Psychoterapia – na czym polega?

Początki psychoterapii sięgają XIX wieku. Za prekursora niniejszej metody leczenia zaburzeń psychicznych uznaje się Zygmunta Freuda – twórcę psychoanalizy. W zależności od wybranego podejścia teoretycznego psychoterapię możemy opisywać na różne sposoby. Między innymi jako formę psychoedukacji, przewodnictwa, czy też interpersonalnej perswazji. W tym miejscu warto jednak przytoczyć definicję opracowaną przez Polską Radę Psychoterapii, która zrzesza największe krajowe towarzystwa psychoterapeutyczne.

Zgodnie z niniejszą definicją, psychoterapię możemy rozumieć jako celowe oraz zaplanowane oddziaływanie psychologiczne, które zmierza do usunięcia lub złagodzenia doświadczanych przez pacjenta objawów zaburzeń psychicznych oraz/lub do podniesienia doświadczanej przez jednostkę jakości życia, poprzez wspieranie jej dążeń do zdrowia i rozwoju osobistego.

Na drodze postępowania psychoterapeutycznego, specjalista towarzyszy swoim pacjentom w procesie zmiany, zapewnia im wsparcie emocjonalne oraz poszerza dostęp do wiedzy na temat zjawisk i zaburzeń psychicznych, co stanowi istotny element profilaktyki.

Współcześnie wyróżniane są 4 główne szkoły psychoterapii:

• Psychoterapia psychodynamiczna;
• Psychoterapia poznawczo-behawioralna;
• Psychoterapia systemowa;
• Psychoterapia humanistyczno-egzystencjalna.
  

Psychoterapia psychodynamiczna – najważniejsze informacje

Psychoterapia psychodynamiczna wywodzi się z klasycznej psychoanalizy. Dlatego też, zanim wyjaśnimy, na czym ona polega, przedstawimy najważniejsze założenia nurtu psychoanalitycznego. Zygmunt Freud (uznawany za ojca współczesnej psychoterapii) definiował niniejszy proces jako procedurę badania zjawisk umysłowych, poprzez których obserwację (w oparciu o zbiór teorii psychologicznych) możliwe stało się opracowanie metod leczenia zróżnicowanych zaburzeń psychicznych. W świetle teorii psychoanalitycznych zaburzenia psychiczne stanowią konsekwencję specyficznych właściwości świata wewnętrznego pacjenta, a zatem doświadczanych przez niego lęków, a także stosowanych przez niego obron.

W tym miejscu warto podać przykład genezy zaburzeń nerwicowych, które wzbudzały szczególne zainteresowanie Freuda. Jego zdaniem, za przyczynę rozwoju niniejszego zaburzenia powinniśmy uznać doświadczanie konfliktu wewnętrznego między potrzebami poszczególnych struktur osobowości: id, ego oraz superego.

• Id – to aspekt psychiki, który dąży przede wszystkim do zaspokojenia popędów (agresywnych oraz seksualnych);
• Ego – rozumiane jako częściowo świadomy element osobowości, zawiera nasze poglądy oraz przekonania. Psychoanalitycy wyjaśniają również, że niniejsza struktura odgrywa rolę swoistego pośrednika między potrzebami Id a superego;
• Superego – częściowo utożsamiane z sumieniem. Zawiera zakazy i nakazy, a także określa wewnętrzny system wartości, który kształtujemy za pośrednictwem uczestniczenia w życiu społecznym.

W sytuacji, w której kompromis pomiędzy pragnieniami wyżej wymienionych struktur osobowości staje się niemożliwy do spełnienia, dochodzi do wytworzenia objawów nerwicowych, które mogą stanowić pewnego rodzaju rozwiązanie doświadczanego konfliktu. Przedstawiciele nurtu psychoanalitycznego oraz psychodynamicznego podkreślają jednak, że jest to jedynie pozorne rozwiązanie sytuacji konfliktowej, albowiem w wielu przypadkach przysparza licznych cierpień zarówno jednostce, jak i osobom z jej najbliższego otoczenia.

Zdrowie psychiczne w rozumieniu psychoterapeutów psychodynamicznych zakłada zdolność jednostki do doświadczania rzeczywistości bez konieczności stosowania mechanizmów obronnych, a zatem bez konieczności zniekształcania tej rzeczywistości. Dlatego też ważnym celem procesu terapeutycznego jest uświadomienie sobie przez pacjenta treści, które do tej pory pozostawały w sferze nieświadomości. Treści te mogą dotyczyć konkretnych emocji, lęków, pragnień, a także konfliktów wewnętrznych.

W nurcie psychodynamicznym praca nad nieświadomym odbywa się przede wszystkim poprzez analizę relacji, która dotyczy pacjenta oraz jego psychoterapeuty. Dlatego też, w tym miejscu tak ważne jest przywołanie zjawiska przeniesienia, które stanowi specyficzne przeżywanie przez pacjenta osoby psychoterapeuty. Bardzo często zdarza się bowiem, że pod wpływem specyfiki relacji psychoterapeutycznej (która zwykle jest bardzo intensywna), pacjent zaczyna przenosić uczucia kierowane do innych osób (np. złość na rodziców) na osobę terapeuty. Analiza zjawiska przeniesienia pozwala specjaliście na zrozumienie unikalnego sposobu doświadczania przez pacjenta kontaktu z drugim człowiekiem.

Ważnym źródłem informacji na temat nieświadomego życia psychicznego pacjenta jest także zjawisko przeciwprzeniesienia, które z kolei odnosi się do reakcji emocjonalnych doświadczanych przez psychoterapeutę w kontakcie z pacjentem. W takiej sytuacji, za sprawą autoanalizy, specjalista może przyglądać się własnym reakcjom i szukać powiązań między nimi a światem wewnętrznym pacjenta.

W pracy psychoterapeuty psychodynamicznego istotne znaczenie ma „setting” – zbór zasad, które jasno określają kontakt między terapeutą a pacjentem. Taki swoisty kontrakt zakłada nie tylko częstotliwość spotkań, sposoby komunikowania się poza terapią, ale także zasady dotyczące odwoływania wizyt oraz płatności. Psychoterapia psychodynamiczna zazwyczaj jest długoterminowa. Oznacza to, że trwa powyżej 12 miesięcy. Spotkania ze specjalistą odbywają się raz w tygodniu, najczęściej o tej samej porze. W tym miejscu warto zaznaczyć, że z uwagi na potrzeby współczesnych pacjentów, w nurcie psychodynamicznym rozwija się również forma wsparcia krótkoterminowego.

Psychoterapia poznawczo-behawioralna – co to jest i jakie są jej najważniejsze założenia?

Psychoterapia poznawczo-behawioralna (CBT – z ang. cognitive-behavioral therapy) jest techniką pracy z pacjentem, która łączy w sobie dwie szkoły psychoterapeutyczne: poznawczą i behawioralną. Niniejsza forma terapii uznawana jest za formę wsparcia krótkoterminowego, któremu towarzyszy wysoki stopień ustrukturyzowania. Przedstawiciele podejścia poznawczo-behawioralnego kładą istotny nacisk na badania naukowe, które mają stanowić formę potwierdzenia skuteczności stosowanych przez nich metod. Dlatego też ta forma terapii niejednokrotnie określana jest mianem psychoterapii opartej na dowodach naukowych (ang. evidence based treatment). Psychoterapeuci poznawczo-behawioralni wykorzystują wiedzę dotyczącą procesów uczenia się, a także wpływu myślenia na konkretne zachowania oraz emocje pacjenta.

Co ciekawe, współczesna terapia behawioralna nie stanowi ujednoliconego systemu myślenia oraz działania. Oznacza to, że terapeuci mają do dyspozycji szerokie spektrum technik oraz założeń teoretycznych. Niemniej jednak, w tym miejscu należy podkreślić, że podstawą pracy behawioralnej jest założenie, iż terapia stanowi proces empiryczny wymagający sprawdzania efektów przy pomocy procedur badawczych. Nadrzędnym celem terapii behawioralnej jest zmiana rozpoznanego problemowego zachowania. Co bardzo istotne, zmiana ta powinna być trwała i utrzymywać się po zakończeniu terapii.

Zdaniem terapeutów z nurtu behawioralnego, objawy zaburzeń psychicznych stanowią efekt procesu uczenia się. Oznacza to, że są oni zdania, iż większe znaczenie dla genezy zaburzeń psychicznych mają czynniki środowiskowe niż wewnętrzne. Dlatego też, w toku terapeutycznym nie korzysta się z całościowych koncepcji osobowości (natomiast ma to miejsce w przypadku psychoterapii psychodynamicznej).

W procesie terapii behawioralnej modyfikacja zachowania możliwa jest poprzez zastosowanie technik pracy opartych na jednym z trzech modeli uczenia się:

• warunkowania klasycznego – w którym występuje powiązanie bodźca pierwotnie obojętnego z reakcją bezwarunkową;
• warunkowania sprawczego – w którym dostrzega się tendencję do powtarzania przez człowieka zachowań, które są nagradzane i wyciszania zachowań, które podlegają karze;
• modelowania – zakładającego, że człowiek uczy się zachowań poprzez obserwację, a następnie naśladowanie.

Opisana powyżej terapia behawioralna w połowie XX wieku została rozszerzona o komponentę poznawczą. Przedstawiciele nurtu poznawczego zakładają, że istotnym elementem funkcjonowania jednostki jest to, w jaki sposób myśli ona o sobie oraz otaczającym ją świecie. Podkreślają oni jednocześnie, iż nasze zachowanie oraz emocje w znacznej mierze zależą od tego, w jaki sposób interpretujemy sytuację, której doświadczamy. Podobnie jak przedstawiciele nurtu behawioralnego, psychoterapeuci poznawczy przywiązują uwagę do znaczenia procesu uczenia się.

Wśród najpopularniejszych metod pracy w niniejszym nurcie wyróżnia się:

• Terapię racjonalno-emotywną opracowaną przez Alberta Ellisa (amerykańskiego psychologa i psychoterapeutę);
• Terapię poznawczą Aarona Becka (amerykańskiego lekarza i psychoanalityka);

Współcześnie coraz częściej korzysta się także z:

• Terapii opartej na akceptacji i zaangażowaniu;
• Terapii poznawczej opartej na uważności;
• Terapii dialektyczno-behawioralnej;
• Terapii schematów.

Zdaniem przedstawicieli nurtu poznawczego, do rozwoju zaburzeń emocjonalnych dochodzi w sytuacji, w której pacjent prezentuje nadmiernie sztywny sposób myślenia. Swoisty wzorzec, który określany jest mianem schematu poznawczego. Schemat ten zawiera wiedzę jednostki na temat samego siebie, innych osób oraz otaczającej rzeczywistości. W sytuacji, w której ten schemat jest adekwatny, może ułatwiać codzienne życie i organizować, a tym samym zwiększać efektywność procesu myślenia. Zdarza się jednak, że taki schemat jest błędny, wówczas istotnie utrudnia funkcjonowanie i może stanowić przyczynę aktywacji objawów zaburzeń psychicznych. Występowanie zbyt sztywnych schematów poznawczych przekłada się na tendencję do subiektywnego przekształcania doświadczanych zdarzeń, a zatem ogranicza dostęp do kontaktu z rzeczywistością. To z kolei, może stanowić nie tylko źródło cierpienia emocjonalnego jednostki, ale także wpływać na przejawianie przez nią dysfunkcjonalnych zachowań.

Jednym z najbardziej znanych przykładów szkodliwych schematów poznawczych jest model depresji opracowany przez wspomnianego wcześniej Aarona Becka. Zdaniem amerykańskiego psychoanalityka, świat psychiczny pacjenta z rozpoznaniem depresji zdominowany jest przez negatywne myślenie w trzech obszarach: o otaczającym świecie, sobie samym, a także przyszłości. Dlatego też, terapia zaburzeń psychicznych prowadzona w nurcie poznawczym lub poznawczo-behawioralnym zakłada konieczność zmiany myślenia zarówno o sobie, jak i otaczającej rzeczywistości (świecie zewnętrznym). Podczas procesu psychoterapii bardzo ważne jest rozpoznanie negatywnych schematów, a następnie ich zmiana. Dzieje się tak między innymi poprzez wykształcenie wraz z terapeutą bardziej adaptacyjnych sposobów myślenia.

Psychoterapeuta poznawczo-behawioralny zwykle pracuje w sposób dyrektywny. Oznacza to, iż to właśnie on ustala konkretny przebieg kolejnych sesji, podejmuje się psychoedukacji pacjenta, a także prosi go o wykonywanie konkretnych zdań między kolejnymi spotkaniami. Następnie, zadania (i ich efekty) omawiane są podczas kolejnych sesji terapeutycznych. Praca w gabinecie psychoterapeuty poznawczo-behawioralnego koncentruje się zarówno na nieadekwatnych reakcjach na bodźce, jak i na rozwijaniu pożądanych reakcji, co przekłada się na zmianę zachowania. Ważne jest także przekształcanie znaczeń, które do tej pory przypisywane były doświadczeniom życiowym, a co za tym idzie zmiana niewłaściwych sposobów (wzorów/schematów) myślenia. Psychoterapia poznawczo-behawioralna jest zwykle krótkoterminowa. Spotkania ze specjalistą odbywają się raz w tygodniu lub raz na dwa tygodnie. Podobnie, jak w przypadku psychoterapii psychodynamicznej, sesja terapeutyczna trwa 50 minut.

Terapia ISTDP – jakie podejścia w sobie łączy?

Współcześnie coraz większą popularnością cieszy się terapia ISTDP (Intensywna Krótkoterminowa Psychoterapia Dynamiczna), która zdaniem niektórych psychoterapeutów łączy w sobie założenia teoretyczne podejścia psychodynamicznego oraz poznawczo-behawioralnego. Niniejsza forma pracy z pacjentem została opracowana w latach 60. XX wieku przez Habiba Davanloo (psychoanalityka kanadyjskiego pochodzenia). ISTDP jest szczególną formą psychoterapii, która skierowana jest przede wszystkim do pacjentów z rozpoznaniem zaburzeń osobowości, zaburzeń nastroju (w tym depresji), zaburzeń lękowych, a także do pacjentów przejawiających tendencję do somatyzacji. W dalszej części tekstu pokrótce wyjaśnimy, na czym polega niniejszy proces terapeutyczny.

Terapia ISTDP uznawana jest za proces dynamiczny, ponieważ opiera się na założeniach nurtu psychodynamicznego, zgodnie z którymi zachowanie człowieka determinowane są przez nieuświadomione siły, pośredniczące w rozwoju konfliktów wewnętrznych oraz rozwoju konkretnych zaburzeń psychicznych. W czasie terapii dąży się natomiast od uświadomienia, a następnie usunięcia tych sił – między innymi poprzez osiągnięcie emocjonalnego oraz poznawczego wglądu w istotę dotykającego nas problemu.

ISTDP uznawana jest za formę psychoterapii krótkoterminowej, ponieważ zakłada, iż udzielanie pacjentowi pomocy, związane z rozwiązywaniem jego emocjonalnych problemów, powinno zostać zrealizowane tak szybko, jak to tylko możliwe. Osiągnięcie skróconego czasu oddziaływania psychoterapeutycznego możliwe staje się poprzez ograniczenie obszaru pracy do jednego konkretnego tematu.

ISTDP uznawana jest za proces intensywny, ponieważ zakłada niesienie pomocy pacjentowi w konkretnym momencie (podczas sesji terapeutycznej). Dlatego też, podczas kolejnych spotkań zachęca się pacjenta do doświadczania w relacji z psychoterapeutą tak dużej ilości i intensywności uczuć, z jaką jest w stanie w danym momencie sobie poradzić. Podobnie jak w nurcie poznawczo-behawioralnym, terapeuta ISTDP jest bardzo aktywny. Z zaangażowaniem i wielką uważnością na emocje oraz zachowania niewerbalne, przygląda się pacjentowi, a następnie ocenia jego reakcje i w odpowiedzi do nich dopasowuje konkretne interwencje. Podobnie jak w psychoterapii psychodynamicznej, w ISTDP ogromne znaczenie przypisuje się relacji terapeutycznej, która stanowi istotne źródło wiedzy na temat przeżyć wewnętrznych jednostki.

Psychoterapia psychodynamiczna, czy poznawczo behawioralna? Jak wybrać odpowiednią terapię dla siebie?

Kiedy doświadczamy kryzysu psychicznego, bardzo ważne jest, abyśmy uświadomili sobie, jak ważne jest skorzystanie z profesjonalnego wsparcia. Proces psychoterapii jest bowiem uznawany za metodę leczenia zaburzeń psychicznych, a jej skuteczność (niezależnie od wybranego nurtu) znajduje potwierdzenie w licznych badaniach naukowych. To, jaki nurt psychoterapeutyczny wybierzemy, powinno zależeć przede wszystkim od naszych indywidualnych preferencji. Dlatego też, tak ważne jest, aby przed rejestracją do konkretnego specjalisty zapoznać się z najważniejszymi założeniami nurtu, w którym pracuje. Psychoterapia psychodynamiczna skierowana jest przede wszystkim do osób, które zmagają się z zaburzeniami nastroju, osobowości, czy też zaburzeniami lękowymi oraz do osób, które nie są w stanie określić przyczyny pogorszenia swojej kondycji psychicznej lub które tkwią w kryzysie od wielu lat. W procesie psychoterapii psychodynamicznej nie powinny uczestniczyć najmłodsze dzieci, osoby zmagające się z zaburzeniami psychotycznymi, a także osoby o obniżonym potencjale intelektualnym, albowiem do osiągnięcia zmiany konieczna jest możliwość wglądu we własne stany emocjonalne.

Psychoterapia poznawczo-behawioralna uznawana jest za skuteczną metodę wsparcia pacjentów mierzących się z zaburzeniami nastroju, uzależnieniami behawioralnymi, a także zaburzeniami odżywiania. Niniejszy proces koncentruje się na wprowadzaniu realnych i odczuwalnych zmian w myśleniu i zachowaniu pacjenta. Psychoterapia poznawczo-behawioralna okazuje się również skuteczną formą pomocy dla osób mierzących się z objawami zespołu stresu pourazowego, a także z żałobą.

Konsultacja psychologiczna – czy warto się jej poddać przed wyborem psychoterapeuty?

W sytuacji, w której trudno jest nam wybrać odpowiedni nurt psychoterapeutyczny, warto wybrać się na konsultację do gabinetu psychologa. Specjalista jest w stanie nie tylko przedstawić i wyjaśnić nam najważniejsze założenia poszczególnych nurtów, ale także podpowiedzieć, jaką ścieżkę leczenia powinniśmy wybrać. Dzięki konsultacji psychologicznej, w porozumieniu z psychiatrą, możliwe także staje się postawienie diagnozy, która jest kluczowa dla efektywności procesu psychoterapeutycznego. Dlatego też, warto skorzystać z takiej konsultacji przed podjęciem decyzji o wyborze konkretnego nurtu psychoterapeutycznego.

Podsumowanie

Psychoterapia stanowi ważną formę wsparcia pacjentów w kryzysie psychicznym. Ponadto uznawana jest za istotny element rozwoju osobistego. Współcześnie największą popularnością cieszą się dwa nurty psychoterapeutyczne – psychodynamiczny oraz poznawczo-behawioralny. Niemniej jednak warto wiedzieć, że do wyboru mamy także wiele innych szkół, w tym między innymi szkołę systemową (więcej informacji na jej temat znajdziesz w artykule PSYCHOTERAPIA SYSTEMOWA – WSPARCIE DLA RODZINY. Chociaż podejścia psychoterapeutyczne różnią się między sobą, ich nadrzędnym celem jest niesienie pomocy pacjentom doświadczającym trudności w życiu codziennym. Większość psychoterapeutów jest specjalistami z zakresu zdrowia psychicznego (psychologami lub psychiatrami). Dlatego też, przy wykorzystaniu swojej wiedzy oraz praktyki, często są w stanie przynieść swoim pacjentom istotne poczucie ulgi, które wpływa na podniesienie ogólnej satysfakcji z życia.

Bibliografia

1. Alford B., Beck A.T. (2005). Terapia poznawcza jako teoria integrująca psychoterapię. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków;
2. Beck J. S., (2005) Terapia poznawcza. Podstawy i zagadnienia szczegółowe. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego;
3. Bennett- Levy J., Butler G., Fennell M., Hackmann A., Mueller M., Westbrook D., (red.) (2004) Oksfordzki Podręcznik Eksperymentów Behawioralnych w Terapii Poznawczej. Gdynia: Alliance Press;
4. Chrzczonowicz, A. Styła, R. (2009). Gdzie szukać psychoterapii. W: L. Grzesiuk, R. Styła (red). Psychoterapia bez tajemnic. Warszawa: Difin;
5. Cooper, M. (2010). Efektywność psychoterapii i poradnictwa psychologicznego: Wyniki badań i praktyka kliniczna. Instytut Psychologii Zdrowia. Polskie Towarzystwo Psychologiczne;
6. Coughlin Della Selva P. (2013) Intensywna krótkoterminowa psychoterapia dynamiczna. Tłum. Bereda- Rosołek K. Gdańsk: Harmonia Universalis;
7. Gabbard, G. (2011). Długoterminowa psychoterapia psychodynamiczna. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego;
8. Grzesiuk, L. (2005). Techniki behawioralno-poznawcze. W: L. Grzesiuk (red.). Psychoterapia. Teoria. Warszawa: ENETEIA;
9. Grzesiuk L. (1994). Zjawiska w psychoterapii. W: L. Grzesiuk (red.), Psychoterapia. Szkoły, zjawiska, techniki i specyfi czne problemy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN;
10. Huhn M, Tardy M, Spineli L, Kissling W, Forstl H, Pitschel-Walz G i wsp. (2014). Efficacy of pharmacotherapy and psychotherapy for adult psychiatric disorders: a systematic overview of meta-analyses. JAMA Psychiatry; 71 (6): 706–715;
11. Jasiński, M., Krawczyk, K. (2009). Co dzieje się w trakcie psychoterapii? W: L. Grzesiuk, R. Styła (red). Psychoterapia bez tajemnic. Warszawa: Difin;
12. Jaworska A. (2004). Główne nurty w metodologii badań nad skutecznością psychoterapii — w poszukiwaniu „trzeciej drogi”. W: Brzeziński J. red. Metodologia badań psychologicznych. Wybór tekstów. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa; 116–147
13. Kabat-Zinn J., Foreword. W: Segal Z.V., Williams J.M.G., Teasdale J.D. red. (2002). Mindfulness-based cognitive therapy for depression: a new approach to preventing relapse. Guilford Press, New York; VII–X.
14. Kazantzis, N., Beck, J. S., Clark, D. A., Dobson, K. S., Hofmann, S. G., Leahy, R. L., & Wing Wong, C. (2018). Socratic dialogue and guided discovery in cognitive behavioral therapy: A modified Delphi panel. International Journal of Cognitive Therapy, 11(2), 140-157;
15. Knekt P. (2008). Randomized trial on the effectiveness of long-and short-term psychodynamic psychotherapy and solution-focused therapy on psychiatric symptoms during a 3-year follow-up. Psychol. Med.; 38 (5):689–703;
16. McQuaid J. R., Carmona P. E., (2008) Spokój umysłu. Terapia poznawczo-behawioralna i uważności w walce z depresją. Gdańsk: Wydawnictwo AnWero;
17. Mander G. (2006). Psychodynamiczna terapia krótkoterminowa. Tłum. Stadnicka-Dmitriew Z. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
18. Reinecke M. A., Clark D. A., (red.) (2005) Psychoterapia poznawcza w teorii i praktyce Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne;
19. Sandell R, Blomberg J, Lazar A, Carlsson J, Broberg J, Schubert J. (2008). Varieties of long-term outcome among patients in psychoanalysis and long-term psychotherapy. A review of findings in the Stockholm Outcome of Psychoanalysis and Psychotherapy Project (STOPP). Int. J. Psychoanal.; 81(5): 921–942;
20. Salkovskis, Wahl (2005). Terapia poznawczo-behawioralna zaburzeń obsesyjnych. W: M. A. Reinecke, D. A. Clark (red.). Psychoterapia poznawcza. Gdańsk: GWP;
21. Siev J., Huppert J.D., Chambless D.L. (2009). Werdykt Gołębia, techniki terapeutyczne i propagowanie metod leczenia o potwierdzonej empirycznie skuteczności. Albiński R. (tłum.). W: Popiel A. red. Psychoterapia poznawczo-behawioralna — w poszukiwaniu skutecznych metod leczenia. PTTPB, Warszawa; 11–22;
22. Sokolik Z. (1995). Psychoanaliza (ortodoksyjna i teorie relacji z obiektem). Neopsychoanaliza. W: L. Grzesiuk (red.), Psychoterapia. Szkoły, zjawiska, techniki i specyficzne problemy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN;
23. Yeomans, F, Clarkin J, Kernberg O. (2015). Psychoterapia skoncentrowana na przeniesieniu w leczeniu zaburzeń osobowości borderline. Podręcznik kliniczny. Kraków: Polskie Towarzystwo Psychoterapii Psychodynamicznej.