholog w swojej pracy podkreśla istotę dobrej komunikacji. W dalszym kontakcie najczęściej podejmowane są działania psychoterapeutyczne w nurcie behawioralnym, systemowym lub egzystencjalnym.

Warto jednak wiedzieć, że praca psychologa z pacjentką doświadczającą utraty ciąży na skutek poronienia opiera się przede wszystkim na interwencji kryzysowej. Nie ulega bowiem wątpliwości fakt, że działania w tym przypadku muszą podejmowane być w sposób natychmiastowy. Jest to niezwykle ważne dla profilaktyki stanu psychicznego w dłuższej perspektywie.

Podsumowanie

W wielu przypadkach para dowiadująca się o ciąży odczuwa szczęście i każdego dnia z radością oczekuje narodzin. Już od pierwszych tygodni snują plany dotyczące najbliższej przyszłości, a matka stara się budować bliską relację z rozwijającym się w jej łonie dzieckiem. Sytuacja poronienia w brutalny sposób przerywa ten radosny czas i przekreśla wszystko, co do tej pory para zdążyła zbudować w swojej wyobraźni oraz co w danym momencie stanowiło dla nich realną wizję szczęścia. Utrata ciąży na skutek poronienia wiąże się z szeregiem trudnych emocji, które szczególnie nasilone są w pierwszych dniach po utracie dziecka. Niemniej jednak, w wielu przypadkach (zwłaszcza wtedy, gdy nie zostały podjęte odpowiednie działania psychologiczne) u kobiet, które doświadczyły poronienia, mogą rozwinąć się długotrwałe konsekwencje niniejszego zdarzenia, takie jak depresja, stany lękowe i zespół stresu pourazowego. Dlatego też, niezwykle ważne jest, aby otoczyć kobietę oraz jej najbliższych kompleksową opieką, w tym opieką psychologiczną, już od pierwszych chwil doświadczenia straty, mogącej stanowić poważne ryzyko dla zdrowia psychicznego oraz dalszych relacji partnerskich osób, które jeszcze do niedawna budowały swój obraz siebie z perspektywy przyszłego rodzica.

Bibliografia

1. Abboud, L., Liamputtong, P. (2005). When pregnancy fails: coping strategies, support networks and experiences with health care of ethnic women and their partners, Journal of Reproductive and Infant Psychology, 23 (1), 3-18.
2. Barton-Smoczyńska I. (2010). Adaptacja kobiet po śmierci dziecka poczętego. Poronienie. W: Klahs C (red.). Zrozumieć rodziców po stracie. Poznań: W drodze.
3. Bellhouse, C., Temple-Smith, M.J., Bilardi, J.E. (2018). “It’s just one of those things people don’t seem to talk about…” women’s experiences of social support following miscarriage: a qualitative study, BMC Womens Health Journal, 18 (1), 176;
4. Białek, K.I., Malmur, M. (2020). Risk of post-traumatic stress disorder in women after miscarriage, Medical Studies/Studia Medyczne, 36 (2), 134-141;
5. Bielawska-Batorowicz, E. (2014). Trudności w realizacji planów prokreacyjnych i ich skutki dla rodziny, (w:) I. Janicka, H. Liberska (red.), Psychologia rodziny, 411-436, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN;
6. Bubiak, A., Bartnicki, J., Knihnicka-Mercik, Z. (2014). Psychologiczne aspekty utraty dziecka w okresie prenatalnym, Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne, 4 (1), 69-78;
7. Chazan, B. (2013). Nieudane rodzicielstwo – współczucie dla rodziców, szacunek dla ciała dziecka, (w:) J. Dziedzic, P. Guzdek (red.), Od bólu po stracie do nadziei życia. Pogrzeb dziecka poronionego, 207-214, Kraków: Uniwersytet Papieski JP II w Krakowie, Wydawnictwo Naukowe;
8. Dudziak, U. (2013). Sytuacja rodziców doświadczających śmierci dziecka przed urodzeniem, (w:) J. Dziedzic, P. Guzdek (red.), Od bólu po stracie do nadziei życia. Pogrzeb dziecka poronionego, 175-198, Kraków: Uniwersytet Papieski JP II w Krakowie, Wydawnictwo Naukowe;
9. Farren, J, Jalmbrant, M, Falconieri, N., et al. (2020). Posttraumatic stress, anxiety and depression following miscarriage and ectopic pregnancy: a multicenter, prospective, cohort study, American Journal of Obstetrics and Gynecology, 222 (367), e1-22;
10. Kornas-Biela, D. (1993). Potrzeby rodziców po stracie dziecka w okresie okołoporodowym, (w:) E. Bielawska-Batorowicz, D. Kornas-Biela (red.), Z zagadnień psychologii prokreacji, 61-75, Lublin: Redakcja Wydawnicza KUL;
11. Kornas-Biela, D. (2018). Niepomyślna diagnoza prenatalna wyzwaniem dla rodziców, personelu medycznego oraz społeczeństwa, (w:) W. Sinkiewicz, R. Grabowski (red.), Wyzwania i zagrożenia bioetyczne XXI, 149-180, Bydgoszcz: Bydgoska Izba Lekarska, Komisja Bioetyczna;
12. Kornas-Biela, D. (2005). Psychodynamic approach to procreation failure, (w:) N. Gozdek, M. Sygit (red.), Health Promotion. Theoretical and Practical Aspects, 187-194, Lublin: Wydawnictwo WERSET;
13. Kornas-Biela, D. (1993). Potrzeby rodziców po stracie dziecka w okresie okołoporodowym, (w:) E. Bielawska-Batorowicz, D. Kornas-Biela (red.), Z zagadnień psychologii prokreacji, 61-75, Lublin: Redakcja Wydawnicza KUL;
14. Łuczak-Wawrzyniak J, Czarnecka-Iwańczuk M, Bukowska A, Konofalska N. (2010) Wczesne i późne psychologiczne skutki utraty ciąży. Ginekol Pol. 2010, 81, 374-377;
15. Miernik, B. (2017). Poronienie samoistne jako doświadczenie rodzinne – psychopedagogiczne aspekty straty dziecka w okresie prenatalnym, Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio., 1 (29), 257-266;
16. Murlikiewicz M, Sieroszewski P. (2013) Poziom depresji, lęku i objawów zaburzenia po stresie pourazowym w następstwie poronienia samoistnego. Perinatol Neonatol Ginekol. 6(2): 93–98;
17. Norton, W., Furber, L. (2018). An exploration of how women in the UK perceive the provision of care received in an early pregnancy assessment unit: an interpretive phenomenological analysis, British Medical Journal Open, 8 (8), e023579;
18. Simmons, R.K., Singh, G., Maconochie, N., Doyle, P., Green, J. (2006). Experience of miscarriage in the UK: Qualitative findings from the National Women’s Health Study, Social Science and Medicine, 63 (7), 1934-1946.