Nawiązywanie relacji z dzieckiem w okresie prenatalnym w perspektywie ojca

Ciąża to wyjątkowo ważny moment w życiu każdej kobiety i mężczyzny, planujących założenie rodziny i oczekujących na dziecko. Okres ten wiąże się z następującymi szybko zmianami, które są oznaką tworzenia się nowego życia. Możemy powiedzieć, że już od momentu rozpoznania ciąży, w rodzinie pojawia się nowa jednostka, wobec której przyszli rodzice przyjmują zróżnicowane postawy. Czas ciąży nazywany jest często okresem przygotowawczym (nie tylko pod względem biologicznym) do przyjęcia nowej osoby. Jest to także czas poświęcony na nawiązywanie relacji z dzieckiem, które w niedalekiej przyszłości ma przyjść na świat. W ciąży zarówno kobieta, jak i mężczyzna uczą się pełnienia nowych ról społecznych. Okres oczekiwania bez wątpienia jest ważnym wydarzeniem w życiu pary i stanowi moment zmiany w związku, który już nigdy nie będzie wyglądał tak, jak przed poczęciem dziecka. W tym szczególnym czasie, kobieta i mężczyzna są już nie tylko żoną i mężem, ale także matką i ojcem.

Charakterystyczny dla przebiegu ciąży jest fakt, iż w czasie jej trwania mimowolnie zaczynają kształtować się nasze postawy oraz uczucia wobec dziecka. Uczucia te mogą różnić się w zależności od tego, czy ciąża była planowana i oczekiwana, czy też stanowiła wynik przypadku.

Ponadto, na kształtowanie relacji z dzieckiem w okresie prenatalnym oddziałują takie aspekty jak:

• Doświadczanie problemów z zajściem w ciążę;
• Wcześniejsze problemy związane z donoszeniem ciąży;
• Straty prenatalne;
• Choroby genetyczne w rodzinie.

W perspektywie takich doświadczeń, proces nawiązywania relacji z dzieckiem może zdominowany zostać przez uczucie ciągłego napięcia oraz lęku, co może sprzyjać rozwojowi postawy nadmiernie chroniącej ciążę oraz rozwijające się w łonie matki dziecko.

W tym miejscu warto zwrócić uwagę na fakt, iż na przestrzeni ostatnich lat role rodzicielskie w okresie prenatalnym uległy znacznym zmianom. Współcześnie, większość mężczyzn aktywnie zaangażowanych jest w okres ciąży. Dotyczy to przede wszystkim ich sfery emocjonalnej, co bezpośrednio przekłada się na podejmowane działania. W takiej perspektywie okres bycia w ciąży nie jest jedynie doświadczeniem kobiety. Coraz częściej zdarza się, iż mężczyźni biorą czynny udział w badaniach nad prawidłowym rozwojem dziecka, wraz z partnerkami uczęszczają do szkoły rodzenia, a nawet sami poszukują wiedzy na temat przebiegu ciąży, zarówno w książkach, jak i w internecie. Mężczyźni chętnie odwiedzają także fora internetowe, gdzie bez skrępowania dzielą się swoimi doświadczeniami oraz przeżyciami związanymi z procesem przygotowywania się do roli ojca. Warto jednak wiedzieć, iż z obserwacji wynika, że ojciec nawiązuje relację z nienarodzonym dzieckiem nieco później niż matka. Do nawiązania pierwszej więzi emocjonalnej dochodzi zazwyczaj podczas oglądania badania USG, na którym wyraźnie możemy zaobserwować rozwijający się płód.

Mianem więzi emocjonalnej, tworzącej się w okresie prenatalnym, możemy określić zjawisko, na które najczęściej składają się trzy elementy:

• Po pierwsze: traktowanie rozwijającego się płodu jako odrębnej jednostki – oznacza bezwarunkowe uznanie odrębności dziecka, mimo iż w danej chwili rozwija się ono w łonie matki. W perspektywie kobiety, w ustaleniu odrębności dziecka pomagają jego ruchy, mężczyźni natomiast uznają odrębność płodu najczęściej podczas dostrzeżenia jego sylwetki w czasie badania USG.
• Po drugie: przypisywanie tej jednostce swoistych właściwości – niniejsze zjawisko może mieć miejsce dopiero wtedy, gdy uznamy odrębność dziecka. Wówczas rodzice zaczynają snuć obraz „dziecka wyobrażonego”. Jego cechy przypisują przede wszystkim na podstawie aktywności ruchowej.
• Po trzecie: nawiązywanie interakcji z jeszcze nienarodzonym dzieckiem – tworzenie więzi emocjonalnej na podstawie interakcji może odbywać się zarówno poprzez myślenie o dziecku, jak i rozmawianie z nim, głaskanie brzucha, śpiewanie mu piosenek. Co ciekawe, wraz z intensyfikowaniem się ruchów dziecka wzrasta interakcja między nim, a jego przyszłymi rodzicami.

Proces kształtowania się więzi emocjonalnej pomiędzy ojcem a dzieckiem w okresie prenatalnym wygląda inaczej wtedy, gdy ciąża jest zagrożona. Wówczas radość rodziców zostaje zaburzona poprzez informacje na temat komplikacji. Powikłania w przebiegu ciąży mogą wywołane być zróżnicowanymi czynnikami, między innymi stanem zdrowia matki oraz wadami rozwojowymi. W takiej sytuacji większość rodziców doświadcza poczucia zagrożenia. W badaniach psychologicznych, kobiety w niniejszej sytuacji najczęściej przejawiają nasilony niepokój, lęk, a nawet depresję. W tym miejscu należy jednak zapamiętać, że konsekwencje emocjonalne wynikające z nieprawidłowego przebiegu ciąży ponoszą nie tylko kobiety, ale także mężczyźni. W badaniach psychologicznych, ojcowie najczęściej przejawiają podniesiony poziom lęku, jak również skłonność do występowania zaburzeń nastroju. Ponadto, mężczyźni doświadczają głębokich obaw związanych ze stanem zdrowia dziecka, jak również swojej partnerki. W wielu przypadkach czują się oni odpowiedzialni za zaistnienie niniejszej sytuacji.

Ważny wpływ na kształtowanie się więzi z nienarodzonym jeszcze dzieckiem, w obliczu zagrożenia ciąży, odgrywa także fakt, czy komplikacje oddziałują bezpośrednio na zdrowie rozwijającego się potomka. Dodatkowo, ważny czynnik stanowi realność zagrożenia utraty ciąży. Wówczas zarówno przyszłe matki, jak i ojcowie, w obawie przed poronieniem niechętnie podejmują nawiązywanie głębokich więzi emocjonalnych w okresie prenatalnym.

Mężczyzna w obliczu poronienia

Partner przyszłej matki, bez względu na to, czy ciąża przebiega w sposób prawidłowy, czy też pojawiają się pewne komplikacje, ma do wykonania określone cele i zadania, które z czasem generują szereg zróżnicowanych emocji, jak również potrzeb. W sytuacji poronienia mężczyzna traci poczęte dziecko, wraz z którym narodziły się nowe nadzieje oraz plany na przyszłość. Traci on także unikalną więź, którą udało mu się nawiązać w okresie prenatalnym. Bez względu na czas, w którym doszło do poronienia, niniejsze zdarzenie zawsze nosi znamiona kryzysu, który w wielu przypadkach oddziałuje na zmianę dotychczasowego stylu życia mężczyzny, jego partnerki, a także najbliższego otoczenia (ze szczególnym uwzględnieniem dzieci, jeśli para przed poronieniem spłodziła już potomstwo). W opracowaniach psychologicznych znajdziemy liczne badania naukowe, jak również doniesienia, dogłębnie analizujące przeżycia kobiet, które doświadczyły utraty dziecka na skutek poronienia. Niemniej jednak, niewiele informacji znajdziemy na temat tego, jak ze stratą prokreacyjną radzą sobie mężczyźni, jakie emocje im wówczas towarzyszą i jakie strategie podejmują w celu przepracowania zdarzenia traumatycznego.

W literaturze specjalistycznej możemy znaleźć określenia m.in: poronienie samoistne, poród przedwczesny, wewnątrzmaciczne obumarcie płodu. W tym miejscu należy ponownie podkreślić, iż strata prenatalna (bez względu na to, na jakim etapie rozwoju ciąży wystąpiła) wiąże się z szeregiem negatywnych emocji, które dotyczą zarówno matki, jak i ojca. W niniejszej sytuacji dominuje smutek, lęk, poczucie krzywdy, żal, rozpacz, nasilone poczucie winy, a nawet depresja. Poronienie staje się doświadczeniem, które niejednokrotnie przekracza możliwości adaptacyjne oraz umiejętności radzenia sobie ze stresem. Badania naukowe zwracają uwagę na fakt, że ból po stracie staje się dotkliwszy w sytuacji, w której dziecko było szczególnie przez rodziców wyczekiwane, a moment zajścia w ciążę poprzedzony był wielomiesięcznymi (a nawet wieloletnimi) staraniami o poczęcie dziecka.

Poronienie występujące w późniejszych etapach ciąży najczęściej doprowadza do sytuacji, w której rodzice wchodzą w okres żałoby. Nie podlega bowiem wątpliwości, iż doświadczyli oni straty bliskiej osoby. Dlatego też, proces żałoby przebiega w podobnych etapach, jak w przypadku śmierci osoby, której życie było spełnione.

Jak zostało opisane w powyższej części artykułu, w procesie budowania więzi emocjonalnej w okresie prenatalnym występują naturalne różnice, które możemy zaobserwować w nawiązywaniu relacji przez matkę oraz przez ojca. W związku z tym, proces przeżywania straty po poronieniu także będzie przebiegał w odmienny sposób. W sytuacji, w której do poronienia doszło w pierwszych tygodniach ciąży, mężczyzna zwykle nie bywa tak silnie związany z dzieckiem, jak jego matka. Dlatego też, może być mu trudniej zrozumieć przedłużające się silne emocje prezentowane ze strony partnerki. To, co wspólne dla obu płci, to przeżywanie poczucia winy. Mężczyźni, którzy doświadczyli utraty dziecka na skutek poronienia często, podobnie jak ich partnerki, przywołują w pamięci i analizują sytuacje, które mogły przyczynić się do wystąpienia niniejszego zdarzenia.

Zaangażowani w ciążę mężczyźni często biorą udział w badaniach USG. Niniejsze chwile istotnie oddziałują na budowanie relacji z jeszcze nienarodzonym dzieckiem. W tych sytuacjach zdają oni sobie sprawę z tego, że dziecko jest realną istotą, która stanowi część rodziny. Sytuacja poronienia staje się dla nich zatem momentem, w którym budowana wizja szczęśliwej rodziny brutalnie zostaje zburzona. Utrata dziecka jest dla nich utartą marzeń i wspólnej przyszłości, którą tak pragnęli poznać.

W tym miejscu warto podkreślić, iż w sytuacji poronienia mężczyźni często odczuwają konieczność odsunięcia od siebie negatywnych emocji związanych ze stratą dziecka. Niejednokrotnie nie dają oni sobie przyzwolenia na otwarte przeżywanie smutku. W ten sposób pragną bowiem okazać wsparcie swojej partnerce. Mężczyźni unikają także rozmowy o trudnych emocjach, które niewątpliwie im towarzyszą, ponieważ w ten sposób pragną odciążyć swoich bliskich. W percepcji mężczyzn, sytuacja poronienia wymaga od nich zachowania spokoju oraz siły.

Analizując sytuację mężczyzn w obliczu poronienia warto także zwrócić uwagę na jeszcze jeden fakt. Poronienie niejednokrotnie wiąże się z sytuacją, w której kobieta wymaga odbycia hospitalizacji. W związku z tym, to właśnie na mężczyznę spada odpowiedzialność związana z załatwieniem wszelkich formalności, w tym dotyczących między innymi organizacji pochówku. Ponadto, w większości przypadków to właśnie mężczyzna informuje najbliższych o stracie ciąży. Taka konfrontacja z reakcjami bliskich osób często jest niezwykle obciążająca, albowiem zdarza się, iż silne emocje związane ze stratą dziecka na skutek poronienia mogą być przez wielu niezrozumiane.

Różnice w przeżywaniu żałoby przez mężczyzn i kobiety

Doświadczanie żałoby przez kobiety i mężczyzn różni się. Wynika to przede wszystkim z oczekiwań kulturowych i społecznych, odnoszących się bezpośrednio do ról pełnionych przez obie płci. Przyjmując myślenie stereotypowe, mężczyzna w obliczu doświadczenia śmierci bliskiej osoby (a także utraty dziecka na skutek poronienia) powinien wykazać się opanowaniem i siłą. W związku z tym, wielu mężczyzn odczuwa znaczne trudności lub całkowicie odrzuca aktywne poszukiwanie form pomocy wśród bliskich osób oraz/lub specjalistów. Ponadto, przedstawiciele płci męskiej, bardziej niż kobiety, są skłonni do zagłuszania doświadczanego żalu. Okazuje się również, iż mężczyźni posiadają mniejszą zdolność do swobodnego wyrażania własnych stanów emocjonalnych. Dlatego też, częściej niż kobiety podejmują oni specyficzne działania, mające na celu radzenie sobie ze stratą.

W kontekście dynamiki zachowania, żałoba mężczyzn jest bardziej aktywna. W ten sposób są oni bowiem w stanie dać wyraz przeżywanej wewnętrznie frustracji i niezgodzie na to, co doprowadziło do straty ukochanej osoby. Powszechną reakcją mężczyzn na żałobę jest poszukiwanie zadań, które mają na celu odwrócenie jego świadomości od przeżywanego bólu. W związku z tym, mężczyźni w okresie żałoby, częściej niż kobiety, są zaangażowani w wykonywanie swoich obowiązków zawodowych, a także usilnie starają się przejąć kontrolę nad swoim otoczeniem.

Poniżej pokrótce opisanych zostanie pięć najpowszechniejszych sposobów radzenia sobie z żałobą przejawianych przez mężczyzn.

• Po pierwsze: zachowanie milczenia. Niniejszy sposób polega na szczególnej powściągliwości w wyrażaniu własnych stanów emocjonalnych. W ten sposób mężczyźni starają się chronić przed bolesnymi przeżyciami, a także ewentualnymi zaburzeniami psychicznymi (w tym przede wszystkim przed depresją).
• Po drugie: wycofanie się i izolacja. Niniejszy sposób pozwala na przeżywanie doświadczanego żalu w samotności. Podejmując ten sposób radzenia sobie z żałobą, mężczyźni niejednokrotnie szukają sobie zajęcia, które pozwoli im odwrócić uwagę od przeżywanego smutku. Wówczas odkrywają pasję do majsterkowania lub zajmują się opieką nad zwierzęciem.
• Po trzecie: aktywne podejście do problemu. Niniejszy sposób związany jest z poszukiwaniem odpowiedzi na to, co konkretnie doprowadziło do straty ukochanej osoby. Prezentując wspomniany sposób radzenia sobie z żałobą, mężczyzna niejednokrotnie angażuje się w procesy formalno-prawne, które dają mu poczucie kontroli nad otaczającą go rzeczywistością.
• Po czwarte: poszukiwanie zastępczych form aktywności. Niniejszy sposób polega na angażowaniu się w rozmaite zajęcie, których celem jest zagłuszenie przeżywanego smutku.
• Po piąte: nieadaptacyjne oddawanie się nałogom. W niniejszym przypadku w celu zagłuszenia doświadczanego bólu, mężczyzna zaczyna przejawiać zachowania autodestruktywne, które całkowicie pochłaniają jego cierpienie. Niniejsze działanie zapewnia jedynie chwilowe uśmierzenie bólu, niemniej jednak nie przynosi rozwiązania problemu i z czasem nasila poczuciu smutku oraz samotności.
  

Różnice między kobietą a mężczyzną obejmują nie tylko te o charakterze anatomicznym, ale także te w zakresie funkcjonowania społecznego. Dlatego też, raz jeszcze przyjmując myślenie stereotypowe, powszechnie przyjętą rolą mężczyzny jest stanowienie opieki oraz gwarancji stabilności dla swojej rodziny oraz najbliższych. Wśród przymiotników opisujących mężczyznę, często znajdziemy takie słowa jak: stanowczy, odpowiedzialny, zdecydowany, stabilny. Warto jednak wiedzieć, że sformułowania te kształtują pewne oczekiwania społeczne, którym mężczyzna stara się sprostać ponosząc przy tym koszty emocjonalne. Stres przeżywany przez mężczyzn jest często ukrywany, a przez to z czasem nabiera na swojej sile i doprowadza do poważnych konsekwencji psychologicznych. Znajduje to odzwierciedlenie w skali samobójstw, dokonywanych przez przedstawicieli płci męskiej.

Chociaż żałoba zdaje się być procesem ustrukturyzowanym, należy pamiętać, że każda jednostka wnosi w niego inne cechy oraz dynamikę, która stanowi wyraz indywidualnych cech osobowości, a także doświadczeń życiowych. Każda płeć przejawia także inne strategie radzenia sobie z procesem żałoby. Niemniej jednak, w tym miejscu najważniejsze jest zrozumienie, że żadne z tych metod nie są ani lepsze, ani gorsze. Należy jednak pamiętać, że niektóre z nich mogą wywierać destrukcyjny wpływ na jednostkę. Dlatego też, szczególnie ważne jest, aby w okresie żałoby zapewniać mężczyznom odpowiednie wsparcie emocjonalne, nawet (a może przede wszystkim) w sytuacji, w której o nie proszą.

Wsparcie terapeutyczne dla rodzin dotkniętych problemem żałoby po poronieniu

Przeżywana we właściwy sposób żałoba pozwala na zachowanie w pamięci utraconego dziecka, bez bólu, który w istotnym stopniu oddziałuje na plany życiowe. Dlatego też, praca terapeutyczna z osobami, które doświadczyły utraty dziecka na skutek poronienia, polega przede wszystkim na przekierowaniu uwagi z wydarzenia traumatycznego na teraźniejszość oraz przyszłość.

Praca terapeutyczna z osobami w żałobie po śmierci nienarodzonego dziecka stanowi wyjątkowe wyzwanie dla psychologa/psychoterapeuty. Już podczas pierwszego spotkania niezwykle ważne jest to, aby specjalista trafnie rozpoznał etap żałoby, na którym rodzice aktualnie się znajdują. Ponadto, istotne jest rozpoznanie mechanizmów radzenia sobie z poronieniem, które są specyficzne zarówno dla kobiety, jak i mężczyzny. W pracy terapeutycznej, wartościowe jest także ustalenie historii dotychczasowych utrat w rodzinie i poznanie wówczas podjętych sposobów radzenia sobie ze śmiercią.

Kiedy praca terapeutyczna rozpoczyna się w krótkim czasie po poronieniu, specjalista najczęściej rozpoznaje u swoich pacjentów czasowe odcięcie się od emocji, a także obrazów, które bezpośrednio są związane z utratą. Ponadto, osoby, które doświadczyły śmierci dziecka na skutek poronienia mogą przejawiać zaprzeczenie utraty, nadmierną koncentrację na zdarzeniach poprzedzających wystąpienie poronienia, emocjonalne ukrywanie straty (najczęściej pojawiające się w przypadku mężczyzn).

Należy zapamiętać, że choć żałoba po stracie dziecka jest procesem naturalnym, a nawet niezbędnym dla dalszego prawidłowego funkcjonowania, negatywne emocje utrzymujące się przez lata mogą oznaczać, że niniejszy proces nie został przeżyty w pełny i świadomy sposób.

Podczas spotkań z psychologiem, pacjent powinien bez skrępowania wyrażać swoje emocje oraz opisywać sposoby radzenia sobie z wcześniejszymi stratami. Niezwykle ważne jest także mówienie o tym, jak strata prokreacyjna wpłynęła na funkcjonowanie rodziny w życiu codziennym. Zadaniem terapeuty jest natomiast przedstawienie pacjentom wyzwań, jakie tworzą się w obliczu żałoby. Ponadto, może wskazać kierunek działań, które zwiększą efektywność radzenia sobie ze stratą.

Na te działania składają się między innymi:

• Uznanie realności straty oraz wynikających z tego konsekwencji;
• Dzielenie się z terapeutą, partnerem oraz swoimi bliskimi doświadczeniami oraz emocjami, które związane są ze stratą dziecka;
• Przejście przez rytuały pomagające urzeczywistnić stratę nienarodzonego dziecka (zorganizowanie pożegnania/pochówku, nadanie dziecku imienia); 
• Angażowanie się w nowe cele życiowe.

Kolejnym zadaniem terapeuty jest wpłynięcie na normalizację sposobów przeżywania żałoby oraz wyrażania żalu przez rodziców. Ważne jest również wprowadzenie do terapii elementów psychoedukacji, dzięki której osoby doświadczające poronienia dowiedzą się, jakie mogą być jego konsekwencje emocjonalne. W literaturze naukowej wiele miejsca poświęca się również skuteczności uczestnictwa w grupach wsparcia. Dzielenie się emocjami z rodzicami, którzy również doświadczyli strat prenatalnych, daje poczucie pełnego zrozumienia. Ponadto, angażowanie się w grupy terapeutyczne redukuje uczucie samotności i odrzucenia, dzięki czemu możliwe staje się zmniejszenie ryzyka izolacji oraz innych konsekwencji psychologicznych, związanych z doświadczeniem utraty dziecka na skutek poronienia.

Podsumowanie

Utrata dziecka na skutek poronienia jest zdarzeniem w istotny sposób oddziałującym na życie pary, która z radością oczekiwała przyjścia na świat potomka. Niemniej jednak, sposoby przeżywania niniejszej straty przez kobiety i mężczyzn różnią się. Mężczyźni częściej niż kobiety przejawiają skłonność do tłumienia własnych emocji. Wynika to między innymi z przypisanych im ról społecznych, ale także z przeświadczenia, iż powinni oni stanowić opokę dla swojej partnerki. Warto jednak wiedzieć, że w wielu przypadkach długotrwałe tłamszenie własnych emocji może przynieść negatywne konsekwencje psychologiczne. Dlatego też, tak ważne jest, aby opieką psychologiczną po doświadczeniu poronienia zostały objęte nie tylko kobiety, ale także mężczyźni.

Bibliografia

1. Baranowska, B. (2017). Sposoby zachowywania pamięci po dziecku w stracie prokreacyjnej, Studia nad Rodziną, 2 (43), 69-78;
2. Bielawska-Batorowicz, E. (2014). Trudności w realizacji planów prokreacyjnych i ich skutki dla rodziny, (w:) Psychologia rodziny, I. Janicka, H. Liberska (red.), 412-436, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN;
3. D’Amore S, Scariotta L. (2011). Los(t)s in transitions: How diverse families are grieving and struggling to achieve a new identity. J. Fam. Psychother; 22: 46–55.
4. Freud Z (1992).: Żałoba i melancholia [w:] Walewska K., Pawlik J. (red.): Depresja: ujęcie psychoanalityczne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 28–41;
5. Kleszcz-Szczyrba, R. (2016). Radzenie sobie ze stratami prenatalnymi i perinatalnymi jako wyzwanie naszych czasów, (w:) R. Kleszcz-Szczyrba, A. Gałuszka (red.), Utrata i żałoba. Teoria i praktyka, 145-154, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego;
6. Kornas-Biela, D. (2012). Afirmacja życia w kontekście jego zagrożeń po niepomyślnej diagnozie prenatalnej, (w:) Życie i śmierć. Wyzwania działalności charytatywnej, J. Stala (red.), 171-188, Tarnów: Wydawnictwo Polihymnia;
7. Kornas-Biela, D. (2018). Niepomyślna diagnoza prenatalna wyzwaniem dla rodziców, personelu medycznego oraz społeczeństwa, (w:) Wyzwania i zagrożenia bioetyczne XXI wieku, W. Sinkiewicz, R. Grabowski (red.), 149-180, Bydgoszcz: Bydgoska Izba Lekarska;
8. Machinek, M. (2016). Czy wartość poczętego życia ludzkiego można mierzyć jego jakością?, (w:) Początek ludzkiego życia – bioetyczne wyzwania i zagrożenia, W. Sinkiewicz, R. Grabowski (red.), 23-40, Bydgoszcz: Dom Wydawniczy Margrafsen;
9. Miller, E.J., Temple-Smith, M.J., Bilardi, J.E. (2019). ‘There was just no-one there to acknowledge that it happened to me as well’: A qualitative study of male partner’s experience of miscarriage. PLoS One. May 28; 14(5): e0217395. doi: 10.1371/journal.pone.021739;
10. Namysłowska I. (1993). Żałoba. W: Badura-Madej W. Psychologiczne aspekty śmierci i umierania, i żałoby (wybór tekstów). Kraków: Ośrodek Pomocy i Interwencji Psychologicznej CMUJ; s. 63;
11. Shahraki, Z., Afshari, M., Ghajarzadeh, M., Tanha, F. D. (2019). How Different are Men with Infertility-Related Problems from Fertile Men in Prevalence of Depression, Anxiety and Quality of Life?, Maedica – a Journal of Clinical Medicine, 14 (1), 26-29;
12. Staudacher C.( 1991). Men and Grief: A Guide for Men Surviving the Death of a Loved One: A Resource for Caregivers and Mental Health Professional. New Harbinger Pubns Inc.
13. Starzomska M. (2002). Patologiczna żałoba w standardowych systemach klasyfikacyjnych oraz dotyczące jej implikacje prewencyjne przy wykorzystaniu Berlińskiego Paradygmatu Mądrości. Psychiatr. Pol. 36: 385–392;
14. Wąsiński, A. (2018). Autokreacja małżonków bezdzietnych do wielowymiarowego rodzicielstwa adopcyjnego. Perspektywa pedagogiczno-antropologiczna, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego;
15. Wischmann, T., Thorn P. (2013). (Male) infertility: what does it mean to men? New evidence from quantitative and qualitative studies, Reproductive BioMedicine Online, 27, 236-243;
16. Wright, J., Duchesne, C., Sabourin, S., Bissonnette, F., Benoit, J, Girard, Y. (1991). Psychosocial distress and infertility: men and women respond differently, Fertil Steril. 55, 100-108.