Wsparcie społeczne – na czym polega i jakie są jego rodzaje?

Termin wsparcia społecznego pojawił się w literaturze naukowej stosunkowo niedawno, bo w latach 70-tych ubiegłego wieku. Stanowił on wówczas synonim pomocy oraz opieki. Na przestrzeni lat psychologowie tworzyli zróżnicowane definicje niniejszego zjawiska. Jedne z nich opisywały wsparcie jako konsekwencję przynależności człowieka do sieci społecznych, inne definiowały wsparcie społeczne jako pomoc dostępną dla jednostki w sytuacji trudnej, stresowej i przełomowej, której jednostka nie jest w stanie samodzielnie rozwiązać.

Najbardziej popularna definicja wsparcia społecznego opisuje je jako kategorię pewnego rodzaju interakcji społecznej, która podejmowana zostaje w określonej sytuacji życiowej i jest zorientowana na osiągnięcie celu. Model interakcyjny prezentuje wsparcie społeczne nie tylko jako rodzaj interakcji, uściśla on, że wsparcie zostaje zainicjowane przez jedną lub dwie strony w sytuacji trudnej. Podczas tej interakcji dochodzi do wymiany informacji, emocji, a także dóbr materialnych. Taka wymiana może posiadać charakter jednostronny lub dwustronny. Ponadto, wyżej wymienioną interakcję charakteryzuje także występowanie osoby wspieranej i wspierającej.

Zapotrzebowanie na wyższy poziom wsparcia społecznego bez wątpienia wzrasta w warunkach trudnych, w których mobilizacja indywidualnych zasobów okazuje się niewystarczająca do efektywnego poradzenia sobie z problemem. Wsparcie społeczne jest więc niezbędne, a także poszukiwane i wykorzystywane w sytuacjach odznaczających się dużym natężeniem stresu.

Interakcyjne podejście do niniejszego zagadnienia uwzględnia przede wszystkim jego dynamiczny charakter, który zależny jest między innymi od:

• Rzeczywistego dostępu do wsparcia społecznego;
• Cech osobowości jednostki, które sprzyjają nie tylko zdobywaniu, ale przede wszystkim utrzymywaniu więzi o charakterze wsparcia, jak również umiejętności wykorzystania otrzymanego wsparcia;
• Zaufania interpersonalnego;
• Subiektywnego odbioru otrzymywanego wsparcia;
• Wcześniejszych doświadczeń w zakresie otrzymywanego wsparcia społecznego.
  

Co ciekawe, sposoby korzystania z otrzymywanego wsparcia społecznego w głównej mierze uwarunkowane są cechami jednostki, takimi jak: poczucie własnej tożsamości, niezależności, odporność na stres, asertywność, kompetencje społeczne, empatia.

Wśród rodzajów wsparcia społecznego możemy wyróżnić:

• WSPARCIE EMOCJONALNE – polegające na przekazywaniu emocji, pozytywnego nastawienia względem osoby wspieranej, odzwierciedlania jej emocji oraz na okazywaniu powagi sytuacji;
• WSPARCIE INFORMACYJNE – polegające przede wszystkim na wymianie informacji, która ułatwia zrozumienie sytuacji;
• WSPARCIE INSTRUMENTALNE – polegające na przekazywaniu wartościowych informacji, które informują o możliwych sposobach rozwiązania dotykającego nas problemu;
• WSPARCIE RZECZOWE – polegające między innymi na dostarczaniu pomocy materialnej;
• WSPARCIE WARTOŚCIUJĄCE – polegające przede wszystkim na okazywaniu osobie wspieranej akceptacji oraz szacunku;
• WSPARCIE DUCHOWE – udzielane między innymi w sytuacjach kryzysu egzystencjalnego nasyconego cierpieniem oraz lękiem przed śmiercią.

Warto wiedzieć, że dla poczucia dobrostanu ważny jest nie tylko rodzaj otrzymywanego wsparcia, ale także jego źródło. Zdaniem psychologów, najistotniejsze okazują się naturalne źródła wsparcia, takie jak rodzina, przyjaciele, czy też grupy rówieśnicze. Posiadają one charakter niesformalizowany i funkcjonują spontanicznie. Ponadto, taki rodzaj wsparcia jest najbardziej efektywny, albowiem korzystanie z niego jest naturalne i nie wiąże się ze stygmatyzacją społeczną.

Głównym celem wsparcia społecznego jest nie tylko bezpośrednie oddziaływanie na zachowanie człowieka, ale przede wszystkim działanie prozdrowotne.

Niemniej jednak, aby wsparcie było efektywne musi występować zgodność między rodzajem udzielonego wsparcia a potrzebami jego odbiorcy. Badania naukowe jednoznacznie wskazują, iż wsparcie społeczne wpływa na poprawę kondycji psychicznej człowieka, znajdującego się w sytuacji trudnej. Dzięki wsparciu człowiek jest w stanie dobrze myśleć o sobie, a tym samym utrzymywać prawidłową samoocenę. Zdaniem psychologów, wsparcie społeczne jest bezpośrednim czynnikiem rzutującym na zdrowie jednostki, niezależnie od sytuacji, z którymi przyszło jej się zmagać. Tak zwany „efekt buforowy” wsparcia społecznego chroni osobę wspieraną przed negatywnymi skutkami stresu i zapobiega rozwojowi zaburzeń psychicznych. Jednostka otrzymująca adekwatne wsparcie społeczne jest w stanie dokonywać odmiennej oceny czynnika stresowego, który zaczyna traktować nie w kategoriach zagrożenia (tak jak było to do tej pory), a w kategoriach wyzwania.

Rola wsparcia społecznego w leczeniu niepłodności

Problem niepłodności niesie ze sobą liczne następstwa psychologiczne, które wpływają na obniżenie szeroko pojętego dobrostanu psychicznego, przede wszystkim w takich sferach jak:

• Poczucie własnej wartości;
• Nastrój;
• Poczucie bezpieczeństwa.

Przytoczone powyżej badania wskazują, że wsparcie społeczne wpływa bezpośrednio na zmniejszenie poziomu doświadczanego stresu w różnych kontekstach. Warto wiedzieć, że niepłodność jest jednym z nich. Niemniej jednak, dla problemu niepłodności specyficzny jest fakt ograniczonej możliwości korzystania z zasobów wsparcia społecznego. Dzieje się tak, ponieważ wiele par nie ujawnia swoich problemów związanych z zajściem w ciążę i procesem leczenia niepłodności. Dlatego też, szczególnie w tym przypadku wsparcie społeczne i otwartość na temat niepłodności jest niezwykle istotna.

W literaturze specjalistycznej psychologowie poruszają i poddają badaniom różne aspekty wsparcia społecznego, a wśród nich:

• Wsparcie płynące od partnera do partnera;
• Wsparcie o charakterze instytucjonalnym (obejmujące między innymi psychoterapię par, grupy wsparcia oraz psychoterapię indywidualną);
• Nieformalne grupy wsparcia (np. fora internetowe).

W kontekście niepłodności wiele uwagi poświęca się formie wsparcia płynącego od partnera do partnera. Badania dowodzą bowiem, iż wsparcie społeczne oraz świadomość jego źródeł posiadają kluczowe znaczenie dla przebiegu prawidłowych i satysfakcjonujących relacji partnerskich.

W przypadku bliskiego związku, to najczęściej partner intymnej relacji stanowi najważniejsze źródło wsparcia spostrzeganego oraz otrzymywanego. To właśnie małżonek (lub partner) zapewnia nie tyle poczucie komfortu, co bezpieczeństwa. Badania psychologiczne dotyczące kwestii wsparcia małżeńskiego potwierdzają, że to właśnie partner jest przeważnie pierwszą osobą, u której poszukuje się wsparcia w sytuacji kryzysowej. Wzajemne wsparcie, które wynika z relacji może przyczyniać się do poprawy samopoczucia partnerów oraz podtrzymania ich bliskiego związku emocjonalnego.

Wyżej opisany mechanizm może okazać się jednak zaburzony u par dotkniętych problemem niepłodności, albowiem w tym przypadku nie tylko jedno z partnerów, ale każde z nich wyraża potrzebę wsparcia. Co więcej, brak wsparcia lub nieprawidłowy sposób jego udzielania stanowi źródło rozczarowania, stając się tym samym głównym źródłem konfliktów w związku.

Problem wsparcia społecznego szeroko poruszany jest także w przypadku technik wspomaganego rozrodu (np. in vitro). Okazuje się bowiem, że niniejsze metody leczenia niepłodności nadal są stosunkowo nisko akceptowane przez część społeczeństwa. Dlatego też, wspierające interakcje społeczne nie są naturalnym i pierwszym wyborem dla wielu par, które ujawniają trudności w wyrażaniu problemów związanych z płodnością. Badania psychologiczne wskazują, iż zróżnicowane aspekty społecznej oceny ART (technik wspomaganego rozrodu) mogą nasilać poczucie wstydu oraz niedopasowania społecznego, które charakterystyczne jest dla osób zmagających się z problemem niepłodności.

W tym miejscu należy jednak pamiętać, że im wyższy poziom wsparcia emocjonalnego, tym wyższy poziom dobrostanu psychicznego osób dotkniętych problemem niemożności naturalnego poczęcia dziecka.

Fora internetowe jako rodzaj wsparcia społecznego dla osób zmagających się z problemem niepłodności

Cyberprzestrzeń to otwarty system, do którego we współczesnym świecie prawie każdy może mieć dostęp. Na przestrzeni ostatnich lat internet stał się miejscem, w którym tworzą się nowe, specyficzne formy interakcji społecznych.

Badania wskazują, iż wsparcia w internecie poszukują przede wszystkim te osoby, które mają poczucie, że ze względu na swoją chorobę mogą być uznane za mniej wartościowe dla społeczeństwa, a przez to odepchnięte. Internet jest miejscem, w którym wielu ludzi bez skrępowania ujawnia się w kwestiach często bardzo intymnych, takich których nie byliby w stanie ujawnić bez pseudonimów i intermedialnego ekranu. Internet jest także przestrzenią, w której poszukuje się relacji oraz miejsca na podzielenie się własnymi emocjami. Dotyczy to zwłaszcza osób posiadających słaby kontakt z rodziną lub przyjaciółmi, którzy powinni stanowić naturalne i bezpośrednie źródło wsparcia społecznego. Internet jest również miejscem, w którym kobiety poszukują wsparcia w zmaganiu się z niepłodnością.

Otrzymywane w przestrzeni internetowej wsparcie może być wyrażane w dwóch wymiarach:

• Emocjonalnym;
• Instrumentalnym.

Wsparcie emocjonalne

Polega na wyrażaniu własnych emocji poprzez ich opisywanie oraz definiowanie siebie w kontekście przeżywania niepłodności. Kobiety często dzielą się swoimi doświadczeniami i podają przykłady innych małżeństw, którym po wieloletnich staraniach w końcu udało się osiągnąć upragniony cel. Ponadto, osoby niepłodne często dzielą się doświadczeniem negatywnych emocji, które towarzyszą im w relacjach społecznych, ze szczególnym uwzględnieniem osób, które odnajdują spełnienie w roli rodzicielskiej.

Wsparcie instrumentalne

Internauci dzielą się między sobą sposobami na radzenie sobie z trudnymi emocjami. Ponadto, dają sobie rady, jak poprawić jakość życia seksualnego w sytuacji długotrwałego leczenia, podczas którego może dojść do zaniku pożądania. Wsparcie instrumentalne, którego poszukują kobiety na forach internetowych opiera się również na otrzymywaniu informacji na temat różnych sposobów leczenia niepłodności oraz opinii na temat specjalistów zajmujących się leczeniem niniejszego zaburzenia. Zdarza się także, iż kobiety poruszają swoje konflikty wewnętrzne dotyczące leczenia niepłodności w kontekście wiary katolickiej.

Wśród niewątpliwych zalet internetowych grup wsparcia można wyróżnić:

• Zniesienie wszelkich barier komunikacyjnych, co umożliwia dzielenie się doświadczeniami związanymi z niepłodnością bez względu na miejsce zamieszkania;
• Poczucie anonimowości, które skłania do śmielszego wyrażania własnych obaw i lęków;
• Dostęp do szerokiej grupy osób doświadczających tego samego problemu, bez potrzeby wychodzenia z domu oraz o każdej porze dnia i nocy.

Chociaż fora internetowe dotyczące niepłodności mogą okazać się cennym źródłem wsparcia dla wielu osób, należy pamiętać, że nie powinny stanowić one źródła wiedzy medycznej.

Ocena wsparcia społecznego przez kobiety doświadczające problemu niepłodności

Badania przeprowadzone przez współczesnych psychologów nie pozostawiają złudzeń. Im wyższy jest poziom postrzeganego wsparcia, tym wyższy jest poziom dobrostanu jednostki, a tym samym lepsze samopoczucie psychofizyczne, które może wpływać na efektywność podejmowanych prób leczenia niepłodności. Analiza wypowiedzi pacjentek zmagających się z niepłodnością w pierwszej chwili może wzbudzać poczucie niejasności. Okazuje się bowiem, że najgorzej wsparcie społeczne oceniają kobiety leczące się jedynie przy użyciu środków farmakologicznych oraz te, które są na etapie diagnozy niepłodności. Natomiast najlepiej oceniają wsparcie społeczne te kobiety, które korzystają z metody zapłodnienia pozaustrojowego (in vitro). Chociaż te wyniki mogą budzić wątpliwości, ich wyjaśnienie jest niezwykle proste.

Kobiety, które są na początkowym etapie leczenia niepłodności, rzadziej dzielą się swoimi problemami nawet z najbliższym otoczeniem. Nie są one także skłonne do poszukiwania specjalistycznej pomocy, na przykład w gabinecie psychologa lub psychoterapeuty. Natomiast kobiety poddające się metodzie in vitro, mają zazwyczaj za sobą długotrwały okres leczenia, w którym uczestniczył nie tylko personel medyczny, ale także psycholog. W ten sposób, osoby zmagające się z długotrwałą niepłodnością są w stanie otwarcie mówić o swoich problemach, a nawet bezpośrednio prosić o wsparcie swoich najbliższych lub specjalistów.

Znaczenie nadziei w procesie leczenia niepłodności

Terapia niepłodności jest procesem długotrwałym i w żadnym przypadku nie jest w stanie zagwarantować 100% pewności powodzenia leczenia. Dlatego też, stanowi ona ogromne wyzwanie emocjonalne dla osób zmagających się z niemożnością naturalnego poczęcia dziecka. Nadzieja jest stanem emocjonalnym, rozpatrywanym między radością a lękiem. Liczne badania naukowe wskazują na bardzo ważną rolę nadziei, rozumianej jako stan emocjonalny, w kontekście leczenia niepłodności. Wraz ze zmianami poziomu nadziei, następują bowiem zmiany w odczuwaniu pozostałych kosztów psychologicznych. Kiedy nadzieja jest duża, koszty psychologiczne odczuwane są w niewielkim stopniu. Duża nadzieja (określana jako stan) wiąże się z radosnym oczekiwaniem. Natomiast spadek nadziei pociąga za sobą nasilenie odczuwania pozostałych kosztów związanych z sytuacją niepłodności.

Kosztami psychologicznymi, w przypadku których szczególnie widać tę zależność, są:

• Poczucie osamotnienia;
• Lęk;
• Smutek;
• Złość;
• Poczucie winy;
• Huśtawka nastrojów;
• Utrata pewności siebie.

W literaturze psychologicznej sytuacja niepłodności porównywana jest do uwięzienia w „wahadle nadziei”, które doskonale opisuje stan labilności emocjonalnej osób zmagających się trudnościami prokreacyjnymi. Wahania nadziei tworzą swego rodzaju sinusoidę. Wraz z rozpoczęciem nowego cyklu, nadzieja rośnie w górę, aż do momentu, w którym osiąga moment szczytowy. W okresie owulacji pojawia się lęk, który stopniowo zaczyna narastać, aż do momentu pojawienia się miesiączki, która jednoznacznie przekreśla powodzenie pary na poczęcie dziecka.

Na początku leczenia niepłodności, kobiety każdy kolejny cykl witają z nadzieją. Natomiast każdy z tych nieudanych cykli żegnany jest z prawdziwą rozpaczą oraz żałobą po stracie wyobrażonego dziecka. Poddając analizie czas leczenia niepłodności oraz zmiany w odczuwaniu nadziei, można wysunąć wniosek, iż wraz z wydłużającym się okresem terapii, dotkliwsze staje się odczuwanie konsekwencji psychologicznych niepłodności. Ponadto, wraz z wydłużającym się czasem leczenia, kobiety bardziej sceptycznie podchodzą do powodzenia terapii medycznych. Coraz dłuższe i głębsze stają się okresy utraty nadziei, a co za tym idzie pogorszeniu ulega zarówno samopoczucie psychiczne, jak i fizyczne. Kobiety doświadczające długotrwałego leczenia niepłodności nie chcą wzbudzać w sobie nadziei, tłumacząc, że niepowodzenia są dla nich wówczas mniej dotkliwe. W tej trudnej sytuacji wzrost nadziei może powodować nowa diagnoza przyczyny niepłodności lub innowacyjne metody jej leczenia.

Opieka psychologiczna jako wsparcie w leczeniu niepłodności

Podobnie jak wsparcie społeczne oraz nadzieja, ważną rolę w procesie leczenia niepłodności odgrywa wsparcie psychologiczne. Szczególnie na początku drogi leczenia problemów z płodnością, pary zmagają się z dużym lękiem i niepewnością dotyczącą ich przyszłości. Wówczas często nieśmiało zwracają się o pomoc do specjalisty. Niemniej jednak, może ona dla nich okazać się niezwykle cenna. Doświadczony psycholog jest w stanie pomóc parze nie tylko uporać się z negatywnymi emocjami towarzyszącymi niepłodności, ale także przekazać im cenne i sprawdzone informacje dotyczące sposobów jej leczenia. Psychologowie zajmujący się terapią osób zmagających się z problemem niepłodności niejednokrotnie współpracują z placówkami medycznymi, które zapewniają im dostęp do najnowszej i sprawdzonej wiedzy medycznej. Dzięki temu, psycholog zapewnia pacjentom nie tylko wsparcie emocjonalne i informacyjne, ale także instrumentalne. Badania naukowe dowodzą, iż współpraca z psychologiem oraz/lub psychoterapeutą na każdym z etapów leczenia niepłodności zwiększa poczucie dobrostanu psychicznego, co bezpośrednio przekłada się na zwiększenie efektywności zastosowanych metod terapii problemów prokreacyjnych.

Podsumowanie

Wyniki badań naukowych zwracają uwagę na szczególny związek wsparcia z psychicznym i fizycznym zdrowiem człowieka. Jednostki, które otrzymują wsparcie cieszą się nie tylko lepszym zdrowiem, ale także wykazują skuteczniejsze strategie radzenia sobie w obliczu sytuacji trudnych oraz intensywnego stresu. Wnioski te dotyczą także osób niepłodnych, dla których informacja o trudnościach prokreacyjnych stanowi wyzwanie emocjonalne i niejednokrotnie przyjmuje znamiona kryzysu życiowego. Podobnie jak wsparcie społeczne, ważną rolę w procesie leczenia niepłodności odgrywa również nadzieja, dzięki której możliwe staje się zniwelowanie odczuwania pozostałych kosztów psychologicznych, związanych bezpośrednio z problemem niepłodności. Niezależnie od etapu terapii, czy też wcześniejszych doświadczeń, niezwykle ważne jest aby osoby zmagające się z problemem niepłodności otrzymywały nie tylko wsparcie medyczne, ale również psychologiczne i społeczne.

Bibliografia

1. Aouil B. (2004). Psychologia pomocy Online czyli Internet w poradnictwie psychologicznym. Bydgoszcz, Magraf s.c;
2. Baor L., Blickstein I. (2005): Psychosocial aspects of the direct path from infertility to the „instant family”: are all risks known, Harefuah. May;144(5):335-40, 382;
3. BarghJ.A., McKenna K.Y.A. (2009). Internet a życie społeczne W: W.J. Paluchowski (red.), Internet a psychologia. Możliwości i zagrożenia (s. 43-44). Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN;
4. Bączkowski, T., Ciepiela, P., Jaroszewicz, A., Antonowicz, A., Szołomicka-Kurzawa, P., Kurzawa, R. (2007). Sex life among infertile couples treated with artificial reproductive techniques. Family Medicine and Primary Care Review, 9(3), 375–377;
5. Bielawska-Batorowicz E. (1998): Niepłodność i jej wybrane psychospołeczne aspekty. Ginekol Pol. 69 (12): 1116-1125;
6. Bielawska- Batorowicz E. (2006): Psychologiczne aspekty prokreacji, Wyd. Śląsk, Katowice; Cobb, S. (1976). Social support as a moderator of life stress. Psychosomatic Medicine, 38(5), 300–314;
7. Bielawska-Batorowicz E„ Czechowski B., Karowicz-Bilińska A., Kowalski A., Ochędalski T., Sałata I., Kowalska-Koprek U. (1993). Współpraca lekarza-ginekologa i psychologa w leczeniu niepłodności, Ginekologia Polska, 11, 577- 580;
8. Dembińska A. (2011): Koszty psychologiczne doświadczane przez kobiety zmagające się z niepłodnością; [w: ] Oblicza współczesnej psychologii. Jedność w różnorodności? XXXIV Zjazd Naukowy Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Katowice 18-21 września 2011;
9. Dembińska, A., Malina, A. (2019). Ujawniać czy nie ujawniać? Postawy wobec jawności metod wspomaganego rozrodu na gruncie polskim. W: H. Liberska, A. Malina, D. Suwalska-Barancewicz, Codzienne i niecodzienne zmagania zwykłych ludzi (s. 218–232). Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego
10. Łuczak-Wawrzyniak, J., Pisarski, T. (1997). Psychologiczne problem w leczeniu niepłodności. W: T. Pisarski, M. Szamatowicz (red.), Niepłodność (s. 298–304). Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL;
11. Malina, A., Głogiewicz, M., Piotrowski, J. (2019). Supportive social interactions in infertility treatment decrease cortisol levels. Experimental study report. Frontiers in Psychology;
12. Malina A, Suwalska-Barancewicz D. (2020). Znaczenie wsparcia społecznego dla dobrostanu psychicznego osób leczących się z powodu niepłodności. Polskie Forum Psychologiczne, tom 25, numer 4, s. 417–430;
13. McNaughton-Cassill, M.E., Bostwick, J.M., Vanscoy, S.E., Arthur, N.J., Hickman, T.N., Robinson, R.D., Neal, G.S. (2000). Development of brief stress management support groups for couplesundergoing in vitro fertilization treatment. Fertility and Sterility, 74(1), 87–93;
14. Sarason, I.G., Sarason, B.R. (red.), (1985). Social support: Theory, research and applications. Dordrecht, the Netherlands: Martinus Nijhoff;
15. Sęk H. (1997). Rola wsparcia społecznego w sytuacji kryzysowej. W: D. Kubacka- Jasiecka, A. Lipowska-Teutsch (red.). Oblicza kryzysu psychologicznego i pracy interwencyjnej (s. 159-161). Kraków, Wydawnictwo ALL;
16. Sęk H. (2003). Wsparcie społeczne jako kategoria zasobów i wieloznaczne funkcje wsparcia. W: Z. Juczyński, N. Ogińska-Bulik (red.). Zasoby osobiste i społeczne sprzyjające zdrowiu jednostki (s. 18-30). Łódź, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego;
17. Sęk H., Cieślak R. (2004). Wsparcie społeczne, sposoby definiowania, rodzaje i źródła wsparcia, wybrane koncepcje teoretyczne. W: H. Sęk, R. Cieślak (red.). Wsparcie społeczne, stres i zdrowie (s. 11-29). Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN