Dyspareunia – czym jest?

Dyspareunia zaliczana jest do dysfunkcji seksualnych związanych z bólem. Objawia się ona występowaniem silnego bólu w obrębie narządu płciowego, który może pojawić się zarówno przed samym stosunkiem, w trakcie jego trwania lub bezpośrednio po jego zakończeniu. W przebiegu dyspareunii ból pochwy występuje w większości przypadków jako odruchowa reakcja w okolicach przedsionka pochwy, czy też niedostateczne nawilżenie błon śluzowych. Te doznania bólowe mogą pojawiać się nie tylko w trakcie samego stosunku seksualnego, ale także przy próbie przeprowadzenia u pacjentki badania podczas kontroli ginekologicznej.

Ważną informację stanowi fakt, że dyspareunia może rozwinąć się u przedstawicieli obu płci (w przypadku mężczyzn związana jest zwykle z bolesnością żołędzi członka). Niemniej jednak niniejsza dolegliwość znacznie częściej rozpoznawana jest u kobiet, ze szczególnym uwzględnieniem kobiet w okresie okołomenopauzalnym.

Zgodnie ze stanem współczesnej wiedzy, dyspareunia może posiadać charakter ciągły – co oznacza, że jej dolegliwości doświadczane są podczas każdego stosunku seksualnego – jak i również występować sporadycznie, na przykład w określonych pozycjach, czy też w określonych fazach cyklu płciowego. Dyspareunia może zmieniać swoje nasilenie także w zależności od aktualnego partnera seksualnego.

Dyspareunia – rodzaje

W literaturze specjalistycznej możemy odnaleźć opisy różnych rodzajów dyspareunii. W dalszej części tekstu przedstawimy podział niniejszego zaburzenia ze względu na jego lokalizację, chronologię występowania oraz czas występowania bólu podczas stosunku.

Podział dyspareunii ze względu na lokalizację bólu:

• Dyspareunia powierzchowna / płytka, w przebiegu której kobieta doświadcza bólu zlokalizowanego w przedsionku pochwy;
• Dyspareunia głęboka – ból odczuwany jest przez kobietę w okolicach sklepienia pochwy;
• Dyspareunia uogólniona – podczas której kobieta doświadcza bólu obejmującego całą pochwę.

Podział dyspareunii ze względu na chronologię występowania objawów:

• Dyspareunia pierwotna – której objawy doświadczane były przez kobietę już podczas pierwszych kontaktów seksualnych;
• Dyspareunia wtórna – pojawiająca się po okresie prawidłowego współżycia seksualnego, stanowiąca zwykle następstwo zaburzenia o charakterze somatycznym lub psychologicznym.

Podział dyspareunii ze względu na moment pojawienia się dolegliwości w czasie stosunku:

• Dyspareunia wczesna – w przebiegu której dolegliwości bólowe doświadczane są już od momentu rozpoczęcia stosunku i które ustępują po jego zakończeniu;
• Dyspareunia późna – w przebiegu której dolegliwości bólowe pojawiają się pod koniec stosunku, a nawet kilka godzin po jego zakończeniu.

Dyspareunia – jak rozpoznać?

Występowanie bólu podczas stosunku seksualnego zawsze powinno zwrócić uwagę kobiety. Niezależnie od jego nasilenia oraz czasu trwania, konieczne jest zasięgnięcie konsultacji w gabinecie specjalisty. Zarówno w przebiegu dyspareunii, jak i innych dysfunkcji seksualnych, konieczne jest przeprowadzenie szerokiej diagnostyki (zarówno ginekologicznej, jak i psychologicznej) w celu postawienia rozpoznania, a także ustalenia możliwych przyczyn istniejącego zaburzenia.

Warto jednak wiedzieć, że o dyspareunii możemy mówić wtedy, gdy pojawiający się ból uniemożliwia czerpanie satysfakcji ze stosunków seksualnych. Powszechne dla niniejszego zaburzenia jest także doświadczanie nasilającego się bólu wraz z czasem trwania stosunku.

Rozpoznanie dyspareunii stawia zazwyczaj lekarz ginekolog po uprzednim wykluczeniu innych przyczyn doświadczanego przez pacjentkę bólu. Wywiad przeprowadzony przez lekarza podczas pierwszej wizyty powinien być nie tylko dokładny, ale także przeprowadzony z odpowiednią delikatnością w taki sposób, aby kobieta była w stanie swobodnie i szczerze mówić o doświadczanych przez siebie objawach. Dzięki temu proces diagnozy dyspareunii będzie dla specjalisty znacznie łatwiejszy. Należy także pamiętać, że trafne postawienie rozpoznania jest kluczowe dla wskazania efektywnych metod leczenia, a tym samym ograniczenia objawów dyspareunii i podniesienia ogólnej satysfakcji z życia pacjentki.

Psychologiczne przyczyny dyspareunii

Podczas rozpoznawania przyczyn dyspareunii, zazwyczaj uwzględnia się współoddziaływanie różnych czynników – organicznych oraz psychologicznych. Zdaniem psychologów, wśród psychogennych przyczyn dyspareunii powinniśmy zwrócić uwagę przede wszystkim na:

• Doświadczanie przez pacjentkę lęków i zaburzeń lękowych;
• Rozpoznanie u pacjentki zaburzeń afektywnych, w tym przede wszystkim depresji;
• Nieprawidłowości w zakresie funkcjonowania relacji partnerskiej;
• Obawę przed niechcianą ciążą;
• Niechęć kobiety do doświadczenia wytrysku nasienia w pochwie;
• Doświadczenie traumy o charakterze seksualnym;
• Doświadczanie nadmiernego poczucia winy lub wstydu, które może uwarunkowane być przekonaniami kulturowymi lub religijnymi kobiety;
• Strach przed samym stosunkiem seksualnym, ze szczególnym uwzględnieniem pierwszego stosunku związanego z defloracją (przerwaniem błony dziewiczej);

Podczas analizowania psychogennych przyczyn dyspareunii należy zdawać sobie sprawę, jak duży wpływ na doświadczanie bólu ma nasze samopoczucie, uzależnione między innymi od aktualnej atmosfery panującej w związku. Warto bowiem wiedzieć, że nieodczuwanie pożądania wobec swojego partnera, a także mogące pojawić się zaburzenia podniecenia, tylko nasilają dolegliwości związane z dyspareunią i powodują jeszcze większy dyskomfort psychofizyczny w trakcie stosunku seksualnego.

Dyspareunia – jako samo zagadnienie seksualności kobiety – jest zjawiskiem niezwykle złożonym. Warto bowiem pamiętać, że nie tylko za występowanie, ale także za przebieg zaburzenia odpowiedzialnych jest wiele czynników, szczególnie tych o znaczeniu psychologicznym. Należy to uwzględnić na każdym z etapów postępowania terapeutycznego.

Pozostałe przyczyny dyspareunii

Mimo, iż u podłoża dyspareunii najczęściej mamy do czynienia ze złożoną kompozycją czynników o charakterze psychosomatycznym, warto wiedzieć, że u jej podłoża mogą leżeć także czynniki chorobowe. Wśród nich wyróżnia się:

• Przewlekłe oraz ostre stany zapalne w obrębie narządów rodnych;
• Przeczulicę występującą w obrębie warg sromowych;
• Endometriozę.

Co ciekawe, dyspareunia może być także następstwem pochwicy ( na jej temat piszemy w artykułach : BÓL PODCZAS STOSUNKU – POCHWICA, POCHWICA – NAJCZĘŚCIEJ ZADAWANE PYTANIA, POCHWICA – MOŻLIWE PRZYCZYNY PSYCHOLOGICZNE)– innej nieorganicznej dysfunkcji seksualnej. Ponadto niniejsze zaburzenie może stanowić objaw zespołu bólowego miednicy, a także bolesnego miesiączkowania.

Psychologiczne konsekwencje dyspareunii

Doświadczanie objawów dyspareunii niesie ze sobą liczne konsekwencje psychologiczne. Warto bowiem wiedzieć, że dysfunkcje seksualne wpływają nie tylko na relacje intymne, ale także na ogólną atmosferę w związku i relacje interpersonalne. Doświadczanie bólu w czasie stosunku seksualnego w przebiegu dyspareunii sprawia, że jest on w pewnym stopniu spodziewany i przewidywany podczas kolejnych kontaktów. Wszystko to doprowadza do sytuacji, w której kobieta już na etapie pieszczot może zacząć odczuwać stres, a nawet lęk przed rozpoczęciem stosunku. W związku z tym długotrwałe utrzymywanie się objawów dyspareunii niesie ze sobą ryzyko, że seks przestaje kobiecie kojarzyć się z przyjemnością, a zaczyna z bólem i poczuciem dyskomfortu. To z kolei może doprowadzić do sytuacji, w której nie tylko seks, ale także bliskość z partnerem, a nawet sama jego osoba, kojarzona jest z czymś przykrym.

Wiele kobiet podczas terapii przyznaje, że poza relacjami seksualnymi nie czują urazy wobec partnera, niemniej jednak, gdy dochodzi do pieszczot oraz próby zbliżenia pojawia się wobec niego lęk, oraz niechęć, których mimo ogromnych chęci nie są w stanie przełamać. Konsekwencją niniejszego stanu rzeczy jest sytuacja, w której partnerzy zaczynają unikać bliskości fizycznej, co przekłada się na ich relacje oraz funkcjonowanie także w innych obszarach życia. Zwłaszcza w sytuacji, w której partnerka nie chce dzielić się swoimi problemami i ukrywa prawdziwą przyczynę swojej pozornej oziębłości, dyspareunia i konsekwencje psychologiczne z nią związane mogą doprowadzić do rozpadu związku.

Psychologowie zwracają także uwagę, że doświadczanie objawów dyspareunii wpływa na samopoczucie psychiczne kobiety, doprowadzając tym samym do obniżenia poczucia własnej atrakcyjności i pewności siebie, a także do obniżenia nastroju.

Dyspareunia a pochwica

Zarówno pochwica, jak i dyspareunia należą do nieorganicznych dysfunkcji seksualnych związanych z bólem. Oba zaburzenia mają punkty wspólne – doświadczanie bólu w czasie stosunku seksualnego, lęk przed stosunkiem i związanym z nim bólem, a także subiektywne doświadczanie cierpienia. Co więcej, oba te zaburzenia mogą ze sobą współwystępować.

Niemniej jednak, w przebiegu pochwicy nie mamy do czynienia z samym bólem, ale także ze skurczem mięśni okołopochwowych, który w niektórych przypadkach całkowicie uniemożliwia penetrację pochwy. Specjaliści zwracają także uwagę, że podstawową różnicą między pochwicą nieorganiczną a dyspareunią nieorganiczną jest natężenie lęku przed bólem. W przebiegu pochwicy lęk ten jest nie tylko w przewadze nieuzasadniony z medycznego punktu widzenia, ale także nadmiarowy i to właśnie on stanowi podstawową przyczynę unikania kontaktów seksualnych. Co bardzo istotne, kobiety doświadczające pochwicy znacznie częściej unikają aktywności seksualnej w porównaniu do kobiet z rozpoznaniem dyspareunii.

Pomoc psychologiczna dla kobiet zmagających się z problemem dyspareunii

Leczenie dyspareunii jest konieczne dla osiągnięcia przez pacjentkę lepszego zdrowia w kontekście psychofizycznym, a także poprawy funkcjonowania nie tylko w obszarze życia seksualnego. W przebiegu niniejszego zaburzenia zwykle nie dochodzi do samoistnego wyleczenia. W związku z tym, niezwykle ważne jest skorzystanie z dostępnych i dostosowanych do indywidualnych potrzeb technik terapeutycznych. W procesie leczenia istotna jest współpraca między specjalistami z różnych dziedzin, w tym ginekologiem, seksuologiem, psychoterapeutą / psychologiem, fizjoterapeutą uroginekologicznym. W ten sposób możliwe staje się osiągnięcie lepszych rezultatów stosowanej terapii.

Dokonując przeglądu literatury specjalistycznej, jesteśmy w stanie dostrzec, że podejście do leczenia dysfunkcji seksualnych (w tym dyspareunii) podlegało licznym przemianom. Z psychoterapeutycznego punktu widzenia, problemy kobiet o charakterze seksualnym przed laty wyjaśniane były wyłącznie w kategoriach psychoanalitycznych. Wraz z upływem lat, uznaniem specjalistów zaczęło cieszyć się jednak podejście behawioralne, zgodnie z którym zaburzenie seksualne stanowiło nieprawidłową reakcję na bodziec o charakterze seksualnym.

W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, behawioralna terapia zaburzeń seksualnych nie opierała się już wyłącznie na technikach rozluźniania mięśni, czy też desensytyzacji. Z biegiem lat, coraz ważniejsze miejsce w terapii zajmował trening asertywności pacjentki oraz komunikacji między partnerami. Bardzo istotnym elementem postępowania terapeutycznego stała się również psychoedukacja.

Współcześnie, za najczęściej wykorzystywaną metodę leczenia dysfunkcji seksualnych u kobiet (w tym dyspareunii) uznaje się terapię poznawczo-behawioralną. Niniejsza forma wsparcia koncentruje się zarówno na czynnikach o charakterze poznawczym (błędne przekonania na temat seksualności, negatywne postrzeganie własnej atrakcyjności oraz sprawności seksualnej), jak i zachowaniach pacjentki z nich wynikających, które mogą odpowiadać za rozwój określonych zaburzeń seksualnych.

Terapeuci podkreślają, że niezbędnym elementem każdego postępowania jest praca osobista pacjentki. Jej aktywność, związana między innymi z wykonywaniem ćwiczeń zaleconych przez terapeutę, jest niezbędna dla podniesienia efektywności zastosowanych metod terapeutycznych.

Podsumowanie

Dyspareunia to zaburzenie seksualne o charakterze psychodynamicznym, które w istotny sposób wpływa na jakość życia pacjentki. Doświadczanie bólu w czasie stosunku znacznie obniża poziom satysfakcji z życia seksualnego, a to niesie ze sobą wiele konsekwencji związanych ze zdrowiem psychicznym kobiety. Obniżenie poczucia własnej wartości, problemy w relacji partnerskiej, stany obniżonego nastroju – to tylko niektóre z psychologicznych następstw dyspareunii. Dlatego też, tak ważne jest, aby kobiety doświadczające bólu w czasie stosunku seksualnego zgłaszały swoje problemy w gabinecie specjalisty. Warto bowiem wiedzieć, że dzięki zastosowaniu odpowiednich metod leczenia, w tym terapii psychologicznej oraz / lub terapii poznawczo-behawioralnej, możliwe staje się nie tylko zniesienie dotkliwych objawów zaburzenia, ale przede wszystkim osiągnięcie satysfakcjonującej poprawy w zakresie życia seksualnego.

Bibliografia

1. Barlow D. Causes of sexual dysfunction: The role of anxiety and cognitive interference. Journal of Consulting and Clinical Psychology. 1986; 54(2): 140–148;
2. Basson R. Female sexual response: the role of drugs in the management of sexual dysfunction [published erratum appears in Obstet Gynecol 2001;98:522]. Obstet Gynecol 2001;98:350–3;
3. Bilejczyk A, Bilejczyk A, Pogorzelska M. Psychoterapia zespołów bólowych u kobiet. In: Rawińska MA, Bilejczyk A, Pogorzelska M. ed. Zaburzenia seksualne a psychoterapii poznawczo-behawioralna. PZWL, Warszawa 2019: 289–310;
4. Binik Y, Bergeron S, Khalife S. Dyspareunia. Terapia zaburzeń seksualnych. Red. Leiblum S, Rosen R. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2005, 107-213;
5. Binik Y, Reissing E, Pukall C, [et al.]. The female sexual pain disorders: genital pain or sexual dysfunction? Arch Sex Behav. 2002, 31, 425-429;
6. Chatzipentidis K. Zastosowanie biblioterapii w leczeniu zaburzeń seksualnych. Doniesienia z wybranych badań. Przegląd Biblioterapeutyczny. 2014; IV;
7. Danielsson I, Sjöberg I, Stenlund H, Wikman M. Prevalence and incidence of prolonged and severe dyspareunia in women: results from a population study. Scand J Public Health 2003; 31: 113-8;
8. Drosdzol-Cop A, Stojko R, Skowronek K, et al. Zaburzenia seksualne kobiet związane z bólem. Forum Położnictwa i Ginekologii. 2020; 55: 2020;
9. Hatzichristou D, Rosen R, Broderick G, [et al.]. Clinical evaluation and management strategy for sexual dysfunction in men and women. J Sex Med. 2004, 1, 49-57;
10. Izdebski Z. Seksualność Polaków na początku XXI wieku. Studium badawcze. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012;
11. Jakima S. Dysfunkcje seksualne. Poradnik dla lekarzy. Jakima S. Dysfunkcje seksualne Poradnik dla lekarzy, Warszawa PZWL: 2019;
12. Jąderek I, Lew-Starowicz M. Zmiany w diagnostyce dysfunkcji seksualnych kobiet w klasyfikacji ICD-11. Przegląd Seksuologiczny 2:2-11; 2018;
13. Jodko, A., Głowacz, J., Kokoszka, A. Zgłaszanie zaburzeń funkcji seksualnych jako objawu podczas terapii zaburzeń lękowych. SeksuologiaPolska, 2008, 1, 26-32;
14. Kitłowska M. Założenia psychoterapii poznawczo — behawioralnej. In: Rawińska M. ed. Zaburzenia seksualne a psychoterapii poznawczo — behawioralna. PZWL, Warszawa 2019: 3–15;
15. Leavitt C, Lefkowitz E, Waterman E. The role of sexual mindfulness in sexual wellbeing, Relational wellbeing, and self-esteem. Journal of Sex & Marital Therapy. 2019; 45(6): 497–509;
16. Meana M, Binik Y, Khalife S, [et al.]. Dyspareunia: sexual dysfunction or pain syndrome? J Nerv Ment Dis. 1997, 185, 561-569; 
17. Montejo-Gonzalez AL, Llorca G, Izquierdo JA, Ledesma A, Bousono M, Calcedo A, et al. SSRI-induced sexual dysfunction: fluoxetine, paroxetine, sertraline, and fluvoxamine in a prospective, multicenter, and descriptive clinical study of 344 patients. J Sex Marital Ther 1997;23:176–94;
18. Nobre PJ, Pinto-Gouveia J. Cognitive and emotional predictors of female sexual dysfunctions: preliminary findings. J Sex Marital Ther. 2008; 34(4): 325–342;
19. Oettingen J. Dysfunkcje seksualne — podejście oparte na teorii poznawczej. Seksuologia Polska. 2013 ; 11(2): 68–75;
20. Rawińska M. Zaburzenia seksualne a psychoterapii poznawczo-behawioralna. PZWL, Warszawa 2019: 17–36;
21. Wróbel B. Wyniki badania wybranych cech seksualności kobiet pozostających w związku małżeńskim. Ginekologia Polska. 2008, 79, 99-107.