Przyczyny i rodzaje samotnego ojcostwa

Rodzina może stać się niepełna na skutek różnych zdarzeń. Niemniej jednak najczęstszymi z nich jest śmierć jednego z rodziców, separacja, rozwód, porzucenie rodziny przez jednego ze współmałżonków. Wśród innych przyczyn wyróżnia się chorobę jednego z rodziców (i związany z tym długotrwały pobyt w szpitalu), pracę podejmowaną za granicą, czy też pobyt w zakładzie karnym.

Biorąc pod uwagę powyższe czynniki, jesteśmy w stanie wyróżnić poszczególne rodzaje rodzin niepełnych (rozbite, osierocone, niepełne czasowe, niepełne biologicznie), a także wyszczególnić typy/rodzaje samotnych ojców.

Ojcostwo – ojciec wdowiec

Śmierć matki bezsprzecznie odpowiada za wywołanie głębokiego żalu oraz bólu, który dotyczy wszystkich członków rodziny. Proces przeżywania żałoby, stanowiący reakcję na utratę bliskiej osoby, istotnie wpływa na proces wychowania oraz postawy domowników względem siebie. Utrata ukochanej matki jest niezwykle bolesna dla dzieci. Ponadto wiąże się ona z ogromnym cierpieniem ojca, który oprócz partnerki w wychowaniu, stracił również miłość swojego życia. Odczuwany przez mężczyznę ogromny smutek, utrzymujący się przez długi czas, znacząco wpływa na atmosferę panującą pomiędzy pozostałymi domownikami, którzy uświadamiają sobie dotkliwie nieuchronność zjawiska śmierci.

Psychologowie zwracają uwagę na fakt, że choć wychowywanie dzieci przez pogrążonego w żałobie ojca wiąże się z licznymi trudnościami, warto zwrócić uwagę na to, że spośród analizowanych typów rodzin niepełnych, to właśnie rodzina osierocona uznawana jest za tą, która stwarza najlepsze warunki dla prawidłowego rozwoju dziecka.

W tym miejscu warto bowiem zauważyć, że zarówno tracący swoją partnerkę mąż, jak i dzieci przeżywające śmierć swojej ukochanej matki, dzielą poczucie nieodwracalnej straty. Jednak nie doszukują się oni przyczyn jej odejścia w braku miłości, czy chęci pozostawienia ich na rzecz budowania nowej rodziny.

Specjaliści dostrzegają, że ojcowie, którzy podejmują działania mające na celu pielęgnację dobrych wspomnień o matce, stwarzają odpowiednie warunki dla prawidłowego przebiegu żałoby, a co za tym idzie kształtowania się pozytywnych więzi oraz postaw w nowym układzie rodzinnym.

Ojcostwo – ojciec rozwodnik

Rozwody są powszechnym zjawiskiem. Warto jednak pamiętać, że jeśli małżonkowie doczekali się potomków, rozstanie nie dotyczy wyłącznie partnerów, ale także ich dzieci. Rodzina, która uległa dekonstrukcji na skutek rozwodu, charakteryzuje się częściową, bądź całkowitą nieobecnością jednego z rodziców. Psychologowie oraz specjaliści z zakresu pedagogiki dostrzegają, że decyzja o rozwodzie zawsze jest wydarzeniem trudnym, a w niektórych przypadkach wręcz traumatycznym dla dziecka/dzieci. Kiedy rodzice decydują się na rozstanie, zarówno dorosły, jak i dziecko doświadcza nieuchronnego poczucia osamotnienia, które doprowadza do negatywnych zmian w zakresie funkcjonowania całej rodziny.

Okazuje się, że za szczególnie trudną dla dzieci oraz pozostającego z nimi ojca, jest sytuacja, w której matka odchodzi do nowego partnera. Wówczas, samotny tata, który sam mierzy się z bolesnym uczuciem zdrady, musi jednocześnie zapewnić swoim potomkom odpowiednie warunki do rozwoju i kształtowania adekwatnej samooceny.

Ojcostwo – ojciec dzieci pochodzących z relacji pozamałżeńskich

Z uwagi na fakt, iż często młodzi ludzie nie decydują się na zawarcie związku małżeńskiego i przez długie lata pozostają w nieformalnej relacji, coraz częstsze jest zjawisko samotnego ojcostwa w obliczu rozstania z partnerką. W takim przypadku, warunki wychowywania dziecka pod wieloma względami są podobne do sytuacji wychowawczej w obliczu rozwodu. Niemniej jednak, w tym przypadku rozstanie rodziców ma mniej formalny, ale często nie mniej pełen emocji, charakter.

Ojcostwo – ojciec samotny czasowo

Z uwagi na problemy finansowe, coraz więcej młodych rodzin decyduje się na życie „na odległość”, często w innych miastach, a nawet krajach. Do takiej sytuacji dochodzi wtedy, gdy rodzice decydują się na to, aby jedno z nich podjęło pracę za granicą, w celu zapewnienia lepszych warunków materialnych rodzinie. Wówczas, zadaniem ojca przejmującego na siebie większość obowiązków rodzicielskich jest zapewnienie swoim dzieciom odpowiednich warunków dla rozwoju, przy jednoczesnym podkreślaniu istotnej roli matki w systemie rodzinnym. Psychologowie dostrzegają, że mimo iż w takiej sytuacji pozostawienie dzieci wyłącznie pod opieką ojca jest nieco wynagradzane przez poprawę warunków materialnych, niesie ono ze sobą wiele negatywnych konsekwencji, związanych z nieobecnością matki. Jedną z takich konsekwencji jest brak poczucia stabilizacji oraz niekorzystna atmosfera w środowisku domowym, która może stanowić konsekwencję narastających (pod wpływem rozłąki) konfliktów między rodzicami.

Z (czasowo) samotnym ojcostwem możemy mieć także do czynienia w sytuacji, w której matka zmuszona jest poddać się długotrwałemu leczeniu szpitalnemu lub przebywa w zakładzie karnym. Wówczas, sytuacja rodziny zdaje się być trudniejsza, choćby z uwagi na trudne warunki materialne.

W tym miejscu warto zaznaczyć, że omówione wyżej rodzaje/typy samotnych ojców nie stanowią wyczerpującej analizy niniejszego zjawiska. Niemniej jednak, w pewnym stopniu pozwalają one na zrozumienie sytuacji samotnego ojcostwa.

Największe wyzwania samotnego tacierzyństwa

Mężczyzna stający samotnie na czele rodziny doświadczaja licznych trudności, które potęgowane są za sprawą faktu, że to właśnie na nim spoczywa cała odpowiedzialność rodzicielska.

Analizując niniejsze zjawisko, psychologowie wyróżnili kilka wyzwań, którym stawia czoła wielu mężczyzn samotnie wychowujących dzieci.

Oto najczęściej spotykane z nich:

• Zwiększenie liczby obowiązków domowych – niniejszy problem dotyczy zarówno samego mężczyzny, jak i jego dzieci. Podczas gdy w pełnej rodzinie obowiązki dzielone są między dwoje dorosłych, w przypadku rodzin niepełnych to właśnie ojciec zobowiązany jest przejąć na siebie wszystkie zadania. W wielu przypadkach zdarza się, że starsze dzieci angażowane są w wykonywanie części obowiązków domowych, wówczas godzenie obowiązków domowych oraz zawodowych staje się dla samotnego ojca łatwiejsze;
• Chęć utrzymywania kontaktu z żyjącą matką przez dzieci – w sytuacji rozwodu, czy też odejścia matki, wiele dzieci nadal pragnie utrzymywać z nią kontakt i otrzymywać od niej niezbędne wsparcie. Potrzeba kontaktu jest tym silniejsza, im mocniejsza była więź między matką a dziećmi w sytuacji, kiedy tworzyli oni rodzinę. Ta potrzeba utrzymywania częstych kontaktów z matką może przyjmować dla samotnego ojca różne oblicza. W sytuacji, w której małżonkowie rozstali się w sposób bezsporny, czasowe przejęcie opieki nad dziećmi może być dla mężczyzny szansą na znalezienie odrobiny wytchnienia od codziennych obowiązków. Niemniej jednak, gdy mężczyzna został zdradzony przez swoją partnerkę lub podczas rozstania dochodziło między nimi do licznych konfliktów, zapewnianie dzieciom częstych kontaktów z matką i utrzymywanie z nią poprawnych relacji, może stanowić dla mężczyzny spore wyzwanie. Jednak, dla dobra dzieci, ważne jest, aby rodzice wyrażali się na swój temat z należytym szacunkiem.
  

• Konieczność zrozumienia potrzeb córek – ojcowie dorastających córek niejednokrotnie zmuszeni są stawiać czoła problemom, z którymi nigdy wcześniej nie mieli do czynienia (np. z problemami dotyczącymi pierwszej miesiączki). W takiej sytuacji mężczyzna nie powinien stronić od poszukiwania wsparcia w środowisku zaufanych kobiet, bądź specjalistów.
• Trudności wynikające z chęci połączenia roli ojca „na pełen etat” i pracownika – w sytuacji, w której w systemie rodzinnym występuje wyłącznie jeden rodzic, jego nieobecność jest szczególnie dotkliwie odczuwana przez dzieci. Mężczyzna często staje wówczas przed trudnymi wyborami związanymi z możliwością zapewnienia dzieciom wsparcia materialnego oraz emocjonalnego.
  

Sytuacja psychologiczna samotnego ojca

Sytuacja psychologiczna taty samotnie wychowującego swoje dzieci, w znacznej mierze uzależniona jest od tego, w jakich okolicznościach do tego doszło. W sytuacji śmierci małżonki, jej długotrwałego pobytu w szpitalu, odebrania jej praw rodzicielskich, bądź dobrowolnego opuszczenia rodziny, ojciec – jeśli nie chce, aby jego dzieci trafiły do placówki opiekuńczej – niejako zobowiązany jest do przejęcia nad nimi samodzielnej opieki. Niemniej jednak, w sytuacji rozwodu, kiedy to rodzice walczą między sobą o sprawowanie opieki nad swoimi dziećmi, wyraźna staje się chęć przejęcia na siebie przez ojca większości obowiązków. Mamy tutaj zatem do czynienia ze skrajnie odmiennymi sytuacjami, z których pierwsza jest spowodowana niejako przymusem samotnego pełnienia roli rodzicielskiej, a druga wynika bezpośrednio z wewnętrznej potrzeby i chęci sprawowania niniejszej roli. 

Mężczyzna przejmujący opiekę nad dziećmi odpowiedzialny jest za podejmowanie najważniejszych decyzji. Ponadto stara się on niejako zrekompensować nieobecność matki, co pochłania zarówno wiele wysiłków psychicznych, jak i fizycznych. Dodatkowo, mężczyźni podejmują wszelkie starania, aby zapewnić swoim potomkom zarówno najlepsze warunki materialne, jak i wychowawcze.

Psychologowie dostrzegają, że najwięcej trudności zdaje się im przysparzać łączenie obydwu tych ról. Okazuje się, że godzenie obowiązków zawodowych z opiekuńczymi jest dla ojców łatwiejsze wtedy, gdy ich dzieci są jeszcze małe i mogą je oddać pod opiekę żłobka oraz/lub przedszkola.

Podobnie jak samodzielne matki, tak i ojcowie niejednokrotnie zmagają się poczuciem osamotnienia. Sytuacja jest dla nich szczególnie trudna wtedy, gdy pozostawieni dobrowolnie przez swoje małżonki dla innego partnera, dodatkowo zmagają się z poczuciem zdrady i odrzucenia.

Co ciekawe, zgodnie z obecnym stanem wiedzy i przeprowadzonymi do tej pory badaniami oraz obserwacjami psychologicznymi, samotni ojcowe odczuwają wyższą satysfakcję z samodzielnego wychowywania dzieci niż matki. Ponadto, rozpoznaje się u nich mniejszą ilość problemów wychowawczych. Niniejszy fakt może wynikać z tego, iż ojcowie starający się o przejęcie opieki nad dziećmi (np. w sytuacji rozwodu) zmuszeni są do sprostania znacznie wyższym wymaganiom niż matki.

Dodatkowo, psychologowie sugerują, że mężczyznom łatwiej jest przepracować sytuację rozstania z partnerką i dostosować się do nowych wymagań środowiskowych. Samotni ojcowie rzadziej niż samotne matki zmagają się z problemem zaburzeń lękowych oraz depresji. Niemniej jednak, może to wynikać z faktu, że samotne ojcostwo nadal jest zjawiskiem rzadkim, podczas gdy o samotnym macierzyństwie z pewnością nie możemy powiedzieć w ten sposób.

Jakie zadania powinien wypełniać samotny ojciec

Samodzielne tacierzyństwo związane jest z wypełnianiem licznych zadań. Specjaliści zwracają uwagę, że więzi łączące ojca z dziećmi kształtują ich postawy oraz rozwój sfery emocjonalnej. Zdaniem pedagogów, zadania, jakie powinien wypełniać samotny ojciec, aby stworzyć prawidłowe warunki dla rozwoju swoich pociech, związane są nie tylko z zapewnieniem bytu materialnego, ale przede wszystkim odpowiedniej atmosfery, która wypełnia środowisko domowe. Poniżej opisane zostaną dwa najważniejsze zadania, jakie powinien starać się wypełniać samotny ojciec.

Budowanie poczucia bezpieczeństwa

To bardzo ważne, aby rekonstruując rodzinę, ojciec zadbał o to, żeby jej podstawą była stabilizacja oraz poczucie bezpieczeństwa. Kształtowanie poczucia bezpieczeństwa może różnić się w zależności od potrzeb oraz płci dziecka.

W relacji z córką, powinien on stanowić wzór bezpiecznego mężczyzny, w odniesieniu do którego będzie ona w stanie budować poczucie własnej wartości, pewności siebie oraz kobiecości. W relacji z synem, samotny ojciec mimowolnie staje się figurą, którą podświadomie będzie starał się odwzorowywać młody mężczyzna na drodze swojego dojrzewania. Zatem mężczyzna, który stara się budować poczucie bezpieczeństwa w środowisku domowym, to taki, który jest obecny w życiu dzieci, zna ich potrzeby, pragnienia i zainteresowania.

Dbanie o wzajemny szacunek i porozumienie

To szczególnie trudne zadanie w rodzinach, w których matka jest nieobecna. Jeśli do jej odejścia doszło na skutek rozwodu, ważne jest, aby mimo nieporozumień między małżonkami, mężczyzna starał się budować pełen szacunku obraz matki, bez akcentowania przy tym własnych emocji, związanych często z poczuciem zdrady, bądź osamotnienia. W sytuacji, w której matka odeszła od rodziny na skutek śmierci, ważne jest także dbanie o to, aby zachować w pamięci dzieci właściwy obraz matki, który stanie się podstawą dla prawidłowego przeżywania procesu żałoby.

Jakość życia samotnych ojców

W świetle badań przeprowadzonych przez dr Annę Dudak (polską pedagog, podejmującą się badania jakości życia samotnych ojców w Polsce), można wyróżnić kilka wskaźników, które składają się na jakość życia samodzielnych ojców. Wśród nich, ważne miejsce zajmuje ocena sytuacji materialnej. Zgodnie z przeprowadzonymi badaniami, sytuacja materialna ojców samotnie wychowujących dzieci w Polsce jest lepsza niż kobiet znajdujących się w podobnej sytuacji. Autorka badań nadmienia, iż zaledwie co trzeci samodzielny tata w naszym kraju ocenia swoją sytuację materialną jako złą.

Nie podlega wątpliwości fakt, iż zabezpieczenie podstawowych potrzeb materialnych rodziny wpływa na ogólną ocenę sytuacji życiowej. Na podstawie badań ujawniono, iż większość samotnych ojców ocenia swoją sytuację życiową jako dobrą, a aż 25% mężczyzn wyraża zadowolenie z jakości swojego życia po rozstaniu z partnerką.

Autorka badań dostrzega również, iż wraz z wiekiem i rozwojem swoich dzieci, mężczyźni przejawiają mniejsze chęci do podejmowania zmian w swoim życiu, a także szczególnie cenią sobie poczucie stabilizacji.

Konsekwencje wychowywania się dziecka w niepełnej rodzinie

Wychowywanie dzieci w systemie pozbawionym jednego z rodziców, bezsprzecznie wpływa na proces kształtowania się jego osobowości. Warto bowiem wiedzieć, że w sytuacji, w której rodzina zostaje rozbita, dochodzi do zmiany układu relacji. Psychologowie oraz specjaliści z zakresu pedagogiki dostrzegają, iż po rozstaniu się rodziców, dzieci muszą przejść przez okres burzliwych zmian, które mogą okazać się dla nich zarówno korzystne, jak i nie. W tym przypadku bardzo ważne jest dostrzeżenie tego, jaka atmosfera panowała w środowisku domowym przed rozwodem.

Co ważne, przystosowanie się do tych istotnych zmian w dotychczasowym życiu jest trudne nie tylko dla dzieci, ale także samotnych rodziców. To właśnie ich sytuacja psychologiczna, a także sposób radzenia sobie z rozpadem rodziny, w znaczny sposób będzie wpływała na przebieg procesu wychowania.

Zdaniem psychologów, w rodzinach niepełnych bardziej prawdopodobne jest pojawienie się problemów wychowawczych, jak również zwiększone jest ryzyko rozwoju zaburzeń psychicznych wśród dzieci, które obejmują zarówno zaburzenia nastroju, jak i zaburzenia psychiczne. W tym miejscu warto jednak podkreślić, że dom, w którym żyje ze sobą dwoje rodziców i w którym pojawiają się ciągłe konflikty, wpływa tak samo negatywnie na rozwój psychiczny dorastającego dziecka, jak sytuacja, w której między rodzicami doszło do rozwodu. Co więcej, jeśli rodzice pozostają ze sobą, mimo pojawiającej się między nimi agresji, może to powodować jeszcze bardziej trwałe zaburzenia, niż w sytuacji, w której jedno z rodziców decyduje się odejść od „toksycznego” partnera i w ten sposób zapewnić swoim dzieciom bezpieczne środowisko, wolne od nieustannych napięć.

Samotni ojcowie w oczach społeczeństwa

Chociaż liczba rozwodów zwiększa się z każdym dziesięcioleciem, samotni ojcowe stanowią specyficzną grupę, która bardzo rzadko dostrzegana jest nie tylko przez środowisko badaczy, ale także nasze społeczeństwo. Dlatego też, można określać ich mianem „niewidzialnych ojców”, którzy – w odróżnieniu od samodzielnych matek – nie stanowią prężnej grupy społecznej o szerokiej sieci wsparcia.

Co ciekawe, choć nie zostaje to wypowiedziane wprost, bez trudu możemy dostrzec w społeczeństwie preferencje dotyczące matek samotnie wychowujących dzieci. Być może czynnikiem warunkującym taką tendencję jest fakt, iż liczba samotnych matek jest znacznie większa w stosunku do mężczyzn samodzielnie wychowujących dzieci (szacuje się, że w Polsce jest aż 11 razy więcej kobiet samotnie wychowujących dzieci, niż mężczyzn).

Nie zmienia to jednak faktu, iż samotnym ojcom znacznie częściej przychodzi się mierzyć z ograniczonym zaufaniem i brakiem akceptacji społeczeństwa. Zdarza się bowiem, że wiele osób wątpi w ich kompetencje wychowawcze, a co więcej niejednokrotnie osądzani są oni o podejmowanie zachowań destrukcyjnych, związanych z przemocą w kierunku dzieci.

Warto jednak wiedzieć, że zgodnie z analizą wyników badań przeprowadzonych przez dr Annę Dudak, różnice w poziomie badanych kompetencji wychowawczych wśród samotnych matek i ojców są niedostrzegalne. Jedną istotną zmienną stanowił poziom wiedzy pedagogicznej, albowiem mężczyźni zdają się poświęcać niniejszemu zagadnieniu mniej uwagi.

Samotne ojcostwo — podsumowanie

Samotne ojcostwo stanowi rzadko spotykane zjawisko w naszym kraju. Niemniej jednak, nie oznacza to, iż nie zasługuje ono na uwagę zarówno społeczeństwa, jak i specjalistów z zakresu pedagogiki i psychologii. Samodzielne ojcostwo związane jest bowiem z szeregiem specyficznych wyzwań, którym podołanie niejednokrotnie przysparza mężczyznom wiele trudności i wpływa na ich sytuację psychologiczną.

Warto jednak wiedzieć, że w świetle przeprowadzonych do tej pory analiz, samotni ojcowie zdają się dobrze wywiązywać z powierzonej im roli jedynego rodzice. Co więcej, w badaniach ankietowych deklarują oni wysoki stopień zadowolenia z życia. To bardzo ważne, aby podobnie jak w przypadku matek samotnie wychowujących dzieci, tak i samodzielni ojcowie mieli dostęp do sieci wsparcia, na którą składają się nie tylko wsparcie materialne, ale także fachowa pomoc psychologiczna. Warto bowiem nadmienić, że to, w jaki sposób samotny tata radzi sobie z wyzwaniami rodzicielstwa, w znaczny sposób wpływa na kondycję psychiczną i rozwój emocjonalny jego dzieci.

Bibliografia

1. Brągiel J., Kawula S., Więzi społeczne w rodzinie, w: Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, red. S. Kawula, J. Brągiel, A. W. Janke, Toruń 2007, s. 115–134;
2. Dudak A. Samotne ojcostwo, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2011, Kraków;
3. Dudak A. Radzenie sobie ojców ubiegających się o prawo do dziecka a ich zasoby osobiste, Wydawnictwo UMCS, 2013. Lublin;
4. Dudak A., Klimkowska K. Sukces jako doświadczenie biograficzne ojców sprawujących opiekę nad dzieckiem, Wydawnictwo UMCS, 2017. Lublin;
5. Graniewska D., Wprowadzenie, [w:] Samotne matki, samotni ojcowie: o rodzinach niepełnych w Polsce, red. Graniewska D., Krupa K., Balcerzak-Paradowska B., Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1986, s. 3-6;
6. Jurczyk-Romanowska E., Samotne rodzicielstwo w systemie pomocowym państwa. [w:] Wychowanie w rodzinie, t. III. Współczesna rodzina w sytuacji zmiany, red. Jurczyk-Romanowska E., Albański L., Karkonoska Państwowa Szkoła Wyższa w Jeleniej Górze, Jelenia-Góra 2011 s. 251-266;
7. Kubińska Z. Ojciec ukazujący walory wychowawcze rekreacji fizycznej w rodzinie. [w:] Rekreacja w rodzinie, red. U. Parnicka, PTNKF, Warszawa 2003, s. 20 -25;
8. Lachowski S. Problemy ojców samotnie wychowujących dzieci. W: Pomoc rodzinie niepełnej. Red. T. Kukołowicz. Sandomierz 1988 s. 39;
9. Matyjas B. , Wypełnianie zadań opiekuńczo – wychowawczych przez samotnych ojców, [w:] „Problemy Rodziny”1992, nr 6;
10. Mączka A. M., Solidarność jajników: sfeminizowane sądy rodzinne dyskryminują ojców [samotni ojcowie szukający pomocy w Stowarzyszeniu Obrony Praw Ojca (SOPO)]. Wprost, 2001, nr 11, s. 78–79;
11. Mierzwiński B., Teoretyczne podstawy doradztwa rodzinnego. Mężczyzna jako mąż i ojciec. Problemy Poradnictwa Psychologiczno – Pedagogicznego, 1996, nr 2, s. 18-19;
12. Paruzel E., Rola ojca w wychowaniu dziecka w rodzinie – zarys historyczny, w: Edukacja, 2001, nr 4;
13. Powojewska A., Mężczyzna wobec życiowych wyzwań. Kwartalnik Naukowy Fides Et Ratio, 2013, nr 1(13), s. 74-86;
14. Podleśny R. Wyzwania wobec ojca współczesnej rodziny. Pedagogia Ojcostwa, 2010, nr 1(1), s. 223-229;
15. Powojewska A., Mężczyzna wobec życiowych wyzwań. Kwartalnik Naukowy Fides Et Ratio, 2013, nr 1(13), s. 74-86;
16. Ruszkiewicz D. Realizacja funkcji opiekuńczo-wychowawczej w rodzinie samotnego ojca. Toruń 2006 s. 43;
17. Stojanowska W.Władza rodzicielska pozamałżeńskiego i rozwiedzionego ojca. Studium socjologiczno-prawne, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, 200. Warszawa;
18. Szewczuk K., Struktura rodziny a proces wychowania dzieci i młodzieży w rodzinie, w: Wybrane zagadnienia pedagogiki rodziny, red. A. Błasiak, E. Dybowska, Kraków 2010, s. 143–164;
19. Wolicki M. Rola ojca w rodzinie, [w:] Horyzonty ojcostwa, A. Grabarz (red.), Poligrafia Wyższego Seminarium w Rzeszowie, Rzeszów, 2000. s. 18–26;
20. Zimny J., Potrzeba obecności ojca w rodzinie.Pedagogia Ojcostwa, 2011, nr 2(1), s. 55-66.