Wpływ poronienia na życie rodzinne

Wieloletnie badania psychologiczne dotyczące możliwych konsekwencji psychologicznych poronienia oraz jego wpływu na funkcjonowanie życia rodzinnego, pozwoliły na wyróżnienie trzech najczęściej występujących reakcji emocjonalnych na niniejsze zdarzenie. Są to: żal po stracie, lęk oraz depresja. Żal doświadczany po stracie nienarodzonego dziecka dostrzegany jest zarówno u matki, jak i ojca. Niemniej jednak, psychologowie zwracają uwagę, iż nasilenie żalu zdaje się być u kobiet większe, a co za tym idzie przeżywane intensywniej. Warto wiedzieć, iż wpływ na intensywność przeżywanego żalu wywiera także czas trwania ciąży. Zgodnie z obecnym stanem wiedzy, nasilenie żalu wzrasta wraz z czasem trwania ciąży. Niemniej jednak, niniejsze zjawisko nie jest uogólnione.

Na przestrzeni lat psychologowie zwrócili uwagę, że ryzyko wystąpienia reakcji depresyjnej jest większe u kobiet, które wcześniej już kilkukrotnie doświadczyły poronienia, a także w sytuacji, gdy wcześniej pojawiały się problemy z zajściem w ciążę, a dziecko było przez rodziców silnie oczekiwane. Kolejną z konsekwencji psychologicznych poronienia, która w istotny sposób oddziałuje na życie rodzinne pary, jest występowanie u części pacjentek objawów ostrego stresu, a nawet zespołu stresu pourazowego (PTSD). Niniejsze zjawisko najczęściej obserwowane jest u kobiet doświadczających poronień nawykowych. W tym miejscu należy także wspomnieć, iż w przypadku wielu kobiet, które doświadczyły utraty dziecka na skutek poronienia, rozpoznaje się istotne nasilenie negatywnych emocji, nie tylko takich jak smutek, czy poczucie niesprawiedliwości, ale także złość, bezradność, niepokój i poczucie krzywdy.

Nie podlega wątpliwościom fakt, iż strata nienarodzonego dziecka jest przeżyciem traumatycznym, noszącym znamiona kryzysu życiowego. Dlatego też, bez wątpienia wpływa ona na funkcjonowanie oraz poczucie satysfakcji z życia obojga partnerów. Zgodnie z wynikami analiz psychologicznych, doświadczenie poronienia oddziałuje na pojawienie się zakłóceń w obrębie relacji małżeńskiej. Zdarza się, iż zakłócenia te określane są mianem próby dla związku. Poronienie może bowiem rodzić wzajemne obwinianie się, a nawet złość i agresję wobec swojego partnera. Wszystko to potencjalnie doprowadza do osłabienia, a nawet rozpadu relacji partnerskiej/małżeńskiej. Niemniej jednak, poronienie nie zawsze oddziałuje na związek w sposób destrukcyjny. W tym przypadku kluczowe staje się dojrzałe przeżywanie procesu żałoby, który nie tylko zapobiega osłabieniu, ale także doprowadza do wzmocnienia więzi między partnerami. W tym aspekcie najważniejsze znaczenie zdaje się posiadać jakość komunikacji oraz umiejętność okazywania wsparcia. Zdaniem psychologów wskazane jest, aby partnerzy/małżonkowie nie unikali rozmów o stracie. Ponadto, zwraca się uwagę na to, aby te rozmowy prowadzone były w atmosferze czułości, wzajemnego zrozumienia oraz serdeczności.

Stadia żałoby w kontekście doświadczenia utraty dziecka na skutek poronienia

Przeżywanie procesu żałoby po stracie nienarodzonego dziecka w wielu przypadkach zdaje się być kluczowe, a wręcz niezbędne dla powrotu do normalnego funkcjonowania w życiu codziennym. Samo przeżywanie żałoby, w zależności od doświadczonej sytuacji, może się od siebie różnić, albowiem zmieniają się nie tylko okoliczności straty, ale także jej kontekst, a przede wszystkim jednostka, której niniejsza strata dotyczy. Niemniej jednak, bez względu na okoliczność pewne cechy żałoby pozostają stałe. W świetle teoretycznym, żałoba jest wydarzeniem jednorazowym, które odbywa się w danym, pojedynczym momencie, odizolowanym zarówno od czynników o charakterze zewnętrznym, jak i wewnętrznym. Żałoba bez wątpienia stanowi proces, który składa się z następujących po sobie faz.

Wśród nich wyróżnia się:

• Po pierwsze: fazę szoku;
• Po drugie: fazę uświadamiania sobie straty;
• Po trzecie: fazę wycofywania się (nazywaną również fazą ochrony siebie);
• Po czwarte: fazę powrotu do zdrowia;
• Po piąte: fazę odnowy.

Psychologowie są zgodni, iż każdy z wymienionych wyżej etapów jest niezwykle istotny. Ponadto, jego dojrzałe i świadome przeżywanie pozwala na przezwyciężenie negatywnych emocji i dalsze życie w poczuciu satysfakcji z życia oraz oczekiwaniu w nadziei na to, co może przynieść nam przyszłość.

Poprzez wskazane powyżej 5 faz żałoby powinni przechodzić także rodzice, którzy doświadczyli utraty dziecka na skutek poronienia. Pierwsza faza (szoku) pojawia się w momencie, w którym rodzice otrzymują informację o utracie ciąży. W tym momencie zarówno u matki, jak i u ojca w pierwszej chwili może pojawić się nie tylko poczucie bezradności, ale przede wszystkim niedowierzania w zaistniałą sytuację. Ponadto, rodzicom może w tej chwili towarzyszyć poczucie zagubienia, wzburzenia, złości oraz uogólnionego „wewnętrznego chaosu”. Nieodłącznym elementem fazy szoku jest pojawienie się u rodziców sprzecznych stanów emocjonalnych. Podczas, gdy w pierwszej chwili mogą doświadczać odrętwienia, parę minut później mogą zmagać się z trudnym do okiełznania pobudzeniem.

Kolejna faza żałoby pojawia się wtedy, gdy odrętwienie emocjonalne mija, a do świadomości rodziców dociera informacja o stracie. Podczas niniejszego etapu, pacjenci najczęściej mierzą się z uczuciem silnego niepokoju oraz gniewu i narastającego stresu. Uświadomienie sobie faktu śmierci dziecka, przy jednoczesnym, obezwładniającym poczuciu braku możliwości przywrócenia jego życia, staje się bez wątpienia silnym obciążeniem psychicznym, które w efekcie może doprowadzić do zjawiska wyczerpania fizycznego. W tej fazie rodzice niejednokrotnie obwiniają samych siebie za niespodziewane zakończenie ciąży, przez co nie są oni w stanie poradzić sobie z odejściem nienarodzonego dziecka. Trzecia faza (wycofywania się) związana jest przede wszystkim z odczuwaniem fizycznego zmęczenia, które stanowi konsekwencję przeżywanego stresu. W tym momencie, opadnięci z sił rodzice zazwyczaj nie odczuwają nic więcej poza wszechogarniającym smutkiem. I chociaż strata dziecka stała się w ich świadomości jak najbardziej realna, zmęczenie emocjonalne, którego w tej chwili doświadczają, niejako wymusza na nich potrzebę odpoczynku.

Kiedy konieczna pasywność zostaje przezwyciężona, następuje kolejna faza związana z powolnym akceptowaniem straty dziecka, która nastąpiła na skutek poronienia. Jeżeli rodzice dali sobie odpowiedni czas na odpoczynek, w tym momencie są gotowi na odzyskiwanie kontroli nad własnym życiem. W tym celu muszą zrezygnować z pełnionych wcześniej ról i na nowo zbudować swoją tożsamość oraz plany życiowe. Niniejsza faza związana jest z powrotem do zdrowia. Często zdarza się, iż podczas niniejszej fazy rodzice doświadczający straty odnajdują „głębszy sens” przeżytej traumy, dzięki któremu są w stanie sobie przebaczyć, a następnie zapomnieć.

Etap odnowy zamyka proces żałoby. To czas, w którym zarówno kobieta, jak i mężczyzna powraca do swoich wcześniejszych aktywności oraz ról życiowych, które w wielu przypadkach zostały przeformułowane w obliczu doświadczenia straty dziecka na skutek poronienia.

Specyfika żałoby w kontekście utraty dziecka nienarodzonego

Przeżywanie żałoby jest naturalnym następstwem doświadczenia utraty dziecka na skutek poronienia. Żałoba jest bowiem zjawiskiem powszechnym, dotyczącym każdego człowieka, który na skutek zróżnicowanych okoliczności doświadczył straty osoby, którą kochał lub jednostki, która posiadała dla niego znaczącą wartość. Żałoba najczęściej towarzyszy nam wtedy, gdy doświadczamy śmierci bliskiej osoby. Żałoba bezsprzecznie jest procesem trudnym, niemniej jednak jej przeżywanie może się wydawać łatwiejsze wtedy, gdy mamy do czynienia z odejściem osoby, której życie moglibyśmy określić mianem życia spełnionego, dla którego śmierć stanowiła swego rodzaju zamknięcie cyklu chronologicznego. Zgodnie z obserwacjami psychologów oraz wynikami analiz naukowych, możemy stwierdzić, iż trudniej jest nam przyjąć do świadomości, a tym samym zaakceptować stratę osoby, która nie doświadczyła jeszcze życia. Dla wielu z nas śmierć nienarodzonego dziecka jest w pewnym sensie odwróceniem ogólnie przyjętego porządku, zgodnie z którym to rodzice opuszczają świat wcześniej niż ich dzieci. Dlatego też, doświadczenie utraty dziecka na skutek poronienia jest zdarzeniem niezwykle trudnym, które wywołuje skrajne emocje zarówno u rodziców, jak i członków ich najbliższego otoczenia.

Proces żałoby w przypadku nienarodzonego dziecka posiada jednak inny charakter niż w przypadku utraty dorosłej osoby. Mogą na to wskazywać trzy specyficzne czynniki zewnętrzne, odpowiadające zarówno za uruchomienie, jak i prawidłowy przebieg samego procesu żałoby.

• Po pierwsze: czynnik związany z obiektywnym zaistnieniem straty, która w oczach rodziców staje się faktem;
• Po drugie: czynnik związany z możliwością doświadczenia rytuału pożegnania się z dzieckiem;
• Po trzecie: czynnik związany z aktywizacją wsparcia społecznego, okazywanego względem rodziców doświadczających trudnych emocji na skutek poronienia.

W tym miejscu należy podkreślić, iż w sytuacji poronienia każdy z tych czynników narażony jest na swoiste dysfunkcje. Należy zauważyć, że w przypadku utraty ciąży na wczesnym jej etapie wielu rodziców zmaga się bagatelizowaniem doświadczonej przez nich straty. Tym samym, nie otrzymują oni przyzwolenia na przeżywanie żałoby. Ponadto, zdarza się, iż rodzice nie posiadają możliwości realnego pożegnania się z ciałem dziecka. Ważny problem stanowi także fakt, iż wielu rodziców nie otrzymuje oczekiwanego wsparcia od swoich bliskich, którzy nie zdają sobie sprawy z cierpienia, jakiego doświadczają osoby, których marzenie o rodzicielstwie zostało przerwane w nagły i niespodziewany sposób.

Żałoba po stracie nienarodzonego rodzeństwa w perspektywie dziecka

W rodzinach, w których wcześniej pojawiły się już dzieci, trudności związane z doświadczeniem poronienia dotyczą nie tylko rodziców, ale także rodzeństwa utraconego dziecka. Reakcja na to zdarzenie w głównej mierze zależy od wieku dziecka oraz jego wyobrażeń na temat życia w okresie prenatalnym. Ważną rolę odgrywa również prezentowany w codzienności styl wychowania przez rodziców. Reakcje dzieci w znacznym stopniu uzależnione są także od więzi emocjonalnej oraz sposobu komunikacji między dzieckiem a rodzicami.

Ważnym czynnikiem wpływającym na reakcję emocjonalną dziecka na wiadomość o śmierci nienarodzonego rodzeństwa jest stopień, w jakim zaangażowane było w nawiązywanie relacji z dzieckiem znajdującym się w łonie matki, między innymi poprzez głaskanie i przytulanie brzucha, rozmawianie z nienarodzonym rodzeństwem oraz opowiadanie mu bajek.

Podczas przekazywania informacji o poronieniu, niezwykle ważne jest dostosowanie informacji zarówno do poznawczych, jak i emocjonalnych możliwości dziecka. Rozmowa na temat utraty dziecka powinna zostać utrzymana w atmosferze szczerości, niemniej jednak prezentowane informacje powinny zostać podane za pośrednictwem zrozumiałego języka. Jeśli to możliwe, istotne staje się podanie przyczyn poronienia. W ten sposób można uwolnić dziecko od nieuzasadnionego poczucia winy. Badania dowodzą, iż dzieci reagują emocjonalnie nie tylko na samą informację o poronieniu, ale przede wszystkim na zmiany w zachowaniu rodziców. Dlatego też, w okresie żałoby niezwykle ważne jest, aby poświęcić czas na otwartą rozmową, podczas której będziemy w stanie odpowiedzieć na nurtujące dziecko pytania i wątpliwości.

„Zespół dziecka chronionego” oraz „zespół dziecka zastępczego”

Proces żałoby jest niezwykle ważny dla efektywnego poradzenia sobie ze stratą dziecka na skutek poronienia. W literaturze psychologicznej możemy bowiem znaleźć opisy licznych konsekwencji związanych z nieprawidłowym przepracowaniem straty, wśród nich należy zwrócić szczególną uwagę na „zespół dziecka zastępczego” oraz „zespół dziecka chronionego”. Oba te pojęcia odwołują się bezpośrednio do problematyki dotyczącej wychowywania potomstwa rodziców, którzy w przeszłości doświadczali poronienia. Wieloletnie obserwacje psychologów zwracają bowiem uwagę na fakt, iż doświadczenie starty prenatalnej może odpowiadać za wywołanie pewnego zespołu zachowań oraz emocji i oczekiwań, które kierowane są przez rodziców w stronę nowonarodzonego dziecka.

W tym miejscu należy zaznaczyć, że kluczowe dla podejmowania dalszych działań prokreacyjnych jest prawidłowe przeżycie procesu żałoby, która jest niezbędna dla efektywnego przepracowania straty. Istnieją bowiem dowody, iż rodzice, którzy nie dali sobie szansy, aby prawidłowo przejść przez okres żałoby, wykazują pewne trudności w traktowaniu nowego dziecka jako odrębnej jednostki. Zdarzają się bowiem sytuacje, w których za decyzją o podjęciu nowych prób prokreacyjnych stoi pragnienie niezwłocznego poradzenia sobie z bólem po stracie. W ten sposób nowo poczęte dziecko ma w pewien sposób zastąpić to, które zmarło na skutek poronienia. W literaturze psychologicznej niniejsze zjawisko określane jest mianem „zespołu dziecka zastępczego”. Charakterystyczne dla przebiegu „zespołu dziecka zastępczego” jest przejawianie przez rodziców pewnych zachowań oraz oczekiwań w stronę dziecka, z których wynika, że zadaniem tego nowo narodzonego jest zastąpienie rodzicom wcześniej utraconego na skutek poronienia potomka. Zachowania te możemy zaobserwować jeszcze w trakcie trwania ciąży. Często bowiem zdarza się, iż w przebiegu niniejszego zespołu rodzice unikają nawiązywania relacji z dzieckiem, ponieważ obawiają się, że w pewnym stopniu będzie to wyraz zbagatelizowania pamięci o utraconym dziecku.

„Zespół dziecka chronionego” opisuje natomiast sytuację, podczas której rodzice, którzy w przeszłości doświadczyli strat prokreacyjnych prezentują wobec nowonarodzonego dziecka postawę nadmiernie opiekuńczą. W ten sposób chcą oni chronić je przed wszelkimi potencjalnymi zagrożeniami, a ponadto dążą do tego, aby zaspokoić jego wszelkie (nawet te nieracjonalne) potrzeby. Na ich zachowanie wpływają przede wszystkim emocje związane z nieprzepracowaniem poprzedniej starty. Obawa o zdrowie kolejnego potomka wzbudza w nich potrzebę opiekowania się nim tak, jakby wymagało ono specjalnej troski. W ten sposób rodzice często nieświadomie ograniczają aktywność oraz spontaniczność dziecka. W przebiegu „zespołu dziecka chronionego” dochodzi także do sytuacji, w której rodzice unikają nawiązywania głębokiej więzi emocjonalnej z dzieckiem. Takie zachowania bez wątpienia wpływają na prawidłowy rozwój dziecka, a tym samym powodują problemy w funkcjonowaniu psychicznym oraz społecznym.

Jak radzić sobie z żałobą po doświadczeniu poronienia

Współczesne badania oraz obserwacje psychologów zwracają uwagę, iż nawet 30% kobiet, które w przeszłości doświadczyły poronienia, zmaga się z objawami depresji i wymaga zarówno opieki psychologicznej, jak i leczenia farmakologicznego. Dlatego też, tak ważne jest przepracowanie żałoby po stracie nienarodzonego dziecka, które może odbywać się samodzielnie, jak i przy wsparciu specjalisty. Obserwacje wskazują, iż zarówno wsparcie psychiatryczne, psychologiczne, duchowe, jak i wsparcie osób, które dzielą podobne doświadczenia, jest nieocenione.

Zadaniem psychologa w przebiegu żałoby jest pomoc rodzicom w samym wejściu w niniejszy proces. Ponadto, powinien on towarzyszyć im na kolejnych etapach żałoby, wykazując przy tym pełną wrażliwość i stwarzając przestrzeń do formułowania przez rodziców wszelkich emocji oraz wątpliwości związanych ze stratą prenatalną.

W tym miejscu warto zwrócić uwagę na fakt, iż zdaniem psychologów żałoba po stracie nienarodzonego dziecka może przyjmować zarówno formy dojrzałe, jak i niedojrzałe. Niedojrzałe przeżywanie żałoby może oznaczać usilne tłumienie pewnych emocji nie tylko u siebie, ale także u swojego partnera. Ponadto, wiele osób skraca niniejszy proces, ponieważ nie daje sobie przyzwolenia na odczuwanie długotrwałego smutku oraz żalu.

Wśród reakcji patologicznych, pojawiających się w następstwie niedojrzałego przeżywania procesu żałoby, możemy wyróżnić:

• Skłonność do nadmiernej koncentracji na stracie;
• Długotrwałe (trwające nawet latami) roztrząsanie śmierci nienarodzonego dziecka;
• Tłumienie w sobie negatywnych emocji związanych ze stratą dziecka. 

Niedojrzałe przeżywanie procesu żałoby nie tylko wpływa na codzienne funkcjonowanie rodziców, ale także zwiększa ryzyko rozwoju depresji oraz zaburzeń lękowych w przyszłości. Warto również wiedzieć, iż skutkiem niedojrzałego przeżywania żałoby może być rozwój zaburzeń o charakterze psychosomatycznym, objawiających się między innymi w postaci częstych bólów głowy, stawów oraz problemów trawiennych.

Zarówno sam proces żałoby, jak i czas jego trwania różni się w zależności od kontekstu oraz zasobów osobistych jednostki. Dlatego też, nie powinniśmy oceniać dojrzałości żałoby na podstawie czasu jej trwania. Niemniej jednak, kluczowe jest przepracowanie problemu straty. W tej sytuacji pomocne mogą okazać się pewne rytuały, a wśród nich pożegnanie dziecka przez rodziców i jego najbliższych oraz nadanie nienarodzonemu dziecku imienia. Przeprowadzenie tych rytuałów w pewnym stopniu daje rodzicom możliwość poczucia, że chociaż ich dziecko nie przyszło na świat, istniało, a jego wartość była niezaprzeczalna.

Podsumowanie

Strata prokreacyjna jest zjawiskiem dotyczącym wielu par. Najczęściej dochodzi do niej na skutek poronienia, które następuje przed 22. tygodniem trwania ciąży. Szacuje się, iż około 15-20% rozpoznanych ciąż kończy się niepowodzeniem. Wiadomość o stracie nienarodzonego dziecka dla wielu rodziców stanowi gwałtowny rozpad dotychczasowej wizji przyszłości. Poronienie staje się bowiem w pewien sposób naruszeniem budowanego systemu relacji, który sprawiał, że przyszli rodzice i dziecko rozwijające się w łonie matki czuli się rodziną. Utrata dziecka na skutek poronienia jest szczególnym zjawiskiem, albowiem nie wiąże się z kresem życia przepełnionego doświadczeniami. Ponadto, poronienie w wielu przypadkach prowokuje pytania, na które nie jesteśmy w stanie uzyskać odpowiedzi. Wielu rodziców przeżywa także poronienie w samotności, albowiem strata nastąpiła tak szybko, iż nie zdążyli oni jeszcze podzielić się informacją o ciąży z bliskimi. Kobiety, które doświadczyły straty dziecka na skutek poronienia często spotykają się z niezrozumieniem, a co za tym idzie nie znajdują odpowiedniej przestrzeni na wyrażanie swojego żalu. Należy jednak przy tym pamiętać, że przeżywanie procesu żałoby jest kluczowe dla przepracowania straty, a tym samym zapewnienia zasobów gwarantujących prawidłowe funkcjonowanie i zdrowie psychiczne w przyszłości.

Bibliografia

1. Barczak A.(2008), Przegrane narodziny – czyli rzecz o poronieniach, „Życie i Płodność”, nr 2 (4), s. 85-93;
2. Bielawska-Batorowicz E., (2012), Strata ciąży i jej następstwa dla kobiety, stosunku do macierzyństwa, relacji z partnerem i kolejnym dzieckiem, (w:) Przegrane narodziny. Strata ciąży w aspekcie psychologicznym, socjologicznym, medycznym i etycznym, E. Dmoch-Gajzlerska, I. Barton-Smoczyńska (red.), (s. 23-42), Warszawa: Oficyna Wydawnicza WUM;
3. BIELAWSKA-BATOROWICZ E., (2014), Trudności w realizacji planów prokreacyjnych i ich skutki dla rodziny, (w:) Psychologia rodziny, I. Janicka, H. Liberska (red.), (s. 411- 436), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN;
4. Bubiak A., Bartnicki J., Knihinicka-Mercik Z., (2014), Psychologiczne aspekty utraty dziecka w okresie prenatalnym, Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne, 4, 1, s. 69-78;
5. Chazan B., (2013), Nieudane rodzicielstwo – współczucie dla rodziców, szacunek dla ciała dziecka, (w:) Od bólu po stracie do nadziei życia. Pogrzeb dziecka poronionego, J. Dziedzic, P. Guzdek (red.), (s. 207-214), Kraków: Uniwersytet Papieski JP II w Krakowie Wydawnictwo Naukowe;
6. DUDZIAK U., (2013), Sytuacja rodziców doświadczających śmierci dziecka przed urodzeniem, (W:) Od bólu po stracie do nadziei życia. Pogrzeb dziecka poronionego, J. Dziedzic, P. Guzdek (red.), (s. 175-198), Kraków: Uniwersytet Papieski JP II w Krakowie Wydawnictwo Naukowe;
7. Dziedzic J., (2013), Wsparcie psychologiczno-pastoralne w przeżywaniu żałoby po stracie dziecka, (w:) Od bólu po stracie do nadziei życia. Pogrzeb dziecka poronionego, J. Dziedzic, P. Guzdek (red.), s. 153-174, Kraków: Uniwersytet Papieski JPII w Krakowie Wydawnictwo Naukowe;
8. Fanos J., Little G., Edwards W. (2009), Candles in the snow: Ritual and memory for siblings of infants who died in the intensive care nursery, „The Journal of Pediatrics”, nr 154 (6), s. 849-853;
9. Kornas-Biela D., (1999), Niespełnione macierzyństwo: psychologiczna sytuacja matek po poronieniu, (w:) Oblicza macierzyństwa, D. Kornas-Biela (red.), (s. 179-200), Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL;
10. Łuczak-Wawrzyniak J, Czarnecka-Iwańczuk M, Bukowska A, Konofalska A, (2010) Wczesne i późne psychologiczne skutki utraty ciąży, „Ginekologia Polska”, nr 5, s. 374-377;
11. Nuzum D, Meaney S, O’Donoghue K, (2017) The Spiritual and Theological Challenges of Stillbirth for Bereaved Parents, „Journal of Religion and Health”, nr 56 (3), s. 1081-1095;
12. Notermans C. (2009), Connecting the living and the dead: Remembring the family through Marian devotion, w: Moved by Mary. The power of pilgrimage in the modern world, red. A-K. Hermkens, W. Jansen, C. Notermans, Ashgate, Surrey, s. 135-147;
13. SŁAWIŃSKI H., (2013), Homilia podczas pogrzebu dzieci zmarłych bez chrztu, (w:) Od bólu po stracie do nadziei życia. Pogrzeb dziecka poronionego, J. Dziedzic, P. Guzdek (red.), s. 127-152, Kraków: Uniwersytet Papieski JPII w Krakowie Wydawnictwo Naukowe.
14. Szkodziak P. Paszkowski T., Paszkowski M., Radomański T., (2012), Poronienie, (w:) Medycyna matczyno-płodowa. Położnictwo t. 2, G. Bręborowicz, T. Paszkowski (red.), Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, s. 1-9;
15. Starzomska M. (2002) Patologiczna żałoba w standardowych systemach klasyfikacyjnych oraz dotyczące jej implikacje prewencyjne przy wykorzystaniu Berlińskiego Paradygmatu Mądrości. Psychiatr. Pol; 36: 385–392;
16. Tucholska S., (2009), Psychologiczna analiza procesu żałoby, (w:) Psychologiczne aspekty doświadczania żałoby, S. Steuden, S. Tucholska (red.), Lublin: Wydawnictwo KUL