Pochwica – co to jest?

Pochwica stanowi rodzaj dysfunkcji seksualnej związanej z mimowolnym skurczem mięśni w obrębie miednicy, w tym mięśnia kroczowego oraz mięśnia dźwigacza odbytu. Pochwica znana jest także pod nazwą — waginizm (z j. łacińskiego vaginismus) Specjaliści zwracają uwagę, że u części pacjentek zmagających się z niniejszym zaburzeniem można zaobserwować także skurcze mięśni przywodzących ud, mięśni prostych brzucha, a także mięśni pośladkowych. Wystąpienie takiego stanu w praktyce uniemożliwia penetrację pochwy, zarówno podczas stosunku seksualnego, jak również w czasie badania ginekologicznego.

Zgodnie ze współczesnymi ustaleniami przyjmuje się, że mechanizm rozwoju waginizmu (pochwicy) związany jest z narastaniem poziomu lęku, który w obliczu kontaktu seksualnego (a czasem samego wyobrażenia penetracji) gwałtownie wzrasta, powodując tym samym skurcz wspomnianych wcześniej mięśni, co w efekcie doprowadza do zamknięcia wejścia do pochwy. Taki stan nazywany jest reakcją lękową na penetrację. Co bardzo istotne, lęk ten i związane z nim następstwa występują nie tylko w obliczu kontaktu seksualnego z penetracją pochwy, ale często także podczas badania ginekologicznego, co uniemożliwia jego przeprowadzenie. Wiele kobiet, które zmagają się z problemem pochwicy, nie jest także w stanie stosować tamponów.

Szacuje się, że problem pochwicy może dotyczyć od 2% do 6% kobiet w naszym kraju.

Niemniej jednak wielu specjalistów jest zdania, że dane te nie są precyzyjne i w znacznej mierze uzależnione zarówno od przyjętych kryteriów diagnostycznych, jak i metodyki badań. Niedoszacowanie niniejszego problemu może związane być także z faktem, iż część kobiet zmagających się z tym problemem nie szuka pomocy w gabinecie ginekologa, psychologa, seksuologa, czy też psychiatry.

W tym miejscu warto także zaznaczyć, że problem pochwicy częściej rozpoznawany jest w krajach, w których dopuszczalne są małżeństwa aranżowane. Często bowiem zdarza się, iż pierwsze kontakty seksualne w takich małżeństwach stanowią traumatyczne doświadczenie dla młodych kobiet. Wskazuje to na istotne znaczenie czynników psychologicznych w procesie rozwoju niniejszego zaburzenia.

Pochwica (waginizm) może przebiegać w różny sposób. U części kobiet jej objawy mają miejsce wyłącznie podczas współżycia seksualnego, a u innych występują w obliczu strachu przed badaniem ginekologicznym. W dalszej części artykułu pokrótce przedstawimy pozostałe, psychosomatyczne rodzaje pochwicy oraz stopnie jej nasilenia.

Cztery stopnie pochwicy

W oparciu o specjalistyczną analizę zarówno nasilenia objawów, jak i skurczu poszczególnych grup mięśni, w literaturze wymienia się cztery główne stopnie pochwicy (waginizmu).

• I stopień pochwicy – zachowana jest możliwość penetracji pochwy, a także odbycia dopochwowego stosunku seksualnego. Niemniej jednak, taki kontakt jest dla kobiety bolesny oraz nieprzyjemny. Nie obserwuje się u niej reakcji seksualnej.
• II stopień pochwicy – zachowana możliwość penetracji pochwy jedynie przy pomocy małego wziernika pochwowego lub palca. Odbycie dopochwowego stosunku z udziałem penisa nie jest możliwe.
• III stopień pochwicy – penetracja pochwy nie jest możliwa, nawet przy pomocy palca, czy też małego wziernika pochwowego. Niemniej jednak możliwość taka zwiększa się przy zastosowaniu technik relaksacji oraz/lub żelu znieczulającego. Wówczas możliwe staje się przeprowadzenie badania ginekologicznego. Odbycie stosunku seksualnego nadal nie jest możliwe.
• IV stopień pochwicy – przeprowadzenie badania ginekologicznego możliwe jest tylko przy zastosowaniu narkozy. Taki rodzaj pochwicy określany jest mianem absolutnej i wiąże się z licznymi konsekwencjami dla zdrowia kobiety (zarówno w wymiarze somatycznym, jak i psychologicznym). 

Rodzaje pochwicy

W literaturze specjalistycznej wyróżnia się przede wszystkim dwa rodzaje pochwicy – pierwotną oraz wtórną. Niemniej jednak coraz częściej dokonuje się także podziału ze względu na przyczyny występowania niniejszego zaburzenia (psychoemocjonalne oraz somatyczne). Został on przedstawiony poniżej.

Rodzaje pochwicy na tle psychoemocjonalnym

Pochwica pierwotna, w przebiegu której mogą występować następujące objawy:

• Silny skurcz mięśni pochwy zarówno przed rozpoczęciem stosunku seksualnego, jak i w trakcie jego trwania;
• Odczuwanie intensywnego bólu w okolicach podbrzusza, a także bólu oraz pieczenia w pochwie;
• Doświadczanie niepokoju o charakterze psychosomatycznym.

Pochwica przedwstępna, w przebiegu której mogą występować następujące objawy:

• Silny skurcz mięśni pochwy, który ma miejsce jeszcze przed rozpoczęciem stosunku seksualnego;

Pochwica napadowa, w przebiegu której mogą występować następujące objawy:

• Silny skurcz mięśni pochwy, który ma miejsce w trakcie stosunku seksualnego;
• Doświadczanie silnych dolegliwości bólowych w okolicach pochwy oraz podbrzusza.

Pochwica sytuacyjna, w przebiegu której mogą występować następujące objawy:

• Pojawienie się silnego skurczu mięśni pochwy, który ma miejsce podczas stosunku seksualnego.

Pochwicę o charakterze psychoemocjonalnym leczy się najczęściej przy zastosowaniu: poradnictwa psychoseksualnego, terapii relaksacyjnych, psychoterapii w nurcie poznawczo-behawioralnym. Ponadto, w leczeniu niniejszych zaburzeń miejscowo stosuje się lubrykanty zalecone przez lekarza ginekologa, obejmującego opieką pacjentkę zmagającą się z problemem pochwicy.

Rodzaje pochwicy na tle somatycznym

Pochwica wtórna, w przebiegu której mogą pojawić się takie objawy jak:

• Silny skurcz mięśni pochwy pojawiający się w trakcie stosunku seksualnego;
• Doświadczanie silnego bólu w okolicach podbrzusza oraz pochwy;
• Doświadczanie intensywnego pieczenia oraz/lub świądu w okolicach sromu.

Pochwicę wtórną o charakterze somatycznym leczy się najczęściej przy zastosowaniu miejscowych leków przeciwzapalnych. W przebiegu leczenia mogą podawane być także leki przeciwgrzybicze oraz leki hormonalne. Ponadto zalecane jest stosowanie lubrykantów.

Diagnoza pochwicy oraz innych możliwych zaburzeń seksualnych u kobiet

W diagnozie pochwicy oraz innych zaburzeń o charakterze seksualnym u kobiet bardzo ważne jest zebranie dokładnego wywiadu, w którym należy uwzględnić: najważniejsze aspekty życia seksualnego, choroby współistniejące, przebyte w przeszłości choroby oraz operacje, zdrowie psychiczne, a także sytuację społeczną pacjentki i doświadczany przez nią stres (np. w miejscu pracy). Ponadto, niezwykle ważne jest uwzględnienie stosowanych leków oraz suplementów diety, a także przeprowadzenie dokładnej oceny ginekologicznej. W tym miejscu warto zaznaczyć, że rozpoznanie pochwicy w wielu przypadkach stanowi tak zwaną diagnozę z wykluczenia (a zatem rozpoznanie, które stawiane jest po wykluczeniu innych możliwych przyczyn doświadczanych przez pacjentkę objawów).

W procesie diagnostycznym kluczowe jest zadanie pacjentce czterech pytań stanowiących podstawę różnicowania. Oto one:

• Pytanie 1: Czy pojawiający się skurcz mięśni pochwy miał miejsce już podczas pierwszych prób współżycia, czy utrzymuje się nadal i czy wpływa na to, że potrzeby seksualne są realizowane przy całkowitym wykluczeniu stosunków pochwowych?
• Pytanie 2: Czy objawy skurczu pochwy pojawiają się od jakiegoś czasu. Jeśli tak, to czy ich występowanie jest związane z określonymi okolicznościami?
• Pytanie 3: Czy skurcz mięśni pochwy jest odruchowy i całkowicie niezależny od woli oraz, czy występuje już na samo wyobrażenie stosunku seksualnego?
• Pytanie 4: Czy skurcz mięśni ma miejsce po bardzo bolesnej próbie wprowadzenia penisa do pochwy?

Dokładnie przeprowadzony wywiad i badanie pozwalają na postawienie trafnego rozpoznania, a tym samym zaproponowanie pacjentce skutecznych form postępowania terapeutycznego. Co ciekawe, coraz częściej w procesie diagnostycznym pomocne okazują się być kwestionariusze. Karty oceny wypełniane przez pacjentkę w atmosferze spokoju oraz prywatności pozwalają na bardziej otwarty i szczery opis doświadczanych objawów. Zdarza się bowiem, że w obliczu doświadczania skrępowania w rozmowie z ginekologiem, część kobiet nie chce opisywać doświadczanych przez siebie objawów.

Zaburzenia seksualne stanowią szeroką grupę problemów doświadczanych przez kobiety. Mogą cechować się one zarówno doświadczaniem bólu w czasie stosunku (tak jak w przypadku pochwicy, czy też dyspareunii), jak również utratą pożądania, zaburzeniami podniecenia, czy też niezdolnością do doświadczania orgazmu. Właściwe rozpoznanie zaburzeń seksualnych jest bardzo ważne nie tylko ze względu na zastosowanie właściwych metod terapeutycznych, ale również na ochronę zdrowia psychicznego pacjentki. Specjaliści dostrzegają, że u części kobiet może występować więcej niż jedno zaburzenie seksualne. Wówczas, zazwyczaj w pierwszej kolejności wybiera się te, które sprawiają pacjentce najwięcej trudności i to właśnie je poddaje się leczeniu. Coraz częściej mówi się także o tym, że bez względu na rodzaj zaburzeń seksualnych, w każdym przypadku kobieta powinna być otoczona nie tylko wsparciem ginekologicznym, ale także psychologicznym/seksuologicznym/psychiatrycznym.

Psychologiczne przyczyny pochwicy

Prawidłowe funkcjonowanie człowieka w sferze seksualnej uzależnione jest o wielu czynników. Niemniej jednak najczęściej specjaliści podkreślają, iż w tym przypadku najważniejsza zdaje się być równowaga między funkcjonowaniem układu nerwowego, wewnątrzwydzielniczego (hormonalnego), naczyniowego, a także czynnikami o charakterze psychologicznym. Zaburzenie działania któregokolwiek z wyżej wymienionych elementów może nieść ze sobą negatywne konsekwencje dla naszego zdrowia, a tym samym może skutkować pojawieniem się określonych zaburzeń seksualnych (np. pochwicy/waginizmu). Znaczna część specjalistów jest jednak zdania, że to właśnie czynniki o charakterze psychologicznym stanowią jeden z najistotniejszych predyktorów rozwoju zaburzeń seksualnych, zwłaszcza u kobiet.

W przypadku pochwicy, za najistotniejsze czynniki psychologiczne uznaje się te związane z lękiem przed wystąpieniem bólu w obliczu kontaktu seksualnego, a także lękiem przed uszkodzeniem tkanek, czy też niechcianą ciążą.

Psychologowie zwracają jednak uwagę, że czynniki psychologiczne biorące udział w rozwoju pochwicy mogą być znacznie bardziej złożone. Wśród nich wymienia się między innymi:

• Doświadczanie poczucia winy podczas stosunku seksualnego, co może być związane między innymi z wystąpieniem niewierności partnerskiej, czy też brakiem więzi emocjonalnej z partnerem;
• Doświadczenie w przeszłości urazu psychicznego związanego z obecnym partnerem seksualnym. Takie doświadczenie może obejmować między innymi przejawianie przez partnera zachowań agresywnych, czy też nadużywanie przez niego alkoholu;
• Doświadczenie w przeszłości urazu fizycznego w obrębie narządów rodnych, który związany był z ogromnym bólem;
• Oziębłość emocjonalną prezentowaną przez partnera seksualnego;
• Brak zaufania wobec partnera, jak również uogólniony lęk przed mężczyznami, który może stanowić następstwo nieuświadomionej traumy;
• Lęk przed zobowiązaniami oraz możliwością wystąpienia ciąży w wyniku kontaktów seksualnych;
• Brak asertywności związany z poczuciem słabości oraz bezbronności wobec partnera. Wówczas, kobieta może mieć trudności z odmową stosunku seksualnego partnerowi, co sprawia, że czuje się ona do niego przymuszona i nie jest on dla niej źródłem przyjemności, a co najważniejsze budzi negatywne skojarzenia;
• Lęk przed utratą kontroli podczas stosunku seksualnego.
• Niniejszy problem może dotyczyć między innymi osób z zaburzeniami obrazu własnego ciała, a także z zaburzeniami o charakterze obsesyjno-kompulsywnym;
• Lęk przed przebiegiem stosunku seksualnego wynikający z niewielkiego doświadczenia;
• Istotne pogorszenie się relacji emocjonalnej oraz romantycznej między małżonkami/partnerami;
• Opór wobec prezentowanej przez partnera nieśmiałości oraz nieporadności – zwłaszcza w kontaktach seksualnych;
• Brak doświadczania poczucia bezpieczeństwa w związku (co może związane być między innymi z labilnością emocjonalną partnera, jego skłonnością do agresji, czy też zażywania substancji o charakterze psychoaktywnym);
• Bycie świadkiem przemocy o charakterze seksualnym oraz/lub emocjonalnym;
• Niska świadomość seksualna, a także wyraźna niechęć wobec edukacji seksualnej;
• Doświadczanie w okresie dzieciństwa kar cielesnych za przejawy zainteresowania sferą seksualności;
• Nadmierny rygoryzm religijny oraz obyczajowy;
• Problemy z ustaleniem własnej orientacji seksualnej.

Psychologowie dostrzegają również, iż stany lękowe (stanowiące częstą przyczynę pochwicy) mogą być związane z poczuciem niższości oraz nieśmiałością kobiety. Ponadto, w procesie powstawania waginizmu mogą brać udział zaburzenia osobowości (np. osobowość histrioniczna), zaburzenia emocjonalne, a także zaburzenia sfery kontaktów interpersonalnych.

Dane zawarte w literaturze specjalistycznej zwracają jednak szczególną uwagę na znaczenie doświadczenia nadużyć seksualnych (zwłaszcza w okresie dzieciństwa).

Somatyczne oraz inne możliwe przyczyny pochwicy

Pochwica organiczna, najczęściej przyjmująca postać pochwicy wtórnej, zazwyczaj związana jest z występowaniem chorób narządu rodnego. Ponadto, za jej powstawanie mogą odpowiadać określone wady wrodzone żeńskich narządów płciowych, a także przyjmowanie niektórych leków oraz suplementów diety.

Mimo organicznych oraz farmakologicznych przyczyn niniejszego rodzaju pochwicy należy pamiętać, że również w tym przypadku stanowi ona nie tylko problem ginekologiczny, ale także seksuologiczny. Dlatego też jej leczenie powinno obejmować zarówno opiekę ginekologiczną, jak i psychologiczną/seksuologiczną. W tym miejscu warto jednak zaznaczyć, że chociaż w przypadku pochwicy na tle psychoemocjonalnym, psychoterapia może stanowić główną metodę leczenia, tak w przypadku pochwicy organicznej, konieczne jest włączenie leczenia ginekologicznego (obejmującego farmakoterapię). W przypadku leczenia pochwicy na tle organicznym, oddziaływania psychoterapeutyczne nie stanowią wystarczającej formy leczenia, a jedynie wspierają niniejszy proces.

Co ciekawe, chociaż współcześnie za przyczyny pochwicy uznaje się przede wszystkim czynniki psychoemocjonalne oraz częściowo organiczne, w pierwszych publikacjach na temat niniejszego zaburzenia, specjaliści promowali stanowisko, iż za przyczynę waginizmu powinno uznawać się niedostosowanie wielkości narządów płciowych między partnerami. Niestety, to błędne przekonanie czasem zdaje się być obecne w świadomości niektórych kobiet do dnia dzisiejszego. Wówczas mogą one nawet rezygnować ze zgłaszania problemu u specjalisty, a tym samym nie podejmować odpowiednich form leczenia, co może nieść ze sobą liczne konsekwencje, zwłaszcza te o charakterze psychologicznym.

Możliwe przyczyny pochwicy w ujęciu psychoanalitycznym

Pochwicę możemy uznać za zaburzenie psychosomatyczne, za którego przyczynę w znacznej mierze uznaje się czynniki o charakterze psychoemocjonalnym. Dlatego też, zagadnienie pochwicy stanowi przedmiot zainteresowania specjalistów z dziedziny psychiatrii i psychologii. W literaturze specjalistycznej znajdziemy liczne teorie próbujące wyjaśnić mechanizm powstawania niniejszego zjawiska. Jedna z nich przedstawia podejście psychoanalityczne.

W świetle teorii psychoanalitycznych, za przyczynę pochwicy możemy uznać:

• Nieświadomą odmowę przyjęcia roli kobiecej (która może związana być z podświadomym niepogodzeniem się zarówno ze swoją seksualnością, jak i z przyjęciem roli osoby dorosłej, co często utożsamiane jest z podjęciem aktywności seksualnej);
• Uświadomiony lub nieuświadomiony opór wobec pozycji seksualnej mężczyzn, którzy w zakresie niniejszej relacji zdają się być dominujący;
• Nieuświadomiony sposób na odpieranie własnych wyobrażeń kastracyjnych, a także wyimaginowaną groźbę stosunków kazirodczych (nierozwiązany kompleks Edypa/Jokasty).

Psychoanalitycy wyrażają pogląd, iż u podstaw lęku powodującego objawy pochwicy w znacznej mierze tkwią nierozwiązane, a przede wszystkim nieuświadomione konflikty wewnętrzne. Do ich rozwiązania konieczna jest zatem wnikliwa psychoanaliza. Niemniej jednak są oni także zdania, że w procesie terapii pochwicy w wielu przypadkach, konieczne okazuje się być także zastosowanie technik zaczerpniętych z psychoterapii poznawczo-behawioralnej.

Możliwe przyczyny pochwicy w ujęciu poznawczo-behawioralnym

Psychoterapeuci oraz pozostali przedstawiciele nurtu poznawczo-behawioralnego przyjmują wieloczynnikową koncepcję powstawania pochwicy.

Są oni przekonani, że niniejsze zaburzenie stanowi reakcję warunkową, mającą miejsce na skutek oddziaływania dowolnego niekorzystnego bodźca, który skojarzony jest ze stosunkiem seksualnym lub bezpośrednio z penetracją pochwy. Ponadto, zwolennicy niniejszego podejścia uważają, że pochwica stanowi warunkową reakcję lękową, a zatem wyuczoną fobię.

Przedstawiciele nurtu poznawczo-behawioralnego są zdania, że waginizm (pochwica) to zaburzenie psychosomatyczne. Dostrzegają, że działa ono na zasadzie sprzężenia zwrotnego i wpływa nie tylko na życie kobiety z nią się zmagającej, ale także jej partnera seksualnego. Terapeuci dostrzegają, że na skutek doświadczania trudności związanych z próbą wprowadzenia penisa do pochwy, w dłuższej perspektywie może dochodzić u nich do zaburzeń wzwodu oraz wytrysku. Ten problem posiada ogromne znaczenie i jest szczególnie znaczący dla jakości życia partnerów, a także istotnie utrudnia proces realizacji planów prokreacyjnych.

Psychologiczne uwarunkowania pochwicy pierwotnej

Szacuje się, że to właśnie pochwica pierwotna stanowi najpowszechniejszą formę waginizmu. Pochwica pierwotna oznacza pojawienie się problemów z penetracją już od pierwszych prób podjęcia kontaktu seksualnego. Niniejsze zaburzenie dotyczy zazwyczaj młodych kobiet oraz nastolatek. Pochwicę pierwotną uznaje się za zaburzenie o charakterze psychoemocjonalnym. U podstaw jej rozwoju leżą bowiem doświadczane przez kobietę lęki, które są związane między innymi z:

• Obawą przed samym aktem współżycia seksualnego oraz wyobrażonym bólem z tym związanym;
• Strachem przed zajściem w niechcianą ciążę, co może związane być także z niską świadomością dotyczącą metod antykoncepcji;
• Strachem związanym z możliwością zarażenia się chorobami przenoszonymi drogą płciową.

Za istotny czynnik ryzyka wystąpienia pochwicy pierwotnej uznaje się także doświadczenie traumy w okresie dzieciństwa, zarówno tej związanej z przemocą fizyczną, jak i seksualną. Psychologowie oraz seksuologowie zwracają uwagę, że ważnym elementem profilaktyki niniejszego zaburzenia jest edukacja seksualna.

Podsumowanie

Pochwica (waginizm) stanowi przykład zaburzenia psychosomatycznego, w którym współoddziałują na siebie czynniki o charakterze psychologicznym oraz somatycznym, w efekcie wpływając na jakość życia seksualnego kobiety oraz jej partnera. Istnieje wiele możliwych przyczyn pochwicy. Niemniej jednak współcześnie główną rolę przypisuje się czynnikom o charakterze psychoemocjonalnym, zwłaszcza lękowi oraz traumatycznym doświadczeniom z okresu dzieciństwa. Coraz większą uwagę przykłada się także do znaczenia czynników o charakterze psychoedukacyjnym, które mogą zminimalizować doświadczany przez kobietę lęk przed współżyciem, a tym samym zmniejszyć ryzyko rozwoju pochwicy. Zarówno diagnoza, jak i postępowanie terapeutyczne w przebiegu waginizmu (pochwicy) wymaga współpracy lekarza ginekologa, psychologa/psychoterapeuty, psychiatry, czy też seksuologa. Jest to bowiem niezwykle złożony problem, który zdaje się wpływać na ogólną jakość życia partnerów. Ponadto pochwica może stać się przyczyną licznych problemów z zajściem w ciążę, co stanowi ogromne obciążenia dla par, które starają się o sprowadzenie na świat swojego potomka. To zatem bardzo ważne, aby o pochwicy oraz o sposobach jej leczenia mówić głośno w przestrzeni publicznej. Okazuje się bowiem, że problem ten może dotyczyć od 2% do nawet 6% kobiet w naszym kraju.

Bibliografia

1. Basson R, McInnes R, Smith MD, Hodgson G, Koppiker N. (2002). Efficacy and safety of sildenafil citrate in women with sexual dysfunction associated with female sexual arousal disorder. J Womens Health Gend Based Med.;11:367–77;
2. Beisert M., Chodecka A., Kapczuk K., Walczyk-Matyja K., Friebe Z., Kędzia (2013). W.: Seksualność kobiety z zespołem Mayera-Rokitanskyego-Küstera-Hausera – opis przypadku. Ginekologia Polska; 84: 811-814;
3. Bilejczyk A, Bilejczyk A, Pogorzelska M. (2019). Psychoterapia zespołów bólowych u kobiet. In: Rawińska MA, Bilejczyk A, Pogorzelska M. ed. Zaburzenia seksualne a psychoterapii poznawczo-behawioralna. PZWL, Warszawa: 289–310;
4. Brotto Lori A., Heiman Julia R. (2007). Mindfulness in sex therapy: Applications for women with sexual difficulties following gynecologic cancer, Sexual and Relationship Therapy; 22: 1.
5. Drosdzol-Cop A, Stojko R, Skowronek K, et al. (2020). Zaburzenia seksualne kobiet związane z bólem. Forum Położnictwa i Ginekologii; 55;
6. Hope M.E., Farmer L., McAllister K.F., (2010). Cumming G.P.: Vaginismus in peri- and postmenopausal women: a pragmatic approach for general practitioners and gynaecologists. Menopause Int.; 16: 68-73;
7. Izdebski Z. (2012). Seksualność Polaków na początku XXI wieku. Studium badawcze. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków;
8. Jąderek I, Lew-Starowicz M. (2018). Zmiany w diagnostyce dysfunkcji seksualnych kobiet w klasyfikacji ICD-11. Przegląd Seksuologiczny 2:2-11;
9. Kane L, Dawson SJ, Shaughnessy K. (2019). A review of experimental research on anxiety and sexual arousal: Implications for the treatment of sexual dysfunction using cognitive behavioral therapy. Journal of Experimental Psychopathology.1–24;
10. Kitłowska M. (2019). Założenia psychoterapii poznawczo — behawioralnej. In: Rawińska M. ed. Zaburzenia seksualne a psychoterapii poznawczo — behawioralna. PZWL, Warszawa: 3–15;
11. Leiblum, S.R., Rosen, R.C. (2005). Terapia zaburzeń seksualnych. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne;
12. Lew-Starowicz, Z., Lew-Starowicz, M. (2002). Seksualność Polek. Raport „Seksualność Polaków 2002”. Przegląd Menopauzalny, 4, 64-73;
13. Milena S, Jarząbek-Bielecka G. (2012); Pochwica jako problem ginekologiczny i seksuologiczny. W: Jarząbek- Bielecka G (redaktor): Nauka o płci. Wyd. I. UM Poznań; str.80-85;
14. Montejo-Gonzalez AL, Llorca G, Izquierdo JA, Ledesma A, Bousono M, Calcedo A, et al. (1997). SSRI-induced sexual dysfunction: fluoxetine, paroxetine, sertraline, and fluvoxamine in a prospective, multicenter, and descriptive clinical study of 344 patients. J Sex Marital Ther; 23:176–94;
15. Quirk, F.H., Heiman, J.R., Rosen, R.C., Laan, E., Smith, M.D., Boolell, M. (2002). Development of a Sexual Function Questionnaire for Clinical Trials of Female Sexual Dysfunction. Journal of Women’sHealth & Gen- der-Based Medicine, 11, 277-289;
16. Radomski, D., Jarząbek, G., Pawlaczyk, M., Friebe, Z. (2006). Występowanie dyspareunii u kobiet z endometriozą. Seksuologia Polska, 1, 13-15l
17. Rembek, M., Tylkowski, M., Piestrzeniewicz, K., Goch, J. H. (2007). Problemy związane z aktywnością seksualną chorych kardiologicznych. Połski Merkuriusz Lekarski, 134, 151-154;
18. Stępniak M., Jarząbek-Bielecka G. (2012). Pochwica jako problem ginekologiczny i seksuologiczny. W: Nauka o płci. Zagadnienia wybrane, red.: G. Jarząbek-Bielecka; Wyd. I, UM Poznań; 80-85.