Autyzm a zaburzenia sensoryczne i ich wpływ na problemy z jedzeniem

Autyzm kojarzony jest głównie z zaburzeniami w obrębie komunikacji oraz relacji społecznych. Warto jednak wiedzieć, że często towarzyszą mu zaburzenia sensoryczne. Na przestrzeni kolejnych dekad obserwacji oraz badań naukowych dostrzeżono, że u osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu w odmienny sposób może funkcjonować zarówno zmysł słuchu, wzroku, dotyku, równowagi, jak i smaku oraz węchu, co istotnie może wpływać na proces jedzenia. Zdaniem specjalistów, osoby autystyczne mogą wykazywać nadwrażliwość lub niedostateczną wrażliwość na bodźce zewnętrzne. Mogą także doświadczać tak zwanych „białych szumów”, które powodują zakłócenia w odbiorze stymulatorów zewnętrznych. Co więcej, nasze codzienne otoczenie i związane z nim dźwięki, obrazy oraz zapachy mogą być źródłem cierpienia dla osób z rozpoznaniem zaburzeń ze spektrum autyzmu.

Związek zaburzeń sensorycznych z problemami z odżywianiem u osób autystycznych został dostrzeżony przez Carla H. Delacato (amerykańskiego psychologa, autora licznych opracowań naukowych w dziedzinie zaburzeń ze spektrum autyzmu). Jego zdaniem, główną przyczyną problemów z jedzeniem u dzieci z autyzmem są problemy z rozróżnianiem smaków. Osoby o zbyt dużej wrażliwości na bodźce często ograniczają spożywanie jedzenia, co może doprowadzić do ich niedożywienia. Natomiast osoby o obniżonej wrażliwości na bodźce mogą przejawiać tendencje do spożywania produktów, które nie są do tego przeznaczone, a przyciągają jednostkę swoim kolorem, czy też zapachem. Takie osoby wręcz poszukują doznań smakowych, co również może stać się bardzo niebezpieczne dla ich zdrowia. W jednej ze swoich prac Carl H. Delacato opisywał przypadek chłopca, który szczególnie upodobał sobie smak farby olejnej o intensywnym niebieskim kolorze.

Judith Bluestone (autorka książek na temat autyzmu, która sama zmaga się zaburzeniami ze spektrum) dostrzegła również, że przyczyny problemów z jedzeniem u osób z autyzmem można doszukiwać się w przejawianej przez wielu nadwrażliwości na dźwięki. Autorka w swoich pracach zawarła informacje na temat osób autystycznych wykazujących trudności z żuciem pokarmów, który mógł stanowić źródło ogromnego dyskomfortu, a nawet cierpienia. Z uwagi na niniejszy fakt, osoby autystyczne mogą przejawiać tendencję do połykania pokarmów w dużych kawałkach, co może utrudniać nie tylko proces trawienia, ale także zwiększać ryzyko zadławień.

Jaka może być przyczyna niechęci przed przeżuwaniem? Zdaniem specjalistów, może to być związane zarówno z dźwiękami, które wydobywają się podczas gryzienia, jak i z zaburzeniami dotyczącymi napięcia mięśniowego. Niektóre osoby z autyzmem mogą gryźć tak mocno, że stanowią dla siebie zagrożenie. Zdarzają się bowiem przypadki bolesnych, a nawet krwawych ugryzień języka, czy też ręki.

Terapeuci pracujący z osobami ze spektrum autyzmu dostrzegają, że nieprawidłowości w przetwarzaniu impulsów sensorycznych i ich związek z problemami z odżywianiem może odbywać się na wielu poziomach. Poniżej opisane zostały najważniejsze z nich.

• Bodziec sensoryczny – SŁUCHOWY: może powodować u jednostki autystycznej opór przed spożywaniem pokarmów, które wydają głośny w ich opinii dźwięk (np. chrupanie świeżej marchewki, chipsów). Ponadto osoby te mogą unikać miejsc, w których spożywany jest pokarm przez większą grupę ludzi.
• Bodziec sensoryczny – DOTYKOWY: u osób z autyzmem może odpowiedzialny być za eliminowanie z codziennego jadłospisu pokarmów o określonej fakturze, konsystencji oraz temperaturze. W obronie przed spożywaniem pokarmów wywołujących niepokój, jednostka może doświadczać odruchu wymiotnego, dławienia się oraz krztuszenia.
• Bodziec sensoryczny – ZAPACHOWY: związany jest z unikaniem przez osoby z ZA (zaburzeniami ze spektrum autyzmu) pokarmów o określonym zapachu, który wyczuwalny jest z dużej odległości.

Problemy w obrębie układu pokarmowego u osób z autyzmem

Współcześnie coraz częściej zwraca się uwagę nie tylko na społeczno-emocjonalne konsekwencje autyzmu, ale także na te dotyczące zdrowia w wymiarze somatycznym. Specjaliści zwracają uwagę na zwiększone ryzyko problemów zdrowotnych u dzieci i dorosłych ze spektrum autyzmu. Problemy te bardzo często dotyczą funkcjonowania układu pokarmowego.

Wśród najczęściej rozpoznawanych zaburzeń w obrębie układu pokarmowego u dzieci z autyzmem wyróżnia się:

• Nadmierne gazy jelitowe;
• Częste wzdęcia;
• Biegunki;
• Odbijania „powietrza”;
• Uporczywe bóle brzucha;
• Zaparcia;
• Objawy charakterystyczne dla przebiegu refluksu żołądkowo-przełykowego, które mogą występować zarówno w ciągu dnia, jak i w nocy (powodując tym samym częste wybudzenia).

Wśród innych problemów zdrowotnych, których przebieg również może wywierać negatywny wpływ na funkcjonowanie układu pokarmowego, wyróżnia się charakterystyczne dla dzieci autystycznych przewlekłe zapalenia ucha środkowego. W wyniku przebiegu stanu zapalnego dzieci wielokrotnie otrzymują silne antybiotyki, które nie pozostają bez wpływu na stan flory bakteryjnej jelit.

Dietetycy oraz trenerzy żywieniowi zwracają także uwagę na problemy z trawieniem niektórych substancji przez osoby ze spektrum zaburzeń autyzmu. Najczęściej wymienianymi składnikami jest kazeina (białko mleka) oraz gluten (białko roślinne znajdujące się w pszenicy oraz pokrewnych ziarnach). Dlatego też, w terapii autyzmu coraz częściej stosowane są diety eliminacyjne, których założenia oraz efektywność opiszemy w dalszej części artykułu.

Zaburzenia pokarmowe u osób z rozpoznaniem zaburzeń ze spektrum autyzmu

Zaburzenia pokarmowe pojawiające się u dzieci ze spektrum autyzmu po raz pierwszy opisane zostały już w 1943 roku przez amerykańskiego psychiatrę – Leo Kannera. Wówczas, problemy te określone zostały mianem „ograniczonej diety”.

Przyglądając się współczesnym danym szacunkowym, jesteśmy w stanie dostrzec, że blisko 90% dzieci z rozpoznaniem zaburzeń ze spektrum autyzmu wykazuje pewne trudności pokarmowe. Natomiast aż u około 70% z nich stwierdza się wybiórczość pokarmową. Dietetycy oraz terapeuci zwracają także uwagę, że dzieci autystyczne są blisko 5-krotnie bardziej narażone na pojawienie się problemów pokarmowych w porównaniu do ich zdrowych rówieśników.

Wśród charakterystycznych zaburzeń pokarmowych u osób ze spektrum autyzmu (przede wszystkim u dzieci) stwierdza się:

• TRUDNOŚCI W JEDZENIU – które w literaturze specjalistycznej opisywane jest jako przyjmowanie przez dziecko mniej niż 20 określonych produktów, przy jednoczesnym wykluczeniu jednej grupy produktów (np. produktów mlecznych);
• SELEKTYWNE ZABURZENIE ODŻYWIANIA – związane zarówno z ograniczonym przyjmowaniem pokarmów, jak i wyrażaniem niechęci do wprowadzania nowych produktów;
• AWERSJĘ POKARMOWĄ – określaną jako swoisty lęk przed jedzeniem, często współwystępujący z selektywnym zaburzeniem odżywiania (opisanym pokrótce powyżej);
• NEOFOBIA ŻYWIENIOWA – charakterystyczny dla przebiegu zaburzeń ze spektrum autyzmu lęk przed nowymi produktami. Lęk jest na tyle silny, że może wywołać u dziecka nie tylko negatywne emocje, ale nawet agresywne reakcje;
• ARFID (z ang. Avoidant/Restrictive Food Disorder) – zaburzenie, które polega na długotrwałym ograniczeniu przyjmowania pokarmów. Zazwyczaj trwa dłużej niż miesiąc. W skrajnych przypadkach może dochodzić do odmawiania przyjmowania pokarmów i konieczności wprowadzenia żywienia klinicznego.

Wśród konsekwencji wyżej opisanych zaburzeń pokarmowych może dochodzić do spowolnienia rozwoju fizycznego oraz niedożywienia.

Diagnoza zaburzeń pokarmowych u dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu

Trafna diagnoza zaburzeń pokarmowych u osób z autyzmem jest niezbędna dla zaproponowania odpowiednich działań terapeutycznych. Niemniej jednak, zanim zostanie postawiona, powinna zostać poprzedzona licznymi konsultacjami ze specjalistami z różnych dziedzin.

Wskazane jest, aby w składzie zespołu diagnostycznego znaleźli się: lekarz rodzinny, laryngolog oraz neurolog, logopeda oraz/lub neurologopeda, fizjoterapeuta, psycholog oraz dietetyk. Zespół diagnostyczny wielokrotnie potrzebuje również wsparcia ze strony rodziców, którzy doskonale znają nawyki żywieniowe swojego dziecka i dzięki temu są w stanie przekazać specjalistom cenne informacje, niezbędne dla postawienia trafnego rozpoznania.

Proces diagnozy zaburzeń pokarmowych u osób ze spektrum autyzmu (zazwyczaj dzieci) składa się z kilku etapów. Poniżej przedstawione zostały najważniejsze z nich:

ETAP 1 – Konsultacja medyczna: zadaniem specjalistów jest wykluczenie organicznych przyczyn problemów żywieniowych przejawianych przez dziecko.

ETAP 2 – Konsultacja logopedyczna: wymagająca przeprowadzenia obszernego wywiadu dotyczącego sposobów przyjmowania pokarmów przez dziecko. Na tym etapie często przeprowadzane są badania kwestionariuszowe, a w wśród nich BAMBI (z ang. Brief Autism Mealtime Behaviour Inventory), który stosowany jest w diagnozie zaburzeń jedzenia u dzieci między 3 a 11 rokiem życia, oraz PMAS (z ang. Parent Mealtime Action Scale) wykorzystywany w diagnozie pacjentów między 2 a 17 rokiem życia. Dodatkowo, podczas takiej konsultacji, specjalista (logopeda lub neurologopeda) powinien poddać ocenie budowę oraz sprawność obszaru ustno-twarzowego, prezentowane przez dziecko fazy połykania i przejawianą przez rodziców technikę karmienia.

ETAP 3 – Konsultacja dietetyczna: polegająca na dokonaniu jakościowej oraz ilościowej oceny przyjmowanych przez dziecko pokarmów. Ponadto, na tym etapie niezbędne jest zbadanie stanu odżywienia dziecka.

ETAP 4 – Konsultacja fizjoterapeutyczna: obejmująca przede wszystkim ocenę prezentowanej przez dziecko koordynacji ruchów w obszarze ustno-twarzowym, jak również ocenę funkcji sensorycznych i samodzielności prezentowanej podczas przyjmowania posiłków.

ETAP 5 – Konsultacja psychologiczna: polegająca na obserwacji i ocenie emocji dziecka związanych z jedzeniem, jak również zachowań rodziców w czasie doświadczania przez dziecko trudności z jedzeniem.

Trening sensoryczny i żywieniowy jako pomoc w walce z zaburzeniami odżywiania w autyzmie

W swoich opracowaniach na temat zaburzeń jedzenia u osób z autyzmem Carl H. Delacato (amerykański psycholog, autor licznych książek na temat autyzmu) zaproponował trening sensoryczny, jako metodę pozwalającą na stopniowe rozszerzanie diety oraz wprowadzanie nowych nawyków żywieniowych. Trening sensoryczny w terapii zaburzeń jedzenia u osób z autyzmem składa się z kilku etapów, których realizacja powinna prowadzona być pod okiem specjalisty. Poniżej opisane zostaną najważniejsze wskazówki dotyczące rozszerzania jadłospisu u osób (w tym przede wszystkim dzieci) ze spektrum autyzmu.

• W sytuacji, w której dziecko lub osoba dorosła z autyzmem przejawia tak zwaną nadwrażliwość smakową, wskazane jest, aby do jej jadłospisu w pierwszej kolejności wprowadzane były słodkie lub słone potrawy o niskiej zawartości (lub całkowitym braku) wyrazistych przypraw.
• Nie jest wskazane także podawanie gazowanych napojów do posiłków, albowiem te są w stanie wzmocnić nasze doznania smakowe.
• Nowe smaki (charakteryzujące się wysoką kwasowością, bądź też goryczą) powinny być wprowadzane w bardzo małych ilościach (np. w formie kropelek dodanych do znanego i lubianego pożywienia). Ważne jest również, abyśmy informowali o tym, że wprowadzamy do diety nowy smak.

Podczas wprowadzania zmian żywieniowych, ważne jest także zwrócenie uwagi na sposób spożywania posiłku. Należy zachęcać osobę do przeżuwania, tak, aby możliwe stało się rozpoznanie smaków zawartych w daniu. W trakcie przeprowadzania takiego treningu bardzo ważna jest nie tylko powtarzalność, ale także cierpliwość.

Ważną informację stanowi także fakt, iż wiele osób z rozpoznaniem zaburzeń ze spektrum autyzmu przejawia nadwrażliwość na zapachy. Dlatego też przynajmniej na początku treningu wskazane jest unikanie przygotowywania posiłków zawierających kapustę, brokuły, kalafior, czy też brukselkę. Zdaniem specjalistów, zapachy te mogą wzbudzać niechęć, a nawet prowokować wymioty. W związku z tym wskazane jest, aby wprowadzany pokarm miał nie tylko łagodny smak, ale także zapach.

Interwencje dietetyczne w przebiegu zaburzeń odżywiania u dzieci z autyzmem

Wiele osób z rozpoznaniem zaburzeń ze spektrum autyzmu (w tym przede wszystkim dzieci) przejawia problemy z jedzeniem. Część z nich istotnie ogranicza ilość spożywanych produktów, co może doprowadzić nawet do rozwoju problemu niedożywienia. W związku z tym to również dieta w ciągu ostatnich lat stanowi coraz częstszy element terapii zaburzeń ze spektrum autyzmu. W dalszej części artykułu omówione zostaną najpowszechniejsze spośród interwencji dietetycznych stosowanych u pacjentów z ASD (zaburzeniami ze spektrum autyzmu). W przypadku najmłodszych pacjentów (kilkuletnich), coraz częściej mówi się o stosowaniu diet eliminacyjnych. Zwolennicy tego typu rozwiązań są zdania, że stosowanie się do ściśle określonych wytycznych żywieniowych jest w stanie doprowadzić do złagodzenia objawów i ogólnej poprawy funkcjonowania osób z autyzmem.

Współcześnie do najczęściej stosowanych diet zalicza się:

• Dieta hipoalergiczna – która powinna prowadzona być nie tylko przez doświadczonego dietetyka, ale także lekarza. Polega na wykluczeniu z jadłospisu wszystkich produktów, które wywołują objawy niepożądane u pacjenta. W niniejszej diecie bardzo ważne jest także stosowanie jak najwyższej jakości produktów, niezawierających w swoim składzie zbędnych barwników, sztucznych aromatów i konserwantów;
• Dieta bezglutenowa – zazwyczaj stosowana u osób z rozpoznaniem celiakii. Ten sposób odżywiania polega przede wszystkim na eliminacji glutenu (a zatem białka zawartego w popularnych zbożach i jego przetworach). Dieta bezglutenowa stosowana jest u osób z autyzmem jedynie czasowo, do momentu uzyskania poprawy w codziennym funkcjonowaniu;
• Dieta bezmleczna – polega na całkowitej eliminacji mleka zwierzęcego, a także przetworów zawierających niniejszy produkt. W tym przypadku również bardzo ważne jest pozostawanie pod stałą opieką specjalisty, aby w ten sposób uniknąć powstawania zagrażających zdrowiu niedoborów.

W tym miejscu warto zaznaczyć, że dietoterapia w przebiegu autyzmu nie należy do standardowych metod leczenia. Stanowi ona w pewnym sensie terapię uzupełniającą, a nawet eksperymentalną, albowiem do tej pory nie przeprowadzono wystarczającej ilości rzetelnych badań, które mogłyby potwierdzić skuteczność diet eliminacyjnych.

Niemniej jednak zależność między dietą a stanem psychicznym człowieka stanowi coraz częstszy przedmiot rozważań naukowców. Na przestrzeni ostatnich lat możemy nawet dostrzec coraz więcej opinii, zgodnie z którymi za jedną z przyczyn powstawania zaburzeń ze spektrum autyzmu możemy uznać nieprawidłowości w obrębie układu trawiennego.

Podsumowanie

Autyzm to poważne zaburzenie rozwoju oddziałujące na wiele sfer funkcjonowania człowieka. Jedną z nich w wielu przypadkach jest sfera odżywiania. Już od najmłodszych lat dzieci z autyzmem wykazują problemy z jedzeniem, które obejmują między innymi wybiórczość pokarmową i związaną z nią nadwrażliwość na smaki lub zapachy. Dlatego też jednym z elementów terapii powinien być trening sensoryczny, ukierunkowany na zmniejszenie lub zwiększenie wrażliwości dziecka zarówno na smaki, jak i zapachy. Dodatkowo, ze względu na dużą ilość problemów w obrębie układu trawiennego u osób z autyzmem, zaleca się stosowanie specjalnych diet (w tym diet eliminacyjnych), których celem jest poprawa funkcjonowania jednostki. Niemniej jednak warto pamiętać, że potwierdzenie skuteczności diet eliminacyjnych w terapii zaburzeń autystycznych wymaga przeprowadzenia większej ilości badań oraz obserwacji naukowych.

Bibliografia

1. Błeszyński, J.J. (2015). Komunikacja osób ze spektrum autyzmu – w poszukiwaniu najlepszych rozwiązań. W: B.B. Kaczmarek, A. Wojciechowska (red.), Autyzm i AAC. Alternatywne i wspomagające sposoby porozumiewania się w edukacji osób z autyzmem (s. 33–42). Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls;
2. Bryńska A. (2009). Zaburzenia współwystępujące w autyzmie i zespole Aspergera, [w:] Autyzm i zespół Aspergera, red. J. Komender, G. Jagielska, A. Bryńska, Warszawa, s. 65–66;
3. Chrościńska-Krawczyk M. (2017). Specyfika zaburzeń neurologicznych w przypadku osób ze spektrum autyzmu, [w:] Wsparcie młodzieży i dorosłych z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, red. K. Patyk, M. Panasiuk, Sopot, s. 136–150;
4. Dawidiuk I. (2009). Wpływ diety na zachowania autystyczne. Czy taka interwencja jest możliwa? [w:] Autyzm Na granicy zrozumienia, red. B. Winczura, Kraków, s. 23–34;
5. Hendy, H.M., Williams, K.E., Camise, T.S, Eckman, N., Hedemann, A. (2009). The Parent Mealtime Action Scale (PMAS): Development and association with children’s diet and weight. Appetite, 52(2), 328–339;
6. Jarosz M., Brajbisz M., Sanicka A. (2015). Leczenie żywieniowe autyzmu – szanse i zagrożenia. Żywienie Człowieka i Metabolizm, 43(3), 176-188;
7. Kaczmarek, B.B. (2015). Obraz narzędziem komunikacji – znaki i strategie wizualne wykorzystywane w usprawnianiu społecznego zrozumienia i komunikacji osób z ASD. W: B.B. Kaczmarek, A. Wojciechowska (red.), Autyzm i AAC. Alternatywne i wspomagające sposoby porozumiewania się w edukacji osób z autyzmem (s. 143–201). Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls;
8. Kucharczyk, I., Olempska-Wysocka, M. (2017). Trudności sensoryczne a pełnienie roli ucznia na przykładzie dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Forum Pedagogiczne, 7(2), 75–90;
9. Kuschner, E.S., Eisenberg, I.W., Orionzi, B., Simmons, W.K., Kenworthy, L., Martin, A., Wallace, G.L. (2015). A preliminary study of self-reported food selectivity in adolescents and young adults with autism spectrum disorder. Research in Autism Spectrum Disorders, 15–16, 53–59;
10. Lisiecka D. (2020). Zaburzenia czynności jedzenia u dzieci ze spektrum autyzmu. W: J. Kwasiborska-Dudek, D. Emiluta-Rozya (red.), Diagnoza i terapia logopedyczna małego dziecka z zaburzeniem ze spektrum autyzmu (ASD) (s. 261–275). Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia;
11. Lukens, C.T., Linscheid, T.R. (2008). Development and validation of an inventory to assess mealtime behavior problems in children with autism. Journal of Autism and Developmental Disorders, 38, 342–352;
12. Martins, Y., Young, R.L., Robson, D.C. (2008). Feeding and eating behaviors in children with autism and typically developing children. Journal of Autism and Developmental Disorders, 38(10), 1878–1887;
13. Mattila M.L., Hurtiga T., Haapsamo H., Jussila K., Kuusikko-Gauffin S., Kielinen M., Linna SL., Ebeling H., Bloigu R., Joskitt I., Pauls D.L., Moilanen I. (2010). Comorbit psychiatric disorders associated with Asperger syndrome/high-functioning autism: a community – and clinic – based study. “Journal of Autism and Developmental Disorders”, 40 (9), s. 1080–1093;
14. Panerai, S., Suraniti, G.S., Catania, V., Carmeci, R., Elia, M., Ferri, R. (2018). Improvements in mealtime behaviors of children with special needs following a day-center-based behavioral intervention for feeding problems. Rivista di Psichiatria, 53(6), 299–308;
15. Prokopiak A. (2009). Autyzm a odżywianie. Co nauczyciel wiedzieć powinien. Lubelski Rocznik Pedagogiczny, 32, 100-118;
16. Sadowska J., Cierebiej M.Ocena sposobu żywienia i stanu odżywienia dzieci z autyzmem. Badania wstępne. Pediatria Współczesna Gastroenterologia Hepatologia Żywienie Dziecka, 13, 155-160;
17. Saulnier C., Volkmar F. (2010). Zaburzenia psychiczne u osób z autyzmem i innymi całościowymi zaburzeniami rozwojowymi, [w:] Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania u osób niepełnosprawnych intelektualnie, red. N. Bouras, G. Holt, (A. Florkowski, P. Gałecki, redakcja wydania polskiego), Wrocław, s. 236–246;
18. Sharp, W.G., Berry, R.C., McCracken, C., Nuhu, N.N., Marvel, E., Saulnier, C.A., Klin, A., Jones, W., Jaquess, D.L. (2013). Feeding problems and nutrient intake in children with autism spectrum disorders: a meta-analysis and comprehensive review of the literature. J. Autism Dev. Disord., 43(9), 2159–2173;
19. Szachta P., Frank M., Gałecka M.,Ignyś I. (2014). Zaburzenia przewodu pokarmowego i terapia żywieniowa u dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu – aktualny stan wiedzy. Pediatria Polska, 89, 269-276;
20. Twachtman-Reilly, J., Amaral, S.C., Zebrowski, P.P. (2008). Addressing feeding disorders in children on the autism spectrum in school-based settings: physiological and behavioral issues. Language, speech, and hearing services in schools, 39(2), 261–272;
21. Wasilewska J., Jarocka-Cyrta E., Kaczmarski M. (2009). Patogeneza zaburzeń przewodu pokarmowego u dzieci z autyzmem. Polski Merkuriusz Lekarski, 27, 40-43.