Prawidłowa jakość nasienia jest jednym z kluczowych czynników warunkujących męską płodność oraz szanse na potomstwo. Co więcej, może wpływać na prawidłowy, prenatalny rozwój dziecka oraz stan jego zdrowia w przyszłości. Dlatego niepokojący jest fakt, iż obniżona jakość nasienia dotyczyć obecnie nawet 60% populacji mężczyzn, stanowiąc tym samym najczęstszą przyczynę męskiej niepłodności. Wśród głównych przyczyn wymienia się przede wszystkim nieprawidłowy, tzw. „zachodni” tryb życia oraz niewłaściwy sposób żywienia. Odpowiednio dobrana dieta może w dużym stopniu wpłynąć na jakość nasienia i poprawić jego parametry tj. ilość, jakość, ruchliwość i żywotność plemników, a tym samym zwiększyć szansę na zapłodnienie oraz korzystnie wpłynąć na rozwój i stan zdrowia dziecka. Dlatego, każdy przyszły tata, już na etapie planowania powiększenia rodziny, powinien dokładnie przeanalizować swój dotychczasowych styl życia oraz sposób żywienia i wprowadzić w nim niezbędne zmiany.

Czynniki żywieniowe wpływające na jakość nasienia

Tłuszcze

Ilość i jakość spożywanych tłuszczów jest jednym z głównych czynników determinujących jakość męskiego nasienia. Z żywieniowego punktu widzenia wyróżnia się kwasy tłuszczowe nasycone, jednonienasycone, wielonienasycone (omega-3 i omega-6) oraz typu trans, które różnią się między sobą budową chemiczną oraz oddziaływaniem na organizm. Dieta powinna zawierać głównie kwasy tłuszczowe nienasycone, których źródłem są przede wszystkim oleje roślinne, orzechy, nasiona oraz ryby morskie. W kontekście męskiej płodności i jakości nasienia szczególne znaczenie mają kwasy omega-3, a zwłaszcza należący do nich kwas α-linolenowy. Jego spożycie sprzyja zwiększeniu ilości prawidłowo wykształconych plemników oraz ich aktywności i żywotności. Najlepszym źródłem tego kwasu jest olej lniany, siemię lniane oraz orzechy włoskie. Mężczyznom planującym potomstwo zaleca się stosowanie oleju lnianego jako dodatku do posiłków np. sałatek, zup w ilości minimum 1 łyżki dziennie. Korzystne jest również włączenie orzechów włoskich do codziennej diety – badania pokazują iż ich spożywanie w ilości ok. 75g (2-3 garści) dziennie przez 3 miesiące może wpłynąć na poprawę ruchliwość i żywotność plemników.

Do kwasów tłuszczowych z rodziny omega-3 zaliczane są także kwas eikozapentaenowy (EPA) oraz dokozaheksaenowy (DHA), których niskie spożycie jest silnym czynnikiem ryzyka obniżonej jakości nasienia – ich niedobór może być związany z mniejszą ruchliwością oraz nieprawidłowościami w budowie plemników. Do najlepszych źródeł kwasów EPA i DHA zalicza się tłuste ryby morskie (łosoś, makrela, śledź), a ich spożycie powinno wynosić minimum 2 porcje tygodniowo (1 porcja = 100 g). Przy niższym spożyciu niezbędne jest wspomaganie się suplementacją pod kontrolą lekarza i dietetyka.

Mężczyźni planujący powiększenie rodziny powinni ograniczyć spożycie kwasów tłuszczowych nasyconych, typu trans oraz cholesterolu. Kwasy tłuszczowe nasycone oraz cholesterol znajdują się głównie w produktach zwierzęcych (mięso, mleko, sery, smalec) oraz olejach z roślin tropikalnych (olej palmowy, kokosowy). Natomiast źródłem kwasów tłuszczowych typu trans jest żywność wysoko przetworzona, słodycze oraz pieczywo cukiernicze. Stosowanie diety wysokotłuszczowej, o dużej zawartości cholesterolu, nasyconych kwasów tłuszczów i kwasów typu trans może mieć związek z obniżeniem całkowitej liczby plemników w nasieniu. Wśród mężczyzn z nadmiernym stężeniem cholesterolu we krwi (hipercholesterolemią), wywołanym nieprawidłową dietą, obserwuje się zmniejszoną ruchliwość oraz zdolność plemników do przeniknięcia przez błonę komórki jajowej oraz jej zapłodnienia. Dlatego, zaleca się ograniczenie spożycia dużych ilości tłustych mięs, tłuszczów zwierzęcych oraz żywności wysokoprzetworzonej.

Antyoksydanty

Antyoksydanty to  związki chroniące komórki przed uszkodzeniem, dzięki swojej zdolności do neutralizacji wolnych rodników – produktów ubocznych wszystkich reakcji zachodzących w ludzkim organizmie. Nadmiar wolnych rodników jest niebezpieczny dla zdrowia, a dochodzi do niego najczęściej w wyniku przewlekłego stresu, palenia papierosów, nadmiernej ekspozycji na promieniowanie UV, spożywaniu wysokoprzetworzonej żywności. Nie bez znaczenia jest również stopień zanieczyszczenia powietrza oraz środowisko życia.  Stres oksydacyjny, czyli stan nadmiaru wolnych rodników w stosunku do antyoksydantów, powoduje uszkodzenie wielu komórek (w tym komórek rozrodczych, plemników) oraz zwiększenie ryzyka chorób i niepłodności. Szacuje się, iż nawet 80% przypadków zaburzeń męskiej płodności w wyniku pogorszenia jakości nasienia może być związane z uszkodzeniem plemników pod wpływem stresu oksydacyjnego.

Spośród wszystkich antyoksydantów najkorzystniejsze działanie dla męskiej płodności i jakości nasienia wykazują:

• witaminy antyoksydacyjne: C i E,
• L-karnityna,
• koenzym Q₁₀,
• selen i cynk.
  

Witamina C

Witamina C wykazuje korzystny wpływ na wszystkie parametry jakości nasienia oraz ochrania materiał genetyczny plemników przed szkodliwym działaniem stresu oksydacyjnego. W połączeniu z witaminą E i L-karnityną stanowi najlepiej udokumentowaną metodę wspomagania męskiej płodności. Takie połączenie może być zalecane jako leczenie pierwszego rzutu.

Wśród najlepszych źródeł witaminy C wyróżnia się: porzeczki, owoce dzikiej róży i owoce cytrusowe, natkę pietruszki, paprykę czerwoną, brukselkę, brokuły i jarmuż. Osoby które dbają o codzienne spożycie min. 4-5 porcji warzyw i owoców dziennie, w większości przypadków nie wymagają dodatkowej suplementacji.

Należy pamiętać, iż mężczyźni palący papierosy mają większe zapotrzebowanie na witaminę C, dlatego w ich przypadku konieczne może być wspomaganie się suplementami pod kontrolą lekarza i dietetyka. Najkorzystniejsze byłoby jednak podjęcie próby walki z nałogiem i całkowite zaprzestanie palenia.

Witamina E

Witamina E stosowana samodzielnie może poprawiać jakość nasienia i ruchliwość plemników, jednak najkorzystniejsze jest łączenie jej z innymi pro-płodnościowymi składnikami, szczególnie z witaminą C lub cynkiem. Jej działanie prawdopodobnie polega także na ochronie przed toksycznym wpływem metali ciężkich, które mogą kumulować się m.in. w jądrach i upośledzać ich funkcje.

Witamina E w największych ilościach występuje w produktach roślinnych – olejach, zielonych warzywach, kiełkach pszenicy, orzechach, a także w mleku, jajach i maśle. U większości osób przyjmowanie suplementów jest całkowicie zbędne, a oczekiwane efekty można zaobserwować po wzbogaceniu codziennej diety w źródła witaminy E.

L-karnityna

Uważana jest za bezpieczną i jedną z najskuteczniejszych substancji w leczeniu męskiej niepłodności, spowodowanej nieprawidłową jakością nasienia. W dużych ilościach gromadzi się w najądrzach i stanowi źródło energii dla plemników, wspomaga proces ich dojrzewania oraz zwiększa ich ilość i ruchliwość (im mniejsze stężenie L-karnityny w nasieniu tym mniejsza ruchliwość plemników). Żywność, będąca jej źródłem, to przede wszystkim produkty charakteryzujące się wysoką ilością białka tj. mięso drobiowe, wołowe, wieprzowe i ryby.

Mężczyznom ze stwierdzoną obniżoną jakością nasienia najczęściej zaleca się spożycie L-karnityny w ilości ok. 3 g dziennie. Regularna suplementacja w większości przypadków może przyczynić się do wzrostu całkowitej liczby plemników i przedłużenia ich żywotności.

Koenzym Q₁₀

Koenzym Q10 zakwalifikowany został jako związek drugiego rzutu we wspomaganiu męskiej płodności spowodowanej nieprawidłową jakością nasienia. Jego stężenie w nasieniu jest wprost proporcjonalnie związane z liczbą i ruchliwością plemników. Do żywności zawierającej koenzym Q10 zaliczane są: mięso drobiowe, ryby tj. śledź, pstrąg, oleje roślinne, w tym głównie olej sojowy i rzepakowy, orzeszki ziemne, nasiona słonecznika oraz pistacje.

Zalecana dawka, której spożycie pozwala na zaobserwowanie poprawy parametrów nasienia to 10 mg dziennie. W wielu przypadkach spożycie takiej ilości wraz z dietą przysparza wielu trudności, dlatego warto rozważyć suplementację koenzymem Q10 po konsultacji z lekarzem i dietetykiem.

Cynk

Cynk jest jednym z najistotniejszych składników pokarmowych wpływających na jakość nasienia oraz męską płodność.

Gromadzony jest w gruczole krokowym oraz jądrach, a jego niedobór negatywnie wpływa na jakość nasienia, może skracać żywotność plemników, a ciężkie niedobory mogą doprowadzić nawet do całkowitego zahamowania spermatogenezy.

Mężczyźni starający się o dziecko powinni codziennie spożywać 15 mg cynku. W tym celu, w diecie nie może zabraknąć ryb, mięsa, jaj, pełnoziarnistych produktów zbożowych, orzechów i pestek.

Należy pamiętać, iż alkohol, kawa, herbata mogą upośledzać jego wchłanianie, dlatego warto zachować przynajmniej pół godzinny odstęp między spożyciem posiłku, a ich wypiciem. Mężczyźni o wysokiej aktywności seksualnej powinni zadbać o jego większe ilości, ponieważ szacuje się, że każdy ejakulat zawiera ok. 5 mg cynku. Istnieją wstępne badania sugerujące, iż suplementacja kwasem foliowym może wspomagać korzystne działanie cynku – w niektórych z nich skojarzona suplementacja folianami i cynkiem może skutkować wzrostem liczby plemników o prawidłowej morfologii nawet o 74%. Kwestia ta wymaga jednak dalszej weryfikacji.

Selen

Dla właściwego funkcjonowania męskich narządów rodnych oraz zachowania prawidłowych parametrów nasienia wymagany jest optymalny poziom selenu w jądrach. Mężczyźni są dużo bardziej narażeni na jego niedobory niż kobiety i już niewielkie odchylenia od normy mogą upośledzać funkcje rozrodcze i powodować spadek jakości nasienia. Pierwiastek ten jest niezbędny do produkcji i dojrzewania plemników, poprawia ich ruchliwość oraz wydłuża żywotność. Najkorzystniej działa w połączeniu z witaminą E (niweluje negatywne skutki stresu oksydacyjnego, w tym uszkodzenie plemników) oraz cynkiem (wpływa na poprawę ruchliwości i żywotności plemników).

Ilość selenu w żywności zależna jest od jego zawartości w glebie. Największa zawartość tego pierwiastka występuje w orzechach brazylijskich – jeden orzech pokrywa dzienne zapotrzebowanie. Jednak dostępne na polskim rynku orzechy brazylijskie pochodzą z terenów o niskiej zawartości selenu w glebie (głównie z Boliwii i Wenezueli) – szacuje się iż do realizacji zapotrzebowania na selen niezbędne jest spożycie 8-9 sztuk orzechów.

W większości przypadków niezbędne jest zastosowanie suplementacji. Za bezpieczny i skuteczny sposób uznawane jest przyjmowanie jego organicznych związków selenu, głównie L – selenometioniny. Dawka powinna być indywidualnie ustalona z lekarzem prowadzącym i dietetykiem (zazwyczaj mieści się w zakresie 50 – 200 ug/dobę).

Witamina D

Niedobór witaminy D może być związany z pogorszeniem parametrów nasienia tj. ruchliwość plemników, ich liczebność oraz morfologia. Chroni ona również plemnik przed stresem oksydacyjnym, oraz zwiększa aktywność akrozyny – enzymu wspomagającego transport plemnika przez warstwę otaczającą komórkę jajową, co umożliwia zapłodnienie. Prawidłowe stężenia 25(OH)D w surowicy krwi jest również czynnikiem pozytywnie wpływającym na proces zapłodnienia in vitro.

Głównym źródłem witaminy D jest synteza skórna, która zachodzi pod wpływem ekspozycji na promienie słoneczne UVB. Jej ilość w żywności jest bardzo niska, dlatego z dietą dostarczana jest w minimalnym stopniu – głównie w wyniku spożycia tranu i tłustych ryb morskich. Mężczyźni planujący powiększenie rodziny powinni suplementować witaminę D w dawce 800-2000 IU od września do kwietnia lub przez cały rok w przypadku niewystarczającej syntezy skórnej w okresie letnim. Jest to zalecenie rutynowe, w celu doboru najoptymalniejszej dawki rozpoczęcie suplementacji powinno być poprzedzone oznaczeniem stężenia witaminy D we krwi.

Podsumowanie

Odpowiednio zbilansowana dieta, połączona w niektórych przypadkach z suplementacją wybranych składników odżywczych, może mieć istotne znaczenie wspomagające w procesie leczenia męskiej niepłodności związanej z nieprawidłowościami parametrów nasienia.

Ogólne zalecenia dietetyczne dla mężczyzn planujących potomstwo obejmują:

• ograniczenie nasyconych kwasów tłuszczowych i cholesterolu,
• zwiększenie spożycia kwasów tłuszczowych omega-3,
• zwiększenie spożycia antyoksydantów (witaminy C, E, L-karnityny, CoQ10, selenu oraz cynku),
• suplementację witaminy D.