Czym są okołoporodowe zaburzenia psychiczne?

Zanim wyjaśnimy na czym polega specyfika psychozy poporodowej, warto zastanowić się nad tym, czym w istocie są okołoporodowe zaburzenia psychiczne. Zgodnie z informacjami zamieszczonymi w specjalistycznej literaturze psychologicznej, okołoporodowe zaburzenia psychiczne możemy uznać za jeden z najważniejszych problemów, który może dotyczyć kobiet w okresie okołoporodowym (w końcowym okresie ciąży lub połogu). Niestety, z uwagi na fakt, że niniejsze zaburzenia rozpoznawane są niezwykle rzadko, wiele kobiet z nimi się zmagających (i nie ujawniających swoich objawów podczas wizyt w gabinecie specjalistów) nie otrzymuje odpowiedniego leczenia, co w efekcie może doprowadzić do tragicznych konsekwencji, a nawet do sytuacji zagrożenia życia matki i jej nowonarodzonego dziecka.

Wśród okołoporodowych zaburzeń psychicznych możemy wyróżnić wszystkie zaburzenia psychiczne stanu zdrowia, których początek przypadł wyraźnie na czas ciąży lub połogu.

Najczęściej rozpoznawanymi okołoporodowymi zaburzeniami psychicznymi są:

• Depresja poporodowa (o której dowiesz się więcej czytając artykuł DEPRESJA POPORODOWA)
• Hipomania poporodowa (o której dowiesz się więcej czytając artykuł HIPOMANIA POPORODOWA – JAK JĄ ROZPOZNAĆ? );
• Psychoza poporodowa (o której dowiesz się więcej w dalszej części artykułu).

W tym miejscu warto jednak nadmienić, że okołoporodowe zaburzenia psychiczne mogą występować także pod postacią zaburzeń stresu pourazowego, zaburzeń lękowych, zaburzeń osobowości, a także zaburzeń odżywiania. Jeszcze do niedawna, do okołoporodowych zaburzeń psychicznych zaliczany był także smutek poporodowy, znany również jako baby blues.

Jak wspomniano wcześniej, okołoporodowe zaburzenia psychiczne (w tym psychoza poporodowa, jak również depresja poporodowa) nadal są stosunkowo rzadko rozpoznawane. Może to wynikać między innymi z faktu niedostatecznego wsparcia otoczenia, które nie dostrzega psychicznego pogorszenia się stanu zdrowia kobiety, a także z odczuwanej presji społecznej, zgodnie z którą przyszła mama powinna jedynie wyrażać pozytywne emocje związane z oczekiwaniem na dziecko oraz z lęku przed stygmatyzacją. Specyfika okołoporodowych zaburzeń psychicznych doprowadziła do sytuacji, w której to pacjentki z łagodnym nasileniem objawów częściej poszukują pomocy w gabinecie specjalisty, niż te, u których symptomy zaburzeń są nasilone.

To niezwykle ważne, aby specjaliści (nie tylko z zakresu zdrowia psychicznego) przywiązywali coraz większą uwagę do tego typu zaburzeń. Okazuje się bowiem, że częstsze ich rozpoznawanie umożliwiałoby nie tylko wprowadzenie odpowiednich metod zaradczych, ale przede wszystkim mogłoby doprowadzić do zmniejszenia skali problemów samobójstw popełnianych przez młode matki.

Ryzyko wystąpienia okołoporodowych zaburzeń psychicznych

Psychoza poporodowa (PP) jest jednym z najczęściej rozpoznawanych okołoporodowych zaburzeń psychicznych.

Jakie czynniki mogą odpowiedzialne być za pogorszenie się psychicznej kondycji kobiety/matki w tym wyjątkowym okresie?

Dzisiaj wiemy już, że stan emocjonalny kobiety w ciąży oraz w okresie poporodowym jest w stanie wpływać bezpośrednio na jej stan fizyczny. Z kolei odczuwane przez nią zmiany fizyczne (w tym przemiany o charakterze hormonalnym) mogą w znacznym stopniu oddziaływać, a tym samym modyfikować jej procesy psychiczne. Zdaniem psychologów, kobiety w okresie ciąży, a także te, które niedawno przeżyły poród, są mniej odporne na stres. Dlatego też, w tym szczególnym okresie nawet kilkakrotnie wzrasta ryzyko rozwoju zaburzeń psychicznych.

Zgodnie ze stanem obecnej wiedzy, okołoporodowe zaburzenia psychiczne (w tym psychoza poporodowa) mogą wystąpić po raz pierwszy w życiu kobiety nawet wtedy, gdy do tej pory prawidłowo funkcjonowały one na różnych przestrzeniach życia. Niemniej jednak, dość często zdarza się, że kobiety z rozpoznaniem zaburzeń okołoporodowych już wcześniej przejawiały symptomy zaburzeń emocjonalnych, natomiast sama sytuacja ciąży i porodu stanowi czynnik zwiększający ryzyko wystąpienia ich nawrotu.

W tym miejscu warto nadmienić, że wiele kobiet w okresie ciąży lub tych, które niedawno urodziły dziecko, może doświadczać objawów lęku lub uogólnionego napięcia. Niemniej jednak, w większości przypadków symptomy te posiadają charakter przemijający. Zdaniem psychologów, na rozwój okołoporodowych zaburzeń psychicznych (w tym psychozy poporodowej) najbardziej narażone są kobiety, które w czasie ciąży doświadczały różnego rodzaju stresu. Okazuje się bowiem, że czas oczekiwania na dziecko, a także sam poród stanowi źródło wielu trudnych emocji, stanowiących wyzwanie dla naszej odporności psychicznej. Zdaniem specjalistów z zakresu zdrowia psychicznego, źródła stresu kobiety w okresie okołoporodowym możemy podzielić na 3 grupy.

Źródła stresu o charakterze biologicznym:

• Przebieg porodu i związany z tym wysiłek fizyczny, a także spory ubytek krwi oraz masy ciała, który doprowadza do obciążenia somatycznego;
• Kwestie związane z laktacją (w tym problem nawału mlecznego oraz zmęczenia spowodowanego koniecznością karmienia w czasie nocy);
• Gwałtowne zmiany hormonalne (związane między innymi ze spadkiem hormonów płciowych oraz podwyższeniem poziomu hormonów tarczycy).

Źródła stresu o charakterze psychologicznym:

• Doświadczanie nowych emocji związanych bezpośrednio z opieką nad dzieckiem;
• Zmiana systemu wartości oraz własnych planów życiowych;
• Doświadczanie labilności emocjonalnej, która może wyrażać się w doświadczaniu wzmożonego nastroju lub obniżonego nastroju;
• Wyrzuty sumienia i niezadowolenie z wywiązywania się z obowiązków rodzicielskich, dotyczące między innymi problemów związanych z kwestią karmienia piersią;
• Zmiany dotyczące relacji z partnerem, które zachodzą między innymi na przestrzeni ich życia seksualnego.

Źródła stresu o charakterze społecznym:

• Wprowadzenie nowych obowiązków w życiu codziennym;
• Trudności związane z dostosowywaniem się do pełnienia nowej roli społecznej;
• Zmiana sytuacji materialnej, a także zawodowej;
• Konfrontacja własnych przeżyć związanych z macierzyństwem z pozostałymi członkiniami rodziny, czy też najbliższymi przyjaciółmi;
• Konfrontacja z obrazem macierzyństwa kreowanym przez media, a tym rzeczywistym.

Wszystkie z wymienionych wyżej źródeł stresu mogą doprowadzić do sytuacji, w której zdrowie psychiczne kobiety w okresie okołoporodowym może zostać wystawione na próbę. Warto jednak wiedzieć, że to w jaki sposób będzie ona sobie z nimi radzić, w znacznej mierze będzie wpływało na prawdopodobieństwo rozwoju zaburzeń psychicznych z najbliższym czasie. Co ciekawe, psychologowie wyróżnili trzy grupy czynników ryzyka odpowiedzialnych za rozwój okołoporodowych zaburzeń psychicznych (w tym psychozy poporodowej). Wśród nich wyróżniamy czynniki psychiatryczne, psychospołeczne, a także te bezpośrednio związane z ciążą.

Wśród istotnych czynników psychiatrycznych, które mogą predysponować do rozwoju okołoporodowych zaburzeń psychicznych wymienia się: występowanie zaburzeń psychicznych w rodzinie, wcześniejsze zachorowanie na depresję poporodową lub inne formy zaburzeń psychicznych (nie tylko w okresie okołoporodowym), uzależnienie od alkoholu lub substancji o działaniu psychoaktywnym, odczuwanie nadmiernej euforii w okresie poporodowym.

Wśród czynników psychospołecznych, które mogą sprzyjać rozwojowi okołoporodowych zaburzeń psychicznym wymienia się: doświadczenie zdarzenia traumatycznego w przeszłości, wyzwania związane z samotnym macierzyństwem, nieprawidłowe relacje w środowisku rodzinnym, problemy finansowe, problemy związane z miejscem zamieszkania.

Psychologowie podkreślają również, że sytuacja niechcianej ciąży, ciąży zagrożonej lub traumatycznego porodu może także odpowiadać za zwiększenie ryzyka rozwoju okołoporodowych zaburzeń psychicznych (w tym psychozy poporodowej).

Czym jest psychoza poporodowa – objawy

Psychoza poporodowa nie stanowi odrębnej jednostki chorobowej. Zaliczana jest ona do grupy okołoporodowych zaburzeń psychicznych i traktowana jako zespół objawów psychotycznych, które występują w okresie połogu. Zgodnie ze stanem obecnej wiedzy, okres ujawnienia się objawów psychozy poporodowej wynosi od kilku pierwszych dni po wydaniu na świat dziecka do nawet dwunastu miesięcy po porodzie. Niemniej jednak, specjaliści są zdania, że najczęściej ujawnia się ona w trzecim dniu połogu.

Obraz niniejszego zaburzenia nie jest jednorodny, a sama psychoza poporodowa może przebiegać z różnym stopniem nasilenia, między innymi ze względu na udział czynników o charakterze środowiskowym (między innymi takich jak wsparcie partnera i najbliższego otoczenia).

W literaturze psychologicznej znajdziemy informacje zgodnie z którymi psychoza poporodowa przebiega pod postacią następujących objawów:

• Doświadczanie urojeń o charakterze dziwacznym, ksobnym (odnoszącym) oraz prześladowczym;
• Doświadczanie omamów węchowych, dotykowych, słuchowych lub wzrokowych;
• Przejawianie dezorganizacji myślenia;
• Wyraźne upośledzenie czynności poznawczych, któremu w wielu przypadkach towarzyszyć może przejawianie myśli lub tendencji o charakterze dzieciobójczym;
• Występowanie u pacjentki poporodowego autoimmunologicznego zapalenia tarczycy (co ciekawe, niniejszą chorobę można rozpoznać aż u 20% pacjentek z diagnozą psychozy poporodowej).

To, co najbardziej charakterystyczne dla przebiegu psychozy poporodowej, to fakt, iż kobieta doświadczająca objawów niniejszego zaburzenia nie jest tego świadoma (nie posiada wglądu w objawy choroby).

Wszystkie doświadczane omamy oraz urojenia są uznawane przez nią za fakt i tym samym mogą doprowadzić do tragicznych konsekwencji.

Zdaniem wielu psychiatrów i psychologów, psychozę poporodową możemy uznać za zdecydowanie najcięższe spośród wszystkich okołoporodowych zaburzeń psychicznych. PP (psychoza poporodowa) w wielu przypadkach charakteryzuje się bowiem znacznym nasileniem objawów, a także bardzo szybkim tempem ich narastania. Z uwagi na fakt, że psychoza poporodowa może stanowić bezpośrednie zagrożenia dla zdrowia oraz życia matki i jej nowonarodzonego dziecka, w każdym przypadku powinna ona leczona być w warunkach szpitalnych. Niemniej jednak, więcej informacji na temat leczenia niniejszego zaburzenia zamieszczonych zostanie w dalszej części artykułu.

Częstość występowania psychozy poporodowej

Psychoza poporodowa (nazywana także psychozą połogową) uznawana jest za najcięższe z okołoporodowych zaburzeń psychicznych. Na szczęście, jest ona zjawiskiem stosunkowo rzadkim.

Zgodnie z informacjami zawartymi w literaturze psychologicznej, szacuje się, że psychoza poporodowa może dotyczyć od 0,1% do 0,2% kobiet w okresie połogu. Co ważne, ponad 70% przypadków niniejszego zaburzenia rozpoznaje się u pacjentek, które zmagają się (lub w przeszłości zmagały się) z objawami: choroby afektywnej dwubiegunowej (ChAD) oraz zaburzeń o charakterze schizoafektywnym.

W tym miejscu warto także zaznaczyć, że rozwój objawów psychozy poporodowej w przypadku pacjentek z rozpoznaniem schizofrenii jest dość rzadki, albowiem dotyczy około 10% wszystkich zdiagnozowanych przypadków.

Analizując powyższe dane, jak również informacje zawarte w literaturze specjalistycznej, jesteśmy zatem w stanie wysunąć wniosek, że to kobiety z rozpoznaniem choroby afektywnej dwubiegunowej najbardziej narażone są na rozwój psychozy poporodowej w okresie połogu. Czynnikiem predysponującym, a tym samym zwiększającym ryzyko zachorowania jest także dodatni wywiad w kierunku występowania PP (psychozy poporodowej) u krewnych pierwszego stopnia.

Przyczyny psychozy poporodowej

Chociaż podobnie jak w przypadku wszystkich okołoporodowych zaburzeń psychicznych, tak i w przypadku psychozy poporodowej etiologia nie jest jednoznaczna, warto wyróżnić czynniki ryzyka, które mogą predysponować do jej rozwoju.

Zgodnie z danymi zawartymi w literaturze psychologicznej, możemy wyróżnić trzy główne grupy czynników ryzyka sprzyjające rozwojowi psychozy połogowej, wśród nich:

• Czynniki biologiczne (endogenne);
• Czynniki środowiskowe (egzogenne);
• Czynniki psychologiczne.

W tym miejscu warto zaznaczyć, że z największym ryzykiem rozwoju psychozy poporodowej mamy do czynienia w sytuacji, w której wszystkie z wymienionych wyżej czynników współwystępują ze sobą.

Do pierwszej grupy czynników ryzyka psychozy poporodowej – czynników biologicznych/egzogennych – zalicza się przede wszystkim występowanie u pacjentki pewnych genetycznych predyspozycji do rozwoju psychozy poporodowej. Tak jak podano w poprzednim punkcie, najbardziej obciążone są kobiety z rozpoznaniem choroby afektywnej dwubiegunowej, jak również te, u których w wywiadzie rodzinnym wskazano na występowanie PP (psychozy poporodowej) u krewnych pierwszego stopnia. Psychologowie zwracają również uwagę na to, że czynnikami obciążającymi może być także występowanie u pacjentki (oraz/lub u jej krewnych pierwszego stopnia) takich zaburzeń psychicznych jak: uzależnienie od alkoholu oraz/lub substancji psychoaktywnych, zaburzenia nastroju, schizofrenia. Niektórzy specjaliści z zakresu zdrowia psychicznego zwracają także uwagę na udział czynników metabolicznych w procesie wywoływania objawów psychozy poporodowej. Warto bowiem wiedzieć, że w momencie rozpoczęcia porodu poziomy niektórych hormonów gwałtownie zmieniają się, niekiedy osiągając wartości nawet 200-krotnie razy większe niż w trakcie trwania ciąży. Natomiast w ciągu następnych 24 godzin po porodzie, stężenie tych hormonów błyskawicznie spada.

Drugą grupę czynników ryzyka psychozy poporodowej stanowią czynniki egzogenne (pochodzenia środowiskowego) związane między innymi z zakażeniami połogowymi, jak również z intoksykacjami oraz przyjmowaniem niektórych leków. Czynniki te mogą w niektórych przypadkach związane być z nieprzestrzeganiem właściwych zasad higieny w czasie trwania ciąży.

Trzecia grupa czynników ryzyka psychozy poporodowej– czynniki psychologiczne – związana jest przede wszystkim z samopoczuciem psychicznym pacjentki w czasie trwania ciąży, porodu i połogu. Zwiększone ryzyko rozwoju objawów psychozy poporodowej rozpoznano bowiem u kobiet, które w tym szczególnym okresie doświadczały objawów nasilonego lęku i niepokoju.

Zdaniem niektórych psychologów, wśród czynników predysponujących do rozwoju psychozy połogowej powinniśmy także wymieniać:

• Rozpoznanie hipomanii poporodowej;
• Doświadczanie objawów zaburzeń nastroju w trakcie trwania ciąży;
• Przedłużający się poród;
• Doświadczenie istotnych powikłań położniczych;
• Doświadczanie przewlekłej bezsenności w okresie ciąży oraz połogu.

Przebieg zaburzenia i jego wpływ na życie rodzinne

Występowanie psychozy poporodowej wywiera istotny wpływ na życie matki, jej dziecka oraz najbliższego środowiska rodzinnego. Specjaliści z zakresu zdrowia psychicznego podkreślają, że niniejsze zaburzenie może oddziaływać zarówno na parametry fizjologiczne, neurologiczne i behawioralne matki, jak również na rozwój psychofizyczny noworodka.

Należy bowiem wiedzieć, że w wyniku zaistnienia objawów choroby, w większości przypadków matki dopuszczają się istotnych zaniedbań wobec swojego dziecka. Taka sytuacja nie pozostaje obojętna wobec niemowlęcia, albowiem doznaje ono wówczas nasilonego uczucia lęki i niepokoju, które w przyszłości może przejawiać się pod postacią poważnych nieprawidłowości w jego rozwoju psychicznym.

Zdaniem psychologów, w niektórych przypadkach wrogie nastawienie matek doświadczających objawów psychozy poporodowej może wpływać na niską samoocenę dziecka w przyszłości oraz zwiększone ryzyko występowania u niego zaburzeń o charakterze psychicznym.

W przebiegu psychozy poporodowej większość kobiet, ze względu na doświadczane objawy, nie jest w stanie zajmować się dzieckiem. Niektóre z nich w wyniku urojeń mogą doświadczać wrażenia, iż w istocie nigdy nie urodziły dziecka, a to, które jest obecne w ich domu, jest podrzutkiem, dlatego też taka matka nie odczuwa potrzeby aby się nim zajmować. W ekstremalnych przypadkach psychozy poporodowej, kobieta może doświadczać urojeń, na podstawie których wysnuwa ona błędne przekonania, że jej dziecko jest na przykład posłańcem szatana, a jej zadaniem jest jego unicestwienie. Analizy przypadków klinicznych ujawniają także, że kobiety w przebiegu psychozy poporodowej mogą słyszeć głosy, które nakazują jej utopienie dziecka lub porzucenie go w odosobnionym miejscu. Niejednokrotnie zdarza się, że po dokonaniu takiego czynu kobiety same odbierają sobie życie.

Psychoza poporodowa stanowi ogromne wyzwanie dla wszystkich członków systemu rodzinnego. Dlatego też, to niezwykle ważne, aby psychoza poporodowa była nie tylko jak najszybciej rozpoznana i leczona, ale także, aby najbliżsi pacjentki otrzymali odpowiednią psychoedukację, dzięki której łatwiej będzie im nie tylko zrozumieć mechanizmy zaburzenia, ale przede wszystkim zapewnić odpowiednią opiekę niemowlęciu oraz wsparcie dla matki, która w przebiegu psychozy poporodowej w każdym przypadku powinna zostać poddana hospitalizacji.

Sposoby leczenia psychozy poporodowej

Psychoza poporodowa jest złożonym zaburzeniem psychicznego stanu zdrowia, za którego powstanie może odpowiadać wiele różnych czynników. Dlatego też, przed rozpoczęciem właściwego postępowania terapeutycznego konieczne jest wykluczenie somatycznych przyczyn stanu pacjentki. Objawy przypominające przebieg PP (psychozy poporodowej) mogą bowiem stanowić następstwo udaru mózgu w przebiegu stanu rzucawkowego lub przedrzucawkowego, chorób tarczycy, guzów mózgu, a także psychozy, za której występowanie odpowiedzialne może być przyjmowanie przez pacjentkę glikokortykosteroidów lub związków sympatykomimetycznych.

Zanim jednak pacjentka zostanie poddana badaniom oraz niezbędnej hospitalizacji, w pierwszej kolejności istotne jest, aby w przypadku objawów PP (psychozy poporodowej) zostało zapewnione bezpieczeństwo jej i jej dziecka.

Leczenie psychozy poporodowej najczęściej przyjmuje postać leczenia skojarzonego. Terapia farmakologiczna w większości przypadków opiera się o podawanie leków przeciwpsychotycznych (neuroleptyków) – w takim przypadku konieczne staje się zakończenie laktacji. W niektórych przypadkach, specjaliści są także skłonni stosować u pacjentki odpowiednio dobraną terapię hormonalną, dzięki której możliwe staje się złagodzenie objawów choroby. Niemniej jednak, w sytuacji, w której żadna z powyższych metod nie jest w stanie przynieść pożądanych efektów, konieczne może okazać się zastosowanie terapii przy pomocy elektrowstrząsów.

Poza leczeniem farmakologicznym, niezwykle istotne jest, aby pacjentka, jak również najbliżsi członkowie jej rodziny, zostali poddani oddziaływaniom psychoterapeutycznym. Proces pełnego powrotu do zdrowia powinien także obejmować elementy psychoedukacji, która jest niezbędnym narzędziem profilaktyki stanu zdrowia psychicznego zarówno samej pacjentki, jej dziecka, jak i innych członków rodziny.

W tym miejscu konieczne jest również podkreślenie faktu, że w przypadku rozpoznania u kobiety objawów psychozy poporodowej lub jakichkolwiek innych symptomów okołoporodowych zaburzeń psychicznych, konieczne jest możliwie jak najszybsze skontaktowanie się ze specjalistą. Szybkie działanie i wprowadzenie odpowiednich form leczenia może posiadać bowiem kluczowe znaczenie dla ochrony zdrowia, a nawet życia matki oraz jej nowonarodzonego dziecka.

Profilaktyka zaburzeń okołoporodowych

Profilaktyka okołoporodowych zaburzeń psychicznych powinna zajmować ważne miejsce w procesie przygotowań na narodziny dziecka. Niestety, często zdarza się tak, że jest ona całkowicie ignorowana. Psychologowie zwracają jednak uwagę, że psychoedukacja dotycząca prawdopodobieństwa rozwoju okołoporodowych zaburzeń psychicznych powinna odbywać się już na wczesnym etapie ciąży oraz w szkołach rodzenia. Bardzo ważne jest także, aby kobieta oczekująca na narodziny dziecka była poddawana nie tylko ocenie ginekologicznej, ale także psychologicznej.

Ważnym elementem profilaktyki jest także zebranie przez lekarza informacji na temat psychicznego stanu zdrowia pacjentki oraz na temat historii chorób psychicznych w rodzinie. Wówczas możliwe stałoby się wyodrębnienie grupy kobiet, które już od wczesnych etapów ciąży powinny zostać objęte odpowiednim wsparciem psychologicznym.

Kolejnym istotnym czynnikiem zapobiegawczym jest nie tylko psychoedukacja samych kobiet w ciąży, ale także ich partnerów. Przyszły ojciec powinien wyposażony być w wiedzę, dzięki której nie tylko będzie w stanie rozpoznać symptomy okołoporodowych zaburzeń psychicznych u swojej partnerki, ale także powinien zostać przygotowany do podjęcia odpowiednich działań zaradczych w sytuacji wystąpienia u partnerki niepokojących objawów.

Podsumowanie

Psychoza poporodowa stanowi najpoważniejsze z okołoporodowych zaburzeń psychicznych. Przyczyny rozwoju niniejszego zaburzenia nie są do końca poznane. Niemniej jednak, psychologowie zwracają uwagę, że w etiologii psychozy poporodowej biorą udział zarówno czynniki biologiczne, psychologiczne, jak i środowiskowe. Przebieg psychozy poporodowej nie jest jednorodny. Niektóre z pacjentek mogą doświadczać urojeń oraz omamów o charakterze wzrokowym i słuchowym. Mogą one doprowadzić do sytuacji bezpośredniego zagrożenia życia matki i dziecka. Dlatego też, tak ważne jest nie tylko jak najszybsze rozpoznanie objawów psychozy poporodowej, ale także podjęcie odpowiednich działań zaradczych, na które składają się zarówno leczenie farmakologiczne, psychoterapia, jak i psychoedukacja. Biorąc pod uwagę niebezpieczeństwa wynikające z przebiegu psychozy poporodowej, niezwykle istotne okazuje się także rozszerzenie działań profilaktycznych, które wprowadzane powinny być już na wczesnym etapie ciąży.

Bibliografia

1. Binczycka–Anholcer M. (2005), Zabójstwa dzieci, aspekty społeczne, medyczne i prawne, w: Binczycka– Anholcer M. (red.), Przemoc i agresja jako problem zdrowia publicznego, Warszawa: Polskie; Towarzystwo Higieny Psychicznej;
2. Borysewicz K. (2008), Zaburzenia nastroju w okresie połogu, rozprawa doktorska, Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii;
3. Chrzan-Dętkoś, M., Dyduch-Maroszek, A., Humięcka, A., Karasiewicz, K. (2012). Uwarunkowania i konsekwencje depresji poporodowej. Psychoterapia, 161(2), 55–63;
4. Frey B, Simpson W, Wright L, et al. (2012). Sensitivity and specificity of the Mood Disorders Questionnaire as a screening for bipolar disorder during pregnancy and postpartum. 5th Biennal Conference of the International Society for Bipolar Disorders, Istambul, Turkey;
5. Goodman, J. (2004). Paternal postpartum depression, its relationship to maternal postpartum depression, and implications for family health. J Adv Nurs, 45(1), 26–35;
6. Jaeschke, R., Siwek, M., Dudek, D. (2012). Poporodowe zaburzenia nastroju – update 2012. Neuropsychiatria i Neuropsychologia, 7(3), 113–121;
7. Karakuła H, Pitucha A, Łukasik P, i wsp. (2011). Puzzle psychozy poporodowej – pozycja nozologiczna, czynniki ryzyka, prognoza. Cur Probl Psychiatry; 12(2): 201–204;
8. Kaźmierczak, M., Gebuza, G., Gierszewska, M. (2010). Zaburzenia emocjonalne okresu poporodowego. Problemy Pielęgniarstwa, 18,(4), 503–511;
9. Kossakowska-Petrycka, K., Walęcka-Matyja, K. (2007). Psychologiczne uwarunkowania wystąpienia depresji poporodowej u kobiet w ciąży o przebiegu prawidłowym i ciąży wysokiego ryzyka. Ginekologia Polska, 78(7), 544–548;
10. Kosińska-Kaczyńska, K., Horosz, E., Wielgoś, M., Szymusik, I. (2008). Affective disordersin the first week after delivery: prevalence and risk factors. Ginekologia Polska, 79(3), 182–185;
11. Kotlicka-Antczak M, Rabe-Jabłońska J. (2008). Trauma okresu rozwojowego jako czynnik ryzyka rozwoju zaburzeń psychotycznych część I: rozpowszechnienie zjawiska, problemy metodologiczne w badaniach naukowych. Psychiatria i Psychologia Kliniczna;
12. Rabe-Jabłońska J. (2008). Zaburzenia psychiczne u kobiet w ciąży i okresiepoporodowym. W: Pajszczyk-Kieszkiewicz T, red. Choroby współistniejące z ciążą. Łódź: Uniwersytet Medyczny; 464–491;
13. Sharma, V., Khan, M. (2010). Identification of bipolar disorder in women with postpartum depression. Bipolar Disord, 12, 335–340;
14. Steuden, S., Szymona, K. (2003). Psychologiczne aspekty macierzyństwa i ojcostwa w sytuacji ciąży wysokiego ryzyka. W: J. Meder (red.), Problemy zdrowia psychicznego kobiet (s. 109–121). Kraków: Biblioteka Psychiatrii Polskiej;
15. Wszołek, K., (2014). Identyfikowanie czynników mogących mieć wpływ na stan emocjonalny położnic. Rozprawa doktorska. Poznań: Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego.