Kilka słów na temat pojęcia stresu

Pojęcie stresu opisywane jest w literaturze na wiele sposobów. Niemniej jednak, najczęściej przyjmuje się, że określa ono przykry stan psychiczny, który powstaje w naszym organizmie na skutek działania konkretnego bodźca, jakim może być zdarzenie losowe, problemy w pracy, kłótnia z bliską osobą, czy też choroba. Psychologowie zwracają uwagę na fakt, że intensywność doświadczanego stresu zależy od wielu czynników, takich jak rodzaj oddziałującego bodźca, typ osobowości, specyfika układu neurohormonalnego danej jednostki. Specjaliści z zakresu zdrowia psychicznego są zgodni, że niezależnie od swojej intensywności, stres stanowi swoisty stan alarmowy dla naszego organizmu. Natomiast w sytuacji, w której intensywność stresu przekracza odporność jednostki, istotnie zwiększa się ryzyko rozwoju zaburzeń psychosomatycznych – w tym tych o charakterze seksualnym.

Zagadnienie stresu wzbudza zainteresowanie naukowców już od ponad dwóch wieków. Za przełomowe w tym zakresie uznaje się jednak opracowanie niniejszego pojęcia przez kanadyjskiego fizjologa oraz endokrynologa – Hansa Selye. Niniejszy uczony potraktował zjawisko stresu jako nieswoistą reakcję organizmu człowieka na stawiane mu żądania środowiskowe. Zdaniem Selye, opisana nieswoistość reakcji stresowej przejawia się w specyficznej aktywacji zarówno układu nerwowego, jak i wewnątrzwydzielniczego. Reakcja ta przebiega podobnie w różnych okolicznościach i przy działaniu różnych bodźców.

Zdaniem psychologów, współczesny świat – związany z dynamicznym rozwojem techniki oraz kultury – doprowadził do sytuacji, w której na co dzień musimy mierzyć się z jeszcze większą ilością bodźców, które potencjalnie odpowiedzialne są za rozwój reakcji stresowej. To sprawia, że nasza odporność w wielu przypadkach ulega osłabieniu. Oznacza to, że nie tylko doświadczamy większej ilości stresu, ale także często braku poczucia bezpieczeństwa oraz poczucia utraty sił, co może doprowadzić do rozwoju zaburzeń nastroju.

Tym samym, specjaliści z zakresu zdrowia psychicznego dostrzegają, iż nawet u młodych osób dochodzi do zachwiania równowagi psychicznej oraz coraz częściej do rozwoju zaburzeń psychosomatycznych. Zdaje się to mieć ogromny wpływ także na zdrowie seksualne człowieka. W dalszej części artykułu opiszemy specyficzny związek zjawiska stresu z seksualnością kobiet.

Stres a jakość życia seksualnego

Związek stresu z problemami w obrębie życia seksualnego jest coraz częściej dostrzegany przez psychologów oraz specjalistów z zakresu seksuologii. Już wspomniany wyżej Hans Selye, w swojej koncepcji stresu wspominał o zespole przystosowawczym, na który składa się nie tylko reakcja alarmowa, ale także stadium odporności i wyczerpania. Nieprawidłowy przebieg tego zespołu może doprowadzić do rozwoju różnych nieprawidłowości, wśród których wymienia się zaburzenia seksualne.

Badania przeprowadzone na początku XXI wieku przez Zbigniewa Lwa-Starowicza (polskiego lekarza psychiatrę, psychoterapeutę i seksuologa) dowiodły, iż stres w istotny sposób wpływa na jakość życia seksualnego Polek. W swoim Raporcie Seksualności Polaków przedstawił wyniki badań, na podstawie których określone zostały najistotniejsze stresory wpływające na jakość życia seksualnego.

Są nimi:

• Problemy finansowe;
• Przeżywanie żałoby;
• Utrata pracy;
• Doświadczenie poważnej choroby;
• Rozwód.

Psychologowie zwracają także uwagę na inne sytuacje stresowe, które oddziałują zarówno na życie seksualne kobiet, jak i mężczyzn. Wśród nich wymieniają zarówno częste kłótnie małżeńskie, jak i problemy mieszkaniowe (związane między z koniecznością mieszkania z teściami). Niemniej jednak, stres nie odpowiada jedynie za pogorszenie jakości oraz intensywności życia seksualnego kobiet. Okazuje się bowiem, że może on wpływać na rozwój konkretnych dysfunkcji seksualnych, takich jak: zaburzenia orgazmu, zaburzenie pożądania oraz podniecenia.

Z uwagi na narastający udział stresu w naszej codzienności, w społeczeństwie coraz częściej dostrzegane jest zjawisko „mody na sporadyczny seks”, które może stanowić konsekwencję przewlekłego zmęczenia, niejednokrotnie dotykającego młode kobiety oddane swojej pracy zawodowej.

Dwukierunkowość związku zaburzeń seksualnych ze stresem

Związek stresu z seksualnością kobiety bez cienia wątpliwości jest znaczący, a jednocześnie bardzo złożony. Psychologowie dostrzegają, że w wielu przypadkach przyjmuje on dwukierunkowy charakter. Okazuje się bowiem, że doświadczanie przez kobietę zaburzeń seksualnych, samo w sobie jest na tyle silnym stresorem, iż w jego następstwie dochodzi nie tylko do jeszcze głębszej dysfunkcji, ale także do rozwoju zaburzeń towarzyszących, w tym zaburzeń nastroju oraz choroby wrzodowej żołądka.

Związek między tymi zmiennymi prezentuje także zależność odwrotną. Kobiety doświadczające na co dzień stresu, który nie jest ściśle powiązany ze sferą seksualną, mogą wykazywać uogólnioną niechęć do seksu, która może być określana mianem zobojętnienia, czy też oziębłości seksualnej.

Wpływ długotrwałego stresu na życie seksualne kobiet

Analizując związek stresu z seksualnością kobiety, specjaliści przywiązują szczególną uwagę do wpływu stresu długotrwałego, który może stanowić konsekwencję serii niepowodzeń życiowych związanych zarówno z życiem osobistym, zawodowym, jak towarzyskim. Psychologowie dostrzegają, że takie sytuacje jak problemy w związku (wynikające między innymi z rozczarowania partnerem), doświadczanie nieprzyjemności w miejscu pracy, czy też problemy wychowawcze z dziećmi, mogą doprowadzić zarówno do problemów z pożądaniem, jak i trudności w osiąganiu orgazmu. W niektórych przypadkach mogą stanowić nawet jedną z przyczyn rozwoju niepłodności.

Opracowania z zakresu endokrynologii zawracają uwagę, iż doświadczanie długotrwałego stresu może doprowadzić do rozwoju hiperprolaktynemii (czyli podwyższonego poziomu hormonu prolaktyny w obrębie centralnego układu nerwowego). Za sprawą tego zjawiska może dochodzić do zakłóceń prawidłowej czynności układu neurohormonalnego, co w konsekwencji doprowadzić może do rozwoju dysfunkcji seksualnych oraz problemów z płodnością. Co ciekawe, nawet wtedy, kiedy bodziec odpowiedzialny za wywołanie stresu znika ze środowiska zewnętrznego, specyficzna forma pamięci po nim pozostaje w postaci przewlekłego rozregulowania czynności układu neurohormonalnego.

Z uwagi na ten fakt, wiele kobiet zgłaszających się do gabinetu ginekologa, czy też seksuologa, w obliczu doświadczania zaburzeń seksualnych neguje udział stresu w ich powstawaniu. Niemniej jednak, po przeprowadzeniu przez specjalistę wnikliwego wywiadu może okazać się, że kilka miesięcy, a nawet lat temu, pacjentka doświadczyła długotrwałego, intensywnego stresu, który stanowi jedną z istotnych przyczyn rozwoju jej problemów. Warto bowiem pamiętać, że negatywne konsekwencje długotrwałego stresu nie zawsze mają miejsce w trakcie trwania trudnej sytuacji lub bezpośrednio po jej ustąpieniu. Często stres odciska piętno na naszym organizmie w sposób powolny, aczkolwiek konsekwentny, doprowadzając w ten sposób między innymi do zaburzenia czynności układu neuroendokrynnego.

Życie seksualne kobiet a doświadczenie intensywnego stresu, w tym traumy

Wpływ stresu na jakość życia seksualnego powinniśmy rozważyć także w kontekście doświadczenia przez kobietę krytycznego wydarzenia życiowego. Za takie wydarzenia uznaje się sytuację, która doprowadza do istotnej zmiany relacji jednostki ze znaczącym dla niej obiektem / obiektami i zmiana ta wymaga intensywnego wysiłku do ponownego przystosowania się. Taka konieczność ponownego przystosowania się niesie ze sobą różne skutki w kontekście zdrowia psychicznego, ze szczególnym uwzględnieniem sfery seksualnej. Za krytyczne wydarzenia życiowe uznaje się zatem sytuacje, które na co dzień nie mają miejsca.

Podążając za koncepcją zmian życiowych, wymienia się następujące krytyczne wydarzenia w życiu kobiety:

• Śmierć ukochanej osoby / współmałżonka; 
• Doświadczenie rozwodu / separacji / rozpadu więzi romantycznej;
• Utratę pracy;
• Diagnozę choroby (ze szczególnym uwzględnieniem choroby nowotworowej); 
• Konieczność zmiany pracy;
• Doświadczenie nadużycia o charakterze seksualnym;
• Przygotowanie do małżeństwa / wystawnego wesela;
• Ciążę.

Warto zwrócić uwagę, że wymienione wyżej specyficzne wydarzenia życiowe, w znacznej mierze dotyczą sfery partnerskiej, a zatem również sfery seksualnej kobiety.

Nie podlega wątpliwości fakt, iż doświadczanie intensywnego stresu doprowadza do zaburzenia zarówno sfery emocjonalnej, jak i seksualnej. Zdarza się, że w obliczu utraty najbliższej osoby (uznawanej za jeden z najbardziej traumatycznych stresorów) dochodzi do długotrwałych problemów seksualnych, które określane są nawet mianem Syndromu Wdowy. Zaburzenie to nie tylko istotnie wpływa na życie seksualne kobiety, ale także może doprowadzić do rozwoju depresji, co jeszcze bardziej nasila osłabienie sprawności seksualnej oraz popędu. Nawet po upływie wielu lat, objawy niniejszego syndromu mogą się nasilać. W tym przypadku, zastosowanie leków przeciwdepresyjnych paradoksalnie może jeszcze pogłębiać doświadczane dysfunkcje seksualne. Dlatego też, za najważniejszy z elementów terapii uznaje się oddziaływania psychoterapeutyczne – ze szczególnym uwzględnieniem terapii poznawczo-behawioralnej.

Kolejnym krytycznym wydarzeniem życiowym wpływającym na seksualność kobiety jest rozwód, który może generować uogólnioną negatywną postawę wobec mężczyzn, a także niechęć do wchodzenia w kontakty intymne z nimi. Psychologowie dostrzegają także, że w przypadku niektórych kobiet znajdujących się w separacji może dojść do rozwoju zespołu Havelock-Ellisa, który polega na kompulsywnym masturbowaniu się przez kobiety strumieniem wody, w celu osiągnięcia satysfakcji. Powodem podejmowania takich działań jest brak stałego partnera seksualnego.

Przejście na emeryturę również uznawane jest za krytyczne wydarzenie. Okazuje się, że doświadczany w jego obliczu stres może doprowadzić do rozwoju Syndromu Zamykających się Drzwi. Wówczas, kobieta może zdać sobie sprawę z tego, że przed nią ostatnia szansa na przeżycie spełnienia seksualnego.

Rozpoznanie choroby przewlekłej oraz związane z nią leczenie także wpływa na jakość życia seksualnego. W obliczu intensywnego stresu może doprowadzić nawet do awersji seksualnej. Seksualność kobiet zmagających się z chorobą nowotworową w znacznym stopniu uzależniona jest od wsparcia okazywanego przez małżonka.

Co ciekawe, stres odczuwany w związku z intensywnymi przygotowaniami do ślubu / wesela także może wpłynąć na rozwój dysfunkcji seksualnych u kobiet, które najczęściej przyjmują postać zaburzeń orgazmu. Psychologowie zwracają również uwagę, że stres wynikający z nieprawidłowości związanych z przebiegiem ciąży istotnie obniża ochotę kobiety na zbliżenia intymne ze swoim partnerem.

Stres związany z życiem zawodowym a seksualność kobiet

We współczesnym świecie spełnienie w pracy zawodowej zajmuje ważne miejsce w hierarchii potrzeb wielu kobiet. W obliczu ukierunkowania swojej uwagi na odniesienie sukcesu, wiele kobiet na co dzień doświadcza intensywnego stresu.

Wśród najczęstszych stresorów związanych z życiem zawodowym wymienia się:

• Nadmiar obowiązków zawodowych;
• Konieczność spełniania ściśle określonych terminów realizacji zadań;
• Konflikty interpersonalne z pozostałymi pracownikami;
• Uzależnienie od aktualnej kondycji firmy w obliczu zmieniającej się koniunktury;
• Niezadowolenie z otrzymywanego wynagrodzenia.

Doświadczanie tego typu stresorów odpowiada za rozwój określonych dysfunkcji seksualnych u kobiet, takich jak: obniżenie libido, niezdolność do osiągania orgazmu, czy też uogólniona oziębłość seksualna.

Część kobiet, zwłaszcza na wysokich stanowiskach, może także doświadczać objawów nerwicy dyrektorskiej. Niniejsza przypadłość najczęściej dotyczy osób, które w skuteczny sposób nie radzą sobie z rozwiązywaniem problemów dotyczących sfery życia zawodowego. Pierwsze objawy zaburzenia związane są z całkowitym pochłonięciem przez pracę, a tym samym wyparciem potrzeb seksualnych. W obliczu długotrwałego funkcjonowania w takim stanie, pojawiające się trudności sprawiają, iż odczuwany stres narasta, a frustracja nie znajduje ujścia. W efekcie, kobieta nie tylko odsuwa się od partnera seksualnego, ale także izoluje się od bliskich, w tym nawet swoich dzieci.

Innym intensywnym stresorem związanym z życiem zawodowym jest utrata stanowiska pracy. Takie wydarzenie życiowe w wielu przypadkach doprowadza do rozwoju konfliktów między partnerami, a w efekcie do osłabienia jakości życia seksualnego. W przypadku kobiet, utrata pracy może doprowadzić nawet do rozwoju objawów zespołu Kehrera. Zaburzenie to doprowadza do odczuwania nadmiernego pobudzenia psychoruchowego oraz napięcia. W ciągu kilku miesięcy mogą pojawić się objawy somatyczne pod postacią zaburzeń miesiączkowania, bólu w dolnej części brzucha, a nawet świądu pochwy, czy też uporczywych upławów. Zespół Kehrera najczęściej występuje u kobiet o prawidłowym poziomie libido, które jednak nie zaznają zaspokojenia swoich potrzeb seksualnych przez partnera, z którym pozostają w konflikcie w obliczu problemów zawodowych.

Wpływ stresu na plany prokreacyjne kobiet

Coraz częściej rozpoznawany problem niepłodności skłania specjalistów do rozważań na temat wpływu czynników psychogennych na plany prokreacyjne kobiet. Liczne spostrzeżenia oraz dane zawarte w literaturze przedmiotu zwracają uwagę na udział stresujących wydarzeń, czy też doświadczania przewlekłego stresu w obliczu rozwoju niepłodności okresowej lub trwałej. Próbując zatem ustalić zakres najbardziej optymalnych warunków do zapłodnienia, bierze się pod uwagę wiele czynników psychicznych, w tym tych o znaczeniu stresogennym.

Zdaniem psychologów, doświadczenie w przeszłości obciążającego zdarzenia psychicznego (zwłaszcza o charakterze seksualnym) może generować przewlekłe zmiany w obrębie układu neurohormonalnego, a tym samym wpływać nie tylko na utrudnienie samego zapłodnienia, ale także na żywotność płodu. Podobnie to wygląda w przypadku długotrwałego narażenia na stres, który może mieć miejsce w pracy, czy też w domu. Okazuje się, że nawet długo utrzymujący się stres o umiarkowanej intensywności negatywnie wpływa na możliwość zajścia w ciążę, a także na jej prawidłowy przebieg.

Doniesienia te potwierdzają obserwacje specjalistów. Ich zdaniem, wiele par borykających się z problemem niepłodności mierzy się ze zjawiskiem narastającego stresu, a ten z kolei jeszcze bardziej utrudnia prawidłowe zapłodnienie( na temat wpływu stresu na płodność piszemy w artykule CZY STRES MOŻE WPŁYWAĆ NA PŁODNOŚĆ). Natomiast w momencie, w którym para rezygnuje ze starań, a natężenie doświadczanego przez nich stresu ustępuje, wówczas może dojść do powodzenia w zakresie realizacji planów prokreacyjnych.

Stres a rozwój seksualny dziewcząt w okresie dojrzewania

Okres dojrzewania to czas intensywnych zmian hormonalnych oraz fizycznych, których efektem jest osiągnięcie biologicznej dojrzałości płciowej. Doświadczająca tych dynamicznych przemian młoda kobieta równocześnie rozwija swój potencjał emocjonalny oraz intelektualny, w związku z tym, jak nigdy dotąd, narażona jest na doświadczanie intensywnego stresu. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest nie tylko uwarunkowana zmianami hormonalnymi labilność emocjonalna, ale także codzienne sytuacje życiowe, które w obliczu dojrzewania nabierają nowego znaczenia. Za szczególnie stresogenne sytuacje dla dziewcząt w okresie dojrzewania uznaje się: konflikty rodzinne, konflikty w obrębie grupy rówieśniczej, niepowodzenia w nauce, a także spory z nauczycielami. Ważnym czynnikiem stresogennym dla niektórych dziewcząt jest także uświadomienie sobie własnej seksualności oraz obawy przed spostrzeganiem przez rówieśników w kategoriach obiektu seksualnego. Intensywny stres związany z uświadomieniem sobie własnej seksualności może przybierać różne konsekwencje – jedną z nich jest rozwój zaburzeń odżywiania, które w rozumieniu dziewcząt mają niejako chronić je przed staniem się obiektem seksualnym.

Nie tylko okres dojrzewania, ale także czas go poprzedzający jest bardzo istotny dla rozwoju psychoseksualnego. Psychologowie są zdania, że w okresie dzieciństwa zbiera się ogólne doświadczenia wpływające na kształtowanie się podstawowych cech osobowości, które będą manifestować się niemal we wszystkich formach zachowania. Doświadczanie intensywnego stresu na tym etapie, związanego między innymi z wczesnym dojrzewaniem płciowym, może zaburzyć ten proces, a nawet doprowadzić do rozwoju patologicznych wzorców zachowania oraz zaburzeń psychicznych (w tym przede wszystkim zaburzeń osobowości).

Liczne badania oraz obserwacje specjalistów potwierdzają, że stres może doprowadzić do zaburzeń miesiączkowania, zwłaszcza u dziewcząt w okresie dojrzewania. Związane jest to między innymi z podwyższonym poziomem katecholamin, kortyzolu oraz b-endorfin, będących konsekwencją stresu.

Stres związany z doświadczeniem nadużyć seksualnych

Zgodnie ze stanem współczesnej wiedzy oraz doświadczeniem specjalistów, to właśnie stres związany z doświadczeniem nadużyć seksualnych uznawany jest za jeden z podstawowych czynników rozwoju dysfunkcji seksualnych. Nie podlega wątpliwości fakt, iż bycie ofiarą wykorzystania seksualnego niesie ze sobą liczne i często nieodwracalne konsekwencje. W literaturze specjalistycznej znajdziemy liczne opracowania, które starają się wyjaśnić proces psychologicznych reakcji na takie zdarzenia. Jedna z teorii – określająca zjawisko Syndromu Traumy Gwałtu – wyróżnia dwie zasadnicze fazy stresu: ostrą oraz długoterminową.

Faza stresu ostrego

Nazywana jest fazą dezorganizacji. Wówczas, kobieta ma poczucie wewnętrznego rozbicia. Może także doświadczać specyficznych objawów fizjologicznych przyjmujących postać: bólu, pieczenia oraz infekcji w obrębie układu moczowego i płciowego, krwawień rektalnych (odbytniczych), zaburzeń czynności układu pokarmowego, bólów głowy, przewlekłego zmęczenia i istotnych trudności ze snem. Charakterystyczne dla tej fazy jest także podniesienie w organizmie poziomu stresu do tego stopnia, iż kobieta jest w stanie reagować gwałtownie nawet na bodźce zewnętrzne o niewielkim natężeniu. W tym czasie, kobieta może prezentować jeden z dwóch modeli reakcji emocjonalnej: ekspresyjny (wyrażający się w złości oraz wzmożonej płaczliwości) oraz kontrolowany (związany z powściągliwością w okazywaniu własnych uczuć).

Faza stresu długoterminowego

Zaczynająca się zazwyczaj 2 a nawet 3 tygodnie po wystąpieniu traumatycznego zdarzenia. Wówczas, kobieta zaczyna doświadczać uogólnionej dezorganizacji. Rozpoczyna także poszukiwanie wsparcia społecznego, tym samym mierząc się z natężonym lękiem. W tej fazie dochodzi zazwyczaj do ujawnienia się zespołu lęków seksualnych – przede wszystkim tych związanych z ponownym rozpoczęciem współżycia. Objawy fazy długoterminowej mogą rozwijać się nawet do 2 lat po doświadczeniu traumy.

Zdaniem specjalistów, w obliczu doświadczenia tak traumatycznego zdarzenia, kobiety doświadczają długoterminowych konsekwencji stresu o charakterze somatycznym, które zwykle kumulują się w piersiach, a także pośladkach i genitaliach. Niektóre kobiety mogą także doświadczać psychosomatycznego bólu w obrębie kości. Ponadto, w obliczu traumy mogą pojawić się bolesne miesiączki (nawet z utratą przytomności) oraz istotne problemy w zakresie planów prokreacyjnych.

W obliczu intensywnego, a zarazem przewlekłego stresu, który stanowi jedno z licznych następstw nadużycia seksualnego, kobiety mogą doświadczać trwałej niechęci wobec kontaktów seksualnych, a w niektórych przypadkach przejawiać zachowania seksualne o charakterze kompulsywnym.

Pomoc psychologiczna dla kobiet doświadczających problemów seksualnych w obliczu stresu

W obliczu zwiększającego się udziału stresu w życiu codziennym kobiety, pogłębieniu podlegają także doświadczane przez nią problemy seksualne. W przypadku ich występowania, niezwykle ważne jest poszukiwanie wsparcia w gabinecie psychologa, psychoterapeuty, seksuologa, a także ginekologa. Niestety, z uwagi na odczuwanie wstydu związanego z opowiadaniem o sferze życia seksualnego, wiele kobiet nie mówi o swoich problemach nawet podczas wizyt kontrolnych w gabinecie zaufanego ginekologa. To duży błąd, albowiem doświadczanie zaburzeń seksualnych w obliczu stresu można poddać skutecznym oddziaływaniom terapeutycznym.

Pierwszym etapem pomocy specjalistycznej jest jednak diagnoza problemu i ustalenie jego prawdopodobnych przyczyn. Tylko w ten sposób możliwe stanie się zaplanowanie skutecznej terapii. Jeśli psycholog / psychoterapeuta (w porozumieniu ze specjalistami z dziedziny ginekologii) ustali, że za powstawanie zaburzeń seksualnych u pacjentki w głównej mierze odpowiedzialny jest doświadczany przez nią stres, wówczas najskuteczniejszą metodą terapeutyczną może okazać się zastosowanie technik relaksacyjnych. Wśród tych powszechnie stosowanych wymienia się:

• Relaksację Jacobsona – polegającą na stopniowym zmniejszaniu napięcia w określonych grupach mięśni, doprowadzając tym samym do poczucia rozluźnienia;
• Trening autogenny Schultza – polegający na nauce wyzwalania u siebie kontrolowanej reakcji odprężenia, nawet w sytuacji doświadczania silnego stresu;
• Muzykoterapię – stanowiącą metodę pomocniczą dla właściwych oddziaływań terapeutycznych.

Najważniejsze jest jednak ustalenie najważniejszych stresorów oraz przyczyn niewłaściwej reakcji na nie. Dzięki systematycznej współpracy ze specjalistą, możliwe staje się nie tylko wypracowanie efektywnych metod radzenia sobie ze stresem, ale przede wszystkim nabycie wiedzy i umiejętności niezbędnych do utrzymywania prawidłowej higieny życia psychicznego na co dzień.

Podsumowanie

Zgodnie ze stanem współczesnej wiedzy, stres uznawany jest za jedną z najczęstszych przyczyn rozwoju zaburzeń seksualnych, a także innych chorób o charakterze psychosomatycznym, które zazwyczaj związane są z osłabieniem aktywności seksualnej jednostki. Związek stresu z seksualnością zdaje się mieć nie tylko niewątpliwy, ale także dwukierunkowy charakter. Dlatego też, w obliczu doświadczania przez kobiety problemów w niniejszej sferze życia, niezbędne staje się zasięgnięcie wsparcia w gabinecie specjalisty. Jednocześnie, w tym miejscu warto pamiętać, że podstawą każdej skutecznej terapii jest postawienie trafnego rozpoznania. W związku z tym, w procesie diagnozy zaburzeń seksualnych związanych ze stresem powinien brać udział nie tylko psycholog / seksuolog, ale także ginekolog. To bardzo ważne, aby – w obliczu współczesnego natężenia stresu oraz konsekwencji z nim związanych – coraz częściej mówić o konieczności nabywania umiejętności radzenia sobie ze stresem. Ograniczenie negatywnego wpływu stresu na naszą codzienność sprzyja nie tylko poprawie życia seksualnego, ale także ogólnemu zdrowiu psychicznemu oraz somatycznemu.

Bibliografia

1. Baker C. A cognitive-behavioural model for the formulation and treatment of sexual dysfunction”. W: Ussher J., Baker C. (red.). Psychological perspectives on sexual problems: new directions in theory and practice. Routledge, London, 1993; 110–128;
2. Beck J.G., Barlow D.H. The effects of anxiety and attentional focus on sexual responding — II: Cognitive and affective patterns in erectile dysfunction. Behaviour Research and Therapy 1986; 24: 19–26;
3. Falewicz A., Psychologiczne koncepcje stresu i radzenia sobie, Studia Paradyskie, 2017, 27; 
4. Heszen-Niejodek I. Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie. W: Strelau J. (red.). Psychologia. Podręcznik akademicki. GWP, Gdañsk 2000: 465-492;
5. Izdebski Z., Seksualność Polaków na początku XXI wieku. Studium badawcze, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012;
6. Jarząbek G., Pawłaczyk M., Friebe Z., Grys M., Bieś Z. Zagadnienia rozwoju psychoseksualnego i problem stresu w ginekologii dziecięcej. Seksuologia Polska 2005; 3: 1, 32-35;
7. Jodko A, Głowacz J, Kokoszka A. Zgłaszanie zaburzeń funkcji seksualnych jako objawu podczas terapii zaburzeń lękowych. Seksuologia Polska; 2008; 6(1): 26–32
8. Lew-Starowicz Z. Zaburzenia seksualne w praktyce ogólnolekarskiej. Wydawnictwo Termedia, Poznań 2004;
9. Lew-Starowicz Z., Krajka K., Darewicz B. i wsp. Zdrowie seksualne – trudny problem dla lekarzy. Seksuologia Polska 2004; 2 (2): 33-38;
10. Lew-Starowicz M. Zaburzenia seksualne w psychiatrii. In: Lew- Starowicz M, Skrzypulec V. ed. Podstawy seksuologii. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010: 274–276;
11. Łuszczyńska-Cieślik A. Przemoc seksualna i jej psychologiczne konsekwencje. Dorosłe ofiary gwałtu – zarys problematyki. W: Nowiny Psychologiczne 1994; 1: 71-85; 
12. Marszałek L., Kulturowe uwarunkowania roli kobiety we współczesnym społeczeństwie, Seminare. Poszukiwania naukowe, 2008, 25;
13. Minnen AV, Kampman M. The interaction between anxiety and sexual functioning: A controlled study of sexual functioning in women with anxiety disorders. Sexual and Relationship Therapy. 2000; 15(1): 47–57;
14. Nobre P.J., Pinto-Gouveia J. Differences in automatic thoughts presented during sexual activity between sexually functional and dysfunctional men and women. Journal of Cognitive Therapy and Research 2008; 32: 37–49;
15. Ogińska-Bulik N, Juczyński Z. Konsekwencje doświadczanych negatywnych wydarzeń życiowych – objawy stresu pourazowego i postraumatyczny wzrost. Psychiatria. 2012; 9; 
16. Terelak J. Psychologia stresu. Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2001;
17. Widera-Wysoczańska A. Zdrowotne konsekwencje chronicznego urazu doznanego w dzieciństwie. W: Dolińska-Zygmunt G. (red.). Podstawy psychologii zdrowia. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wroc³aw 2001: 273-241;
18. Wiegel M., Scepkowski L.A., Barlow D.H. Cognitive-Affective Processes in Sexual Arousal and Sexual Dysfunction. Materiały konferencyjne Kinsey Institute Conference: Methodological Approaches In Reproductive Psychophysiology Bloomington, Indiana, USA 2003; 1–34;
19. Zdrojewicz Z., Lelakowska K. Rola stresu w problemach, zaburzeniach i preferencjach seksualnych. Seksuologia Polska 2006; 4: 69–79.