Pojęcie stresu w ujęciu bio-psycho-społecznym

Jednoznaczne zdefiniowanie pojęcia stresu przysparzało psychologom wielu trudności. Niemniej jednak, jako jeden z pierwszych niniejsze zjawisko postanowił zdefiniować Hans Selye (węgierski endokrynolog oraz fizjopatolog). W świetle jego teorii, za wywołanie zjawiska stresu odpowiedzialne są różnorodne czynniki patogenne, które doprowadzają do zaburzenia homeostazy organizmu, powodując tym samym swoistą oraz nieswoistą odpowiedź, rozumianą jako zespół przystosowania.

W obrębie tego zespołu Hans Selye wyróżnił trzy fazy:

• Pierwsza – rozumiana jako odczyt odczynu alarmowego;
• Druga – okres oporu;
• Trzecia – okres wyczerpania.

Współczesne definicje szerzej opisują zjawisko stresu i ujmują je w kategoriach bio-psycho-społecznych. Oznacza to, że stres to organiczne, metaboliczne, fizjologiczne oraz neuropsychologiczne zaburzenie, za którego wywołanie odpowiedzialne są czynniki agresywne. Nie ulega wątpliwości, że reakcja stresowa posiada charakter psychofizjologiczny. Może ona bowiem doprowadzić do pobudzenia, jak i spowolnienia (a nawet zatrzymania) funkcji systemu dotkniętego jego działaniem. Co ciekawe, Światowa Organizacja Zdrowia określiła stres mianem choroby stulecia.

Fizjologiczna reakcja organizmu na działanie stresu

Reakcja organizmu na działanie czynników agresywnych związana jest z wydzielaniem określonych hormonów oraz neuroprzekaźników, które aktywują łańcuch reakcji doprowadzających do uaktywnienia narządów oraz układów ustrojowych.

Poprzez bodźce psychospołeczne oraz oddziaływania psychologiczne dochodzi do aktywacji osi hormonalnych, wśród których wyróżnia się:

• Oś podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczową: rozpoczynającą się od uwolnienia z części gruczołowej przysadki dużych ilości hormonu ACTH (adrenokortykotropowego), odpowiadającego za stymulację kory nadnerczy. Wynikiem działania tego pobudzenia jest wzmożone wydzielanie oraz syntezy glikokorytykosteroidów.
• Oś sympatyczno-rdzeniowo-nadnerczową: rozpoczynającą się od pobudzenia miejsca sinawego w pniu mózgu oraz ośrodków współczulnego układu nerwowego, co w konsekwencji prowadzi do uwalniania adrenaliny oraz noradrenaliny.

Warto wiedzieć, że w sytuacji silnego stresu oprócz wymienionych wyżej hormonów oraz neuroprzekaźników dochodzi także do uwolnienia: prolaktyny, somatotropiny oraz wazopresyny i hormonów gruczołu tarczycowego. Hormony te są bowiem niezbędnym czynnikiem wpływającym na adaptację organizmu do sytuacji stresowej. Niemniej jednak, długotrwale utrzymujący się stres, a tym samym zwiększone wydzielanie wyżej wymienionych hormonów, może negatywnie oddziaływać zarówno na odporność organizmu, jak i funkcjonowanie innych układów w ciele człowieka.

Pojęcie stresu psychologicznego

Literatura psychologiczna opisuje zjawisko stresu w trzech wymiarach: bodźca, relacji wewnętrznych człowieka oraz relacji bodźca z relacjami wewnętrznymi jednostki. Pierwsze opracowania dotyczące stresu psychologicznego udowadniają, iż u jego podłoża leży sytuacja lub wydarzenie o charakterze zewnętrznym, które poprzez wywołanie wzburzenia i napięcia emocjonalnego, uniemożliwia jednostce prawidłowe funkcjonowanie. Polscy psychologowie zaczęli przyglądać się zjawisku stresu już w latach 60-tych ubiegłego wieku. Zdaniem Janusza Reykowskiego, stres definiowany jest jako stosunek czynników zewnętrznych zarówno do cech człowieka, jak i reakcji na nie. Jan Strelau opisuje natomiast zjawisko stresu w kategoriach zaburzenia równowagi pomiędzy możliwościami jednostki, a stawianymi jej wymaganiami.

Jedną z najpopularniejszych koncepcji stresu jest ta opracowana przez Richarda Lazarusa oraz Suzan Folkman (amerykańskich psychologów). Zgodnie z nią, stres stanowi określoną relację między jednostką a otoczeniem, która oceniana jest przez jednostkę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi.

Relacja ta przez autorów została nazwana transakcją i zgodnie z powyższą koncepcją, każde wydarzenie życiowe jest oceniane przez jednostkę, a następnie klasyfikowane jako:

• Niemające znaczenia dla dobrostanu;
• Sprzyjające, wywierające pozytywny wpływ na dobrostan;
• Stresujące.

Transakcja stresowa w ujęciu Lazarusa i Folkman może być rozumiana przez jednostkę jako:

• Krzywda/strata (dotycząca zaistniałej już szkody, wywołanej transakcją stresową);
• Zagrożenie (przewidywanie szkód, jakie może wyrządzić transakcja stresowa);
• Wyzwanie (szacowanie zarówno szkód, jak i korzyści, które mogą wynikać z transakcji stresowej).

Warto także wiedzieć, że transakcja ta może wywoływać u jednostki inne (nieokreślone przez autorów) emocje. Niemniej jednak, podczas dokonywania oceny powyższych konsekwencji transakcji stresowej, jednostka jednocześnie dokonuje oceny wtórnej, której celem jest oszacowanie własnych szans na poradzenie sobie z sytuacją stresową. Zadaniem autorów odległe skutki doświadczonego stresu zależą nie tylko od samej sytuacji odpowiedzialnej za jego wywołanie, ale także od sposobu radzenia sobie z tą sytuacją.

Style i strategie radzenia sobie ze stresem

Pojęcie radzenia sobie ze stresem pojawiło się w literaturze psychologicznej już w latach 60-tych ubiegłego wieku. Obecnie jest ono uznawane za jeden z najważniejszych elementów składających się na sytuację stresową. Stresor (najczęściej bodziec zewnętrzny) odpowiedzialny jest za aktywację jednostki, która podejmuje ukierunkowaną aktywność zmierzająca do jego usunięcia, a tym samym powrót do osiągnięcia równowagi. Warto wiedzieć, że to właśnie sposób (aktywność), jaki podejmie jednostka w głównej mierze będzie decydować o kosztach sytuacji stresowej.

We współczesnej literaturze psychologicznej, zagadnienie to opisywane jest za pomocą trzech pojęć:

• Procesów radzenia sobie ze stresem;
• Strategii radzenie sobie ze stresem; oraz
• Stylu radzenie sobie ze stresem.

Styl radzenia sobie ze stresem należy do indywidualnych predyspozycji jednostki. Irena Heszen-Niejodek (polska psycholog) definiuje styl radzenia sobie ze stresem jako charakterystyczny repertuar strategii radzenia sobie z sytuacją stresową, posiadany przez daną jednostkę. Warto wiedzieć, że to, jakie strategie podejmujemy częściowo uwarunkowane jest poprzez czynniki genetyczne. Niemniej jednak, główną rolę w kształtowaniu naszych strategii odgrywają doświadczenia oraz umiejętności, które nabyliśmy w trakcie naszego życia.

Jedna z pierwszych klasyfikacji stylów radzenia sobie ze stresem powstała w 1987 roku. Wyróżniała ona styl koncentrujący się na czynniku stresogennym oraz własnej reakcji na niego i styl polegający na odwracaniu uwagi od czynnika stresującego oraz własnej reakcji.

  Richard Lazarów postanowił wyróżnić aż 4 strategie radzenia sobie z sytuacją stresową.

• Pierwsza: związana z poszukiwaniem informacji w celu wykorzystania ich do podjęcia decyzji o swoim dalszym działaniu;
• Druga: związana z bezpośrednim działaniem;
• Trzecia: związana z powstrzymywaniem się od działania (przeczekanie problemu);
• Czwarta: związania z uruchomieniem procesów intrapsychicznych oraz poznawczych, które mają na celu regulacje emocji w obliczu sytuacji stresowej.

Stres a niepłodność, jako mechanizm błędnego koła

Szacuje się, iż około 20% przyczyn niepłodności jest trudnych do ustalenia. Na przestrzeni lat, naukowcy, lekarze oraz psychologowie zaczęli jednak dostrzegać zależność między przeżywaniem silnego stresu a niepłodnością. Problem niepłodności wzrasta na całym świecie. Jeszcze w latach 60-tych XX wieku, zjawisko to dotyczyło około 7-8% populacji. Współcześnie z problemem tym zmaga się od 15% do nawet 20% par na świecie. Zarówno badania naukowe, jak i obserwacje specjalistów dostrzegają związek pomiędzy prawidłowym funkcjonowaniem męskiego układu rozrodczego a równowagą psychiczną. Nie ulega wątpliwości, że przewlekły stres i przemęczenie mogą doprowadzać do różnorodnych zaburzeń natury seksualnej. Związane jest to między innymi z aktywnością hormonów. Zarówno kortyzol, jak i kortykotropina (uwalniane pod wpływem stresu) doprowadzają do obniżenia produkcji testosteronu, a tym samym do zaburzenia spermatogenezy, co skutkuje obniżeniem ilości plemników oraz pogorszeniem się ich ruchliwości.

Stres oddziałuje także negatywnie na funkcjonowanie żeńskiego układu rozrodczego. Hans Selye w latach 50-tych ubiegłego wieku przeprowadził badania na szczurach, udowadniając tym samym, że narażenie zwierząt na intensywny i przewlekły stres może doprowadzić do zaniku jajników. Związek pomiędzy stresem a zaburzeniami płodności potwierdzają także współczesne badania psychologiczne. Niemniej jednak, nadal niemożliwe jest określenie jednoznacznej roli stresu w kontekście niepłodności.

Stres jest powszechnym zjawiskiem w życiu pary mierzącej się z problemem niepłodności. Pojawia się on już w momencie diagnozy i porównywalny jest do emocji, które towarzyszą człowiekowi podczas rozpoznania choroby nowotworowej oraz kardiologicznej. Niepłodność nie zagraża jednak bezpośrednio naszemu zdrowiu i nie zagraża życiu w wymiarze fizycznym. Niemniej jednak, istotnie wpływa na jakość naszego życia, a towarzyszący jej stres narasta wraz z czasem trwania leczenia i kolejnymi niepowodzeniami. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na zjawisko błędnego koła, które ma miejsce podczas rozpatrywania wpływu stresu na płodność. Z jednej strony nie sprzyja on płodności, a z drugiej nierozerwalnie związany jest z procesem leczenia. Dlatego też, tak ważne jest, aby pary walczące z niniejszym problemem otrzymywały nie tylko odpowiednie wsparcie medyczne, ale także psychologiczne.

Style radzenia sobie ze stresem prezentowane przez pary zmagające się z problemem niepłodności

Rozpoznanie problemu niepłodności rozpatrywane jest w kategoriach kryzysu życiowego. Natomiast długotrwały i często uciążliwy proces leczenia może wiązać się z chronicznym stresem. W związku z tym, niezwykle ważne jest, aby pary wypracowały efektywne style radzenia sobie z negatywnymi emocjami. Wpływ na ich charakter posiada zarówno przyczyna niepłodności, etap leczenia, stosowana terapia hormonalna oraz wsparcie społeczne. W świetle badań, kobiety podejmujące leczenie niepłodności przejawiają cztery strategie radzenia sobie ze stresem.

• Aktywne unikanie – związane z zaangażowaniem się w czynności, które nie są związane z leczeniem, jak również unikanie kontaktu z dziećmi (szczególnie małymi) oraz kobietami w ciąży;
• Strategie aktywno-konfrontujące – związane z poszukiwaniem wsparcia społecznego oraz informacji na temat leczenia zaburzenia;
• Pasywne unikanie – nieangażowanie się w proces leczenia i czekanie na to, co się wydarzy;
• Przeformułowanie i reinterpretacja – związana z optymistycznym spojrzeniem na proces leczenia niepłodności oraz nadawaniem pozytywnego znaczenia nawet trudnym doświadczeniom. Kobiety prezentujące niniejszą strategię radzenia sobie ze stresem wykorzystują czas bezdzietności na rozwój osobisty i poświęcają się relacji z partnerem.
  

W świetle badań, kobiety podejmujące strategie radzenia sobie ze stresem oparte na unikaniu, najczęściej zmagają się z chronicznym stresem. Ponadto, bardziej są one narażone na rozwój zaburzeń nastroju (w tym depresji).

Mężczyźni doświadczający problemu niepłodności częściej radzą sobie ze stresem poprzez podejmowanie działań, zarówno tych związanych z leczeniem, jak i takich które gwarantują im skuteczne odwrócenie uwagi od problemu. W obliczu niepłodności, mężczyźni rzadziej koncentrują się na przeżywanych emocjach. Niemniej jednak, towarzyszy im także silny stres, który może oddziaływać na postrzeganie relacji z partnerką i obniżenie satysfakcji ze związku.

Wpływ stresu zawodowego na jakość nasienia – przegląd badań

Współczesne badania naukowe zwracają uwagę na szczególny związek równowagi psychicznej z prawidłowym funkcjonowaniem całego układu płciowego mężczyzny. Niemniej jednak, do tej pory nie udało się jednoznacznie ustalić wpływu stresu na jakość nasienia. Wiadomo, że przemęczenie oraz intensywny udział stresu w codziennym życiu może powodować zaburzenia seksualne (w tym przedwczesny wytrysk oraz impotencję), co tym samym zmniejsza szanse na odbycie prawidłowego stosunku oraz zapłodnienie. Wyniki badań naukowych zwracają także uwagę na negatywny wpływ chronicznego stresu na proces spermatogenezy, a tym samym zmniejszenie liczby plemników.

Na całym świecie coraz częściej prowadzone są badania dotyczące wpływu stresu zawodowego na płodność mężczyzn. Dzięki nim dostrzeżono, że przewlekły stres związany z działalnością zawodową może obniżać jakość nasienia mężczyzn. Niemniej jednak, potwierdzenie niniejszej tezy wymaga przeprowadzenia dalszych badań naukowych oraz obserwacji klinicznych.

Stres w niepłodności – gdzie szukać wsparcia?

Stres jest nieodłącznym elementem leczenia niepłodności. Ponadto, jego istotny udział w życiu codziennym pary może potęgować problemy z zajściem w ciążę. W związku z tym, niezwykle ważne jest wypracowanie efektywnych oraz adaptacyjnych sposobów radzenia sobie ze stresem. W tym celu, konieczne może okazać się wsparcie specjalisty. Pary dotknięte problemem niepłodności powinny korzystać nie tylko z pomocy endokrynologa oraz/lub ginekologa, ale także doświadczonego psychologa. Poprzez otrzymanie odpowiedniego wsparcia psychicznego, możliwe stanie się zredukowanie stresu, a tym samym zwiększenie efektywności podejmowanych metod leczenia niepłodności.

Podsumowanie

Chociaż wpływ stresu na płodność nie został jednoznacznie określony, niewątpliwym jest fakt, iż wpływa on na zdolności prokreacyjne zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Niezbitym dowodem niniejszej tezy jest fakt, iż wiele par, które po latach bezowocnych starań decydują się na adopcję, tym samym redukując presję związaną z zajściem w ciążę, spontanicznie doprowadza do poczęcia własnego potomstwa.

Bibliografia

1. Beydoun H., Saftlas A.F. Physical and mental health outcomes of prenatal maternal stress in human and animal studies: a review of recent evidence, Paediatric and Perinatal Epidemiology 2008; (290); 595-596;
2. DiPietro J.A., Hilton S.C., Hawkins M. i wsp.: Maternal stress and affect influence fetal neurobehavioral development. Developmental Psychology 2002; (38): 659-668;
3. Gollenberg A.L. i wsp. Semen quality in fertile men in relation to psychosocial stress, Fertility and Sterility 2010; 93(4);
4. Grygorczuk A. Pojęcie stresu w medycynie i psychologii. Psychiatria. tom 5, nr 3, 111–115;
5. Holka-Pokorska J. Jarema M. Wichniak A. Kliniczne uwarunkowania zaburzeń psychicznych występujących w przebiegu terapii niepłodności. Psychiatr. Pol. 2015; 49(5): 965–982;
6. Jurewicz J. Hanke W. Sobala W. Merecz D. Radwan M. Wpływ stresu zawodowego na jakość nasienia. Medycyna Pracy 2010;61(6):607–613;
7. Koperwas M. Głowacka M. Problem niepłodności wśród kobiet i mężczyzn – epidemiologia, czynniki ryzyka i świadomość społeczna. Aspekty Zdrowia i Choroby. Tom 2, Nr 3, Rok 2017, s. 31–49;
8. Kossakowska K. Stres a objawy depresji i sposoby radzenia sobie u kobiet z niepłodnością i kobiet w ciąży wysokiego ryzyka. Folia Psychologica 22, 2018;
9. Lazarus R.S. Paradygmat stresu i radzenia sobie. Nowiny Psychologiczne 1986; 3-4: 2-39;
10. Sadowska M. Stres i jego negatywny wpływ na rozrodczość człowieka. European Journal of Medical Technologies 2014; 3(4): 24-28;
11. Selye H. Stress. A Treatise Based on the Concepts of the General Adaptation Syndrome and the Diseases of Adaptation. Acta Inc. Medical Publishers, Montreal, 1950;
12. Sheiner E.K., Sheiner E., Carel R., Potashnik G., Shoham-Vardi I. Potential association between male infertility and occupational psychological stress. J. Occupational and Environmental Medicine 2002; 44(12): 1093-1099.