Kilka słów na temat zaburzeń odżywiania w kontekście życia seksualnego

Dokonując analizy danych epidemiologicznych, jesteśmy w stanie dostrzec, że zaburzenia odżywiania znacznie częściej dotyczą kobiet niż mężczyzn (szacuje się, że aż od 10 do 20 razy częściej). Zaburzenia te zwykle mają swój początek między 12 a 15 rokiem życia, a najwięcej zachorowań odnotowuje się w grupie dziewcząt między 14 a 18 rokiem życia. To właśnie w tym momencie mamy do czynienia z tak zwanym kryzysem tożsamości płciowej. Jednoznaczne przyczyny rozwoju zaburzeń odżywiania nie zostały ustalone. Przyjmuje się, że w procesie powstawania bierze udział kombinacja wielu czynników, zarówno o znaczeniu biologicznym, psychologicznym, jak i społeczno-kulturowym. Najczęściej rozpoznawanymi zaburzeniami odżywiania, które wpływają na zakłócenie prawidłowego przebiegu procesu dojrzewania, jest jadłowstręt psychiczny (anoreksja) oraz żarłoczność psychiczna (bulimia).

Rozwój zaburzeń odżywiania w wieku młodzieńczym, w którym mamy do czynienia z intensywnym rozwojem fizycznym, wzmożoną aktywnością hormonalną, a także szeregiem zmian w obrębie psychiki (w tym kształtowanie własnej tożsamości psychoseksualnej), nie pozostaje bez wpływu na dalszy rozwój seksualny kobiety.

Zaburzenia odżywiania to grupa chorób, które objawiają się przejawianiem destrukcyjnych zachowań żywieniowych oraz skupieniem na kontroli wagi i wyglądu swojego ciała. W przebiegu zaburzeń odżywiania zwykle mamy do czynienia z nadmiernym lub niedostatecznym (restrykcyjnie ograniczanym) spożywaniem pokarmów, które doprowadzić może nie tylko do zaburzeń stanu zdrowia, ale w skrajnych przypadkach nawet do śmierci.

Niniejsze choroby wpływają na całe życie pacjentki, która w wyniku ich oddziaływania całe swoje życie podporządkowuje jedzeniu. Efektem tego stanu jest zaburzenie rozwoju psychospołecznego, a także większe ryzyko rozwoju zaburzeń emocjonalnych, a nawet zaburzeń dotyczących sfery poznawczej, co bezpośrednio przekłada się na codzienne funkcjonowanie kobiety, która może stać się niezdolna do pracy oraz nauki. Podczas nasilonych objawów zaburzeń odżywiania, często dochodzi do wycofywania się pacjentek z życia społecznego, a także do wyraźnego osłabienia więzi emocjonalnej z bliskimi (do tej pory) osobami. Liczne badania naukowe oraz obserwacje specjalistów zwracają także uwagę na fakt, że zaburzenia odżywiania w znacznym stopniu wpływają na rozwój seksualny kobiety oraz jej relacje romantyczne. Więcej informacji na ten temat znajdziesz w dalszej części artykułu.

Wczesne dojrzewanie płciowe a ryzyko rozwoju zaburzeń odżywiania

Okres dojrzewania – stanowiący wyjątkowy czas związany z licznymi przemianami w sferze biologicznej, psychologicznej oraz społecznej – sprawia, że młodzi ludzie, jak nigdy dotąd, zaczynają zwracać szczególną uwagę na wygląd i budowę swojego ciała, a co za tym idzie, atrakcyjność fizyczną. To również czas, w którym zaczynamy podejmować nowe role społeczne oraz identyfikować się z własną płcią i uświadamiać sobie własną seksualność.

Jak wspomniano w poprzednim akapicie, zaburzenia odżywiania zwykle mają swój początek w okresie dojrzewania. Pojawienie się ich może znacząco utrudnić przebieg niniejszego procesu, a nawet istotnie go opóźnić. Na przestrzeni kolejnych dekad, psychologowie zaczęli dostrzegać, że zaburzenia odżywiania częściej zauważa się wśród dziewcząt, które odbierają pojawienie się pierwszych cech kobiecości w sposób negatywny, albowiem niejednokrotnie związany z lękiem.

Zdaniem specjalistów, dziewczęta, u których dochodzi do wcześniejszego pojawienia się oznak dojrzewania niż u ich rówieśniczek, częściej doświadczają istotnych problemów dotyczących poczucia własnej wartości. Ponadto, dostrzega się u nich większe ryzyko rozwoju stanów lękowych oraz depresyjnych, a nawet większą tendencję do myśli samobójczych. W tym miejscu warto także podkreślić, iż dziewczęta, które dojrzewają szybciej niż swoje rówieśniczki, bardziej narażone są na krytykę oraz negatywne komentarze ze strony chłopców.

W licznych opracowaniach psychologicznych znajdziemy artykuły oraz badania, które starają się potwierdzić wpływ przedwczesnego dojrzewania płciowego na negatywne nastawienie wobec własnego ciała, a w konsekwencji większe ryzyko rozwoju zaburzeń odżywiania. Część autorów zwraca uwagę, że doświadczanie wstydu związanego z seksualnością często jesteśmy w stanie rozpoznać u pacjentek zmagających się z problemem anoreksji oraz bulimii.

Wobec doświadczanego wstydu i zażenowania związanego ze zmianami w obrębie własnego ciała, powstrzymanie menstruacji, znaczny spadek masy ciała, a tym samym zanik cech kobiecości poprzez stosowanie restrykcyjnych diet jest sposobem na uzyskanie kontroli nad dojrzewaniem. W świetle licznych badań, pacjentki z rozpoznaniem anoreksji często nie identyfikują się z rolą kobiecą, a wręcz przejawiają awersję wobec „kobiecych kształtów”.

Współcześni psychologowie starają się jednak podkreślać, że to nie fakt przedwczesnego dojrzewania jest sam w sobie przyczyną rozwoju zaburzeń odżywiania, ale raczej negatywne spostrzeganie własnego ciała w połączeniu z przedwczesnym dojrzewaniem stanowi punkt krytyczny dla rozwoju tych zaburzeń.

Jadłowstręt psychiczny (anoreksja) a seksualność kobiety

Seksualność kobiet zmagających się z anoreksją stanowiła i nadal stanowi częsty przedmiot badań specjalistów z zakresu zdrowia psychicznego. W literaturze przedmiotu znajdziemy liczne opracowania na ten temat. Jedno z nich zostało przedstawione przez brytyjskiego profesora psychologii – Grahama Beaumonta. W swojej pracy dokonał on podziału pacjentek z anoreksją na cztery podstawowe grupy. Dzięki temu podziałowi jesteśmy w stanie dostrzec różnorodność postaw kobiet z anoreksją wobec swojej seksualności.

• GRUPA I – całkowicie wypierająca seksualność

Kobiety z anoreksją należące do niniejszej grupy całkowicie wypierają się swojej seksualności. Stosują restrykcyjne diety w celu redukcji masy ciała i prezentują bardzo sztywne zachowania – nie tylko wobec jedzenia. Młodsze kobiety z niniejszej grupy zmiany wyglądu ciała związane z okresem dojrzewania traktują jako coś dziwnego, a wręcz jako oznakę choroby. Kobiety te prezentują bardzo negatywne nastawienie wobec innych cech dojrzewania płciowego, w tym miesiączki, a także współżycia oraz masturbacji. Zdaniem autora, wiele z tych kobiet posiada niewielką wiedzę i zainteresowanie dotyczące anatomii ludzkiego ciała i antykoncepcji.

• GRUPA II – przejawiająca spowolniony rozwój psychoseksualny

Kobiety z niniejszej grupy również odrzucają swoją kobiecość, zwłaszcza w aspekcie wyglądu swojego ciała. Niską masę osiągają zarówno poprzez restrykcyjną dietę, jak i ćwiczenia fizyczne. Czasem dochodzi u nich do pojawienia się epizodów żarłoczności psychicznej. Zdaniem autora, kobiety te bardzo rzadko oglądają swoje ciało w lustrze. Ponadto, przejawiają wysoki poziom lęku, zarówno wobec samego współżycia, jak i macierzyństwa. Kobiety z niniejszej grupy sporadycznie dopuszczają się masturbacji.

• GRUPA III – posiadająca doświadczenia seksualne, pozostająca bierna wobec seksualności

Kobiety z niniejszej grupy częściej, w porównaniu do poprzedniczek, doświadczają epizodów bulimicznych. Przejawiają tendencję do wchodzenia w różne związki, oparte także na seksualności. Niemniej jednak, nie czerpią z tych relacji przyjemności. Zdaniem autora, u pacjentek z niniejszej grupy początek choroby przypada zwykle na okres rozpoczęcia dojrzewania.

• GRUPA IV – aktywna

Kobiety z niniejszej grupy doświadczają częstych epizodów żarłoczności psychicznej. Ponadto, są one zwykle aktywnie seksualne, niemniej jednak seksualność budzi w nich niejednokrotnie lęk oraz niechęć wobec samej siebie. Autor niniejszego opracowania jest zdania, że kobiety z niniejszej grupy przejawiają cechy zaburzeń osobowości (cechy osobowości histrionicznej).

Zdaniem współczesnych psychologów, ciągłe dążenie do redukcji masy ciała przez pacjentki z rozpoznaniem anoreksji może interpretowane być jako chęć stłumienia energii seksualnej, a co za tym idzie wyparcia się roli kobiecej. Dodatkowo, starają się oni udzielić odpowiedzi na pytanie, co jest przyczyną, a co skutkiem – zaburzenia odżywiania, czy też negatywne postawy wobec własnej seksualności?

Nie podlega wątpliwości fakt, że wiele dziewcząt z rozpoznaniem jadłowstrętu psychicznego boi się i wypiera własną seksualność. Liczne badania potwierdzają, że kobiety z anoreksją mają nie tylko niesatysfakcjonujące, ale także bardzo ubogie życie seksualne, nawet w sferze fantazji seksualnych. Niektóre ze współczesnych analiz zwracają także uwagę, że wiele chorych kobiet nie chce potomstwa i przejawia istotne problemy dotyczące nawiązywania trwałych i satysfakcjonujących relacji partnerskich.

Część kobiet zmagających się z anoreksją jest zdania, że chudość jest sposobem na ucieczkę od atrakcyjności, a tym samym chroni siebie przed relacjami intymnymi, które stanowią dla nich źródło lęku. Ponadto, bardzo niska masa ciała spowodowana restrykcyjną dietą doprowadza do zmian hormonalnych, a tym samym do obniżenia libido, czego efektem jest zmniejszenie zainteresowania sferą seksualną. Psychologowie są zdania, że dziewczęta i kobiety prezentujące restrykcyjny typ anoreksji, w porównaniu do swoich rówieśniczek, prezentują bardziej dziecinny oraz sztywny sposób zachowania i postaw wobec seksualności. Niemniej jednak, zagadnienie to z pewnością wymaga przeprowadzenia dalszych badań oraz obserwacji.

W tym miejscu pragniemy pokrótce przedstawić również interesującą koncepcję dotyczącą seksualności kobiet z anoreksją, opracowaną przez Kathryn Zerbe (amerykańską psycholog i psychoanalityk). Na kanwie założeń nurtu psychodynamicznego, doszła ona do wniosku, iż większość pacjentek zmagających się z anoreksją doświadcza poczucia winy związanego ze swoją seksualnością. Zdaniem autorki, kobiety te prezentują zbyt silne superego. Dodatkowo, doświadczają lęków identyfikacyjnych, a także obaw związanych z możliwością utraty kontroli oraz granic w relacji intymnej.

Seksualność kobiet zmagających się z problemem żarłoczności psychicznej (bulimii)

Nie tylko cechy osobowości, ale także postawy wobec seksualności różnią się u pacjentek z rozpoznaniem żarłoczności psychicznej (bulimii) oraz jadłowstrętu psychicznego (anoreksji).

Obserwacje specjalistów dowodzą, że kobiety z rozpoznaniem bulimii przejawiają większe problemy z kontrolą impulsów, co oznacza, że mogą one przejawiać większą skłonność do podejmowania zachowań ryzykownych, a także większą tendencję do uzależnienia. W odróżnieniu od kobiet z rozpoznaniem anoreksji, bulimiczki nie przejawiają tak jednoznacznie negatywnych postaw wobec własnej seksualności. Kobiety z żarłocznością psychiczną są bardziej zainteresowane niniejszą sferą i skłonne do podejmowania kontaktów seksualnych. Niektóre z przeprowadzonych badań ujawniają, że im częściej pojawiają się u pacjentek z bulimią napady niekontrolowanego jedzenia, tym chętniej nawiązują one nawet przelotne relacje o charakterze seksualnym. Okazuje się bowiem, że utrata kontroli w zakresie spożywania pokarmów może współgrać z utratą kontroli nad popędem seksualnym. Niniejsze zjawisko starają się potwierdzić liczne teorie. Jedna z nich zestawia ze sobą jedzenie i kochanie się, poprzez klasyfikację tych zjawisk jako dwie z najbardziej podstawowych potrzeb życiowych. W związku z tym, jedzenie może utożsamiane być przez kobiety z rozpoznaniem bulimii jako bycie kochaną, natomiast odmowa jedzenia może utożsamiana być przez nie jako odmowa miłości, czy też bliskiej relacji.

Znaczenie obrazu własnego ciała w przebiegu zaburzeń odżywiania a życie seksualne kobiet

Obserwacja oraz badania psychologiczne potwierdzają, że pacjentki z rozpoznaniem zaburzeń odżywiania prezentują zaburzony obraz własnego ciała, a także istotne problemy w kontekście odbioru własnej seksualności. Obserwacje te pokrywają się z założeniami teoretycznymi, zgodnie z którymi czynnikiem istotnie wpływającym na czerpanie satysfakcji z życia seksualnego jest pozytywny obraz ciała.

Samo zagadnienie obrazu własnego ciała może definiowane być na wiele różnych sposobów. Niemniej jednak, najczęściej przyjmuje się, że jest to przejawianie satysfakcji z wyglądu własnego ciała, a także dbanie o nie, oraz poczucie komfortu związane z własnym ciałem, zarówno będąc samemu, jak i w towarzystwie partnera i innych osób. Współcześnie, obraz naszego ciała podlega istotnym wpływom społeczno-kulturowym. Na postrzeganie swojego ciała w znacznej mierze wpływa także kondycja zdrowia psychicznego. Psychologowie dostrzegają, że kobiety z rozpoznaniem zaburzeń odżywiania nie akceptują wyglądu swojego ciała, co prowadzi do wypracowania patologicznych i zagrażających zdrowiu oraz życiu nawyków żywieniowych.

Nie podlega wątpliwości fakt, iż negatywny obraz ciała prowadzi do wycofywania się z relacji intymnych. Natomiast zadowolenie z wyglądu własnego ciała wiąże się z większą częstotliwością zachowań seksualnych, a także większą satysfakcją seksualną i zwiększoną częstością doświadczania orgazmów. To zatem niezwykle ważne, aby praca nad obrazem własnego ciała stanowiła ważny przedmiot postępowania terapeutycznego u pacjentek z rozpoznaniem zaburzeń odżywiania.

Zaburzenia odżywiania a doświadczenie wykorzystania seksualnego

Jak wspomniano na samym wstępie niniejszego artykułu, kobiety znacznie częściej niż mężczyźni zmagają się z objawami zaburzeń odżywiania. Ponadto, są one bardziej narażone na ryzyko nadużyć seksualnych oraz przemocy. W obliczu tych statystyk, wielu przedstawicieli środowisk psychologicznych, w tym Marta Makara-Studzińska (polska psycholog i psychoterapeutka), już w latach 80-tych ubiegłego wieku zaczęło analizować możliwy związek między rozwojem objawów zaburzeń odżywiania (ze szczególnym uwzględnieniem jadłowstrętu psychicznego) z doświadczeniem nadużyć seksualnych w okresie dzieciństwa. Historia badań w niniejszym obszarze liczy więc sobie ponad 40 lat. Ważną informację stanowi jednak fakt, że do tej pory nie udało się uzyskać jednoznacznych rozstrzygnięć w tej kwestii.

Część specjalistów jest zdania, że nie tyle doświadczenie molestowania, co różnych form przemocy w okresie dzieciństwa oraz adolescencji stanowi istotny czynnik ryzyka rozwoju zaburzeń odżywiania, jednocześnie przyznając, że nie mamy w tym przypadku do czynienia z jednoznacznym związkiem przyczynowo-skutkowym.

Natura związku między seksualnością a zaburzeniami odżywiania zdaje się być bardzo złożona. Niemniej jednak, rozpoznanie traumatycznych doświadczeń z okresu dzieciństwa u pacjentek leczących się z powodu jadłowstrętu, czy też żarłoczności psychicznej, pomaga lepiej zrozumieć podłoże rozwoju zaburzenia oraz rozpoznać możliwe funkcje zastępcze, jakie jedzenie spełnia w rozumieniu danej pacjentki. Wiedza o doświadczeniu przemocy w okresie dzieciństwa, czy też adolescencji, jest niezbędna dla przeprowadzenia w pełni efektywnego postępowania terapeutycznego.

Praca terapeutyczna z pacjentkami doświadczającymi problemów seksualnych w przebiegu zaburzeń odżywiania

Leczenie zaburzeń odżywiania w wielu przypadkach jest długotrwałe i wymaga zaangażowania oraz współpracy specjalistów z różnych dziedzin, w tym psychiatry, psychologa / psychoterapeuty oraz dietetyka. W dalszej części artykułu pokrótce rozważymy znaczenie terapii psychologicznej zaburzeń odżywiania w kontekście pojawiających się problemów z seksualnością.

Większość specjalistów, którzy podejmują pracę z pacjentkami zmagającymi się z objawami zaburzeń odżywiania, zdaje sobie sprawę z tego, że choroba wpływa zarówno na seksualność pacjentki, jak i jakość relacji partnerskich, w których się znajduje. Z praktyki wynika jednak, że niewiele pacjentek podejmuje temat doświadczanych trudności seksualnych z własnej inicjatywy. Rzadko przyznają się one do niskiej satysfakcji z życia seksualnego oraz do trudności w inicjowaniu takich kontaktów. Ze względu na doświadczanie niskich potrzeb seksualnych (szczególnie u pacjentek z rozwiniętym jadłowstrętem psychicznym), kobiety niewiele czasu chcą poświęcać na analizowanie niniejszej sfery życia.

Terapeuci powinni jednak pamiętać, że zgodnie ze współczesną wiedzą opartą na rzetelnych badaniach naukowych, jesteśmy w stanie odnaleźć liczne zależności między objawami zaburzeń odżywiania a zaburzeniami dotyczącymi sfery życia seksualnego.

Niektóre z teorii zakładają, że zaburzenia odżywiania w pewien sposób pozwalają pacjentkom na odwlekanie decyzji o podjęciu wymagającej roli, jaką jest bycie kobietą we współczesnym świecie. Zgodnie z nurtem psychoanalitycznym, powstrzymywanie się od podjęcia tej roli poprzez zaburzenia odżywiania stanowi nietrwałe rozwiązanie, które nie pozwala na rozwiązanie, a jedynie odsunięcie w czasie niniejszej sytuacji.

Dlatego też, praca w gabinecie terapeuty w pewnym stopniu powinna koncentrować się na przygotowaniu pacjentki do podjęcia się nowej roli i otworzenia się na swoją seksualność. Niezwykle istotne w tym przypadku jest budowanie spójnego obrazu kobiecości oraz wyważonych postaw wobec roli płci oraz seksualności z nią związanej. Ponadto, terapeuta powinien wzmacniać w pacjentce emocjonalne oraz psychiczne zasoby, niezbędne do efektywnej konfrontacji z podjęciem się nowej roli. To proces niezwykle ważny nie tylko dla rozwoju pacjentki, ale przede wszystkim dla wykształcenia nowych, adaptacyjnych sposobów radzenia sobie ze stresującymi wydarzeniami życiowymi. Warto bowiem pamiętać, że restrykcyjna odmowa jedzenia, czy też niekontrolowane przyjmowanie jego nadmiernych ilości, w żadnym przypadku nie jest sposobem na rozwiązanie wewnętrznych konfliktów, a co więcej przyczynia się do istotnego zagrożenia stanu zdrowia pacjentki, zarówno pod względem psychologicznym, jak i fizjologicznym.

Podsumowanie

Zaburzenia odżywiania stanowią istotny problem we współczesnym świecie, który – za sprawą mediów społecznościowych – niejednokrotnie kreuje nierealistyczne standardy dotyczące wyglądu kobiecego ciała. Zaburzenia odżywiania istotnie wpływają na codzienność pacjentek z nimi się zmagających. Niniejsze zaburzenie w znaczący sposób wpływa także na seksualność kobiet, które w obliczu choroby bardzo często zmagają się między innymi z obniżonym libido, lękiem przed zajściem w ciążę oraz niską satysfakcją z podejmowanych kontaktów seksualnych. Choć związek zaburzeń odżywiania i problemów seksualnych zdaje się być niepodważalny, dane zawarte w literaturze przedmiotu wciąż nie przynoszą odpowiedzi na wiele istotnych pytań. Dlatego też, istnieje potrzeba prowadzenia dalszych badań i obserwacji w niniejszym obszarze, albowiem dzięki temu możliwe stanie się opracowanie bardziej efektywnych modeli pracy terapeutycznej, które pozwolą pacjentkom na podwyższenie doświadczanej jakości życia we wszystkich jego obszarach.

Bibliografia

1. Ackard D., Kearney-Cooke A., Peterson C., Effect of Body Image and Self-Image on Women’s Sexual Behaviors, “International Journal of Eating Disorders”, 2000; nr 28, s. 422–429;
2. Bator, E., Bronkowska, M., Ślepecki, D., Biernat, J. Anoreksja – przyczyny, przebieg, leczenie, Nowiny Lekarskie, 2011; 80( 3), 184–191;
3. Brytek-Matera, A., Postawy wobec ciała a obraz samych siebie u kobiet z zaburzeniami odżywiania się. Badania na gruncie teorii rozbieżności Ja – Edwarda Tory Higginsa. Psychiatria Polska, 2011; 45(5), 671–682;
4. Gáti, A., Tényi, T., Túry, F., Wildmánn, M., Anorexia nervosa following sexual harassement on the Internet: a case report. International Journal of Eating Disorders, 2002; 31(4), 474-477;
5. Januszek K. Some aspects of sexual identity of girls suffering from anorexia nervosa. Arch.of Psychiatry and Psychotherapy 2007; 3: 53–62;
6. Janowski K., Czyżowska A. Właściwości psychometryczne polskiej wersji skali zadowolenia z życia seksualnego dla kobiet, „Przegląd Seksuologiczny”, nr 36, s. 3–10, 2013;
7. Jarząbek G.: Socjokulturowe uwarunkowania jadłowstrętu psychicznego. Gin. Prakt., 2007, 1, 41-44;
8. Jarząbek G., Ochmańska K., Sowińska E., Friebe Z.: Incydent anorektyczny czy jadłowstręt psychiczny u 17-letniej pacjentki. Gin. Prakt., 2006, 4, 36-38;
9. Koch P., Mansfield P., Thurau D., Carey M. Feeling Frumpy: The Relationships Between Body Image and Sexual Response Changes in Midlife Women, “Journal of Sex Research”,2005; nr 42, s. 215–223;
10. Machaj A., Stankowska I. Poczucie atrakcyjności seksualnej kobiet w wieku prokreacyjnym po przebyciu ciąży i okresu karmienia, „Nowiny Lekarskie”, 2011; nr 80, s. 323–333;
11. Mangweth-Matzek B., Rupp C.I., Hausmann A. i wsp. Puberty and first sexual activities in eating-disordered patients as compared with a psychiatric and a nonpsychiatric control group. Int. J. Eat Disord. 2007; 40: 705–710;
12. Makara-Studzińska, M.; Rola doświadczania przemocy w dzieciństwie w podejmowaniu zachowań ryzykownych w okresie adolescencji. Horyzonty psychologii, 2011;1(1), 61–79;
13. Makara-Studzińska, M., Żoga, J., Grzywa, A., Zaburzenia odżywiania a doświadczenie wykorzystania seksualnego w dzieciństwie – przegląd badań. Postępy Psychiatrii i Neurologii, 2006; 15(4), 297–300;
14. Meltzer A. L., McNulty J. K. Body Image and Marital Satisfaction: Evidence for the Mediating Role of Sexual Frequency and Sexual Satisfaction, “Journal of Family Psychology”, 2010; nr 24, s. 156–164;
15. Olejniczak, M., Funkcjonowanie psychoseksualne dziewcząt chorych na jadłowstręt psychiczny. Niepublikowana praca doktorska. Poznań: Klinika Psychiatrii Dzieci i Młodzieży Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego, 2013;
16. Olejniczak, M., Jadłowstręt psychiczny a funkcjonowanie psychoseksualne dziewcząt. Psychiatria, 2012; 9(3), 77–82;
17. Radomski D., Od poznania się do seksualnej satysfakcji, czyli biologiczne mechanizmy seksualności człowieka, „Seksuologia Polska”, 2007; nr 5 (1), s. 18–24;
18. Ross A.C. Psychodynamics of eating disorder behavior in sexual abuse survivors. Am. J. of Psychotherapy 2009; 3: 211–226;
19. Ruuska J., Kaltiala-Heino R., Koivisto A.M., Rautamen P. Puberty, sexual development and eating disorders in adolescent outpatients. Eur. Child and Adolesc. Psychiatry. 2003; 12: 214–220;
20. Sarol-Kulka, A., Kulka, Z., Obraz własnego ciała a seksualność kobiet z zaburzeniami odżywiania się. Postępy Psychiatrii i Neurologii, 2005, 14(2), 115–122.
21. Wiederman M.W. Women, sex and food: a review of research on eating disorders and sexuality. The Journal of Sex Research 1996; 4: 301–311;
22. Wiederman M. Women’s Body Image Self-Consciousness During Physical Intimacy with a Partner, “Journal of Sex Research”, 2000; nr 37, s. 60–68;
23. Ziółkowska, B. Psychospołeczne aspekty nienormatywnej masy ciała. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2014.