Kobiety karmiące piersią, w trosce o stan zdrowia i samopoczucie swojego dziecka, często decydują się na zastosowanie diet eliminacyjnych, ograniczających lub całkowicie wykluczających spożycie konkretnej grupy lub kilku grup produktów spożywczych. Najczęściej jest to podyktowane obawą przed wystąpieniem kolki, problemów żołądkowo-jelitowych, czy pojawienia się objawów alergii pokarmowej. Tymczasem, diety eliminacyjne, stosowane „na wszelki wypadek” nie uchronią malucha przed żadnym z tych problemów. Mogą być natomiast powodem nadmiernego stresu i frustracji u mamy, a długofalowo doprowadzić do niedoborów pokarmowych, pogorszenia jej zdrowia, a w skrajnych przypadkach nawet do problemów z karmieniem w wyniku negatywnego wpływu na ilość produkowanego mleka. Choć rzeczywiście, przez długi czas uważano, że unikanie produktów będących najczęstszymi alergenami (mleko, jaja, owoce cytrusowe, orzechy, ryby) może uchronić dziecko przed wystąpieniem alergii pokarmowej, dziś wiadomo już na pewno, że diety eliminacyjne nie działają prewencyjne. Powinny być stosowane jedynie w sytuacjach kiedy nietolerancje te zostały potwierdzone u dziecka (lub matki) i stanowią wtedy najlepszy sposób ich leczenia.

Kiedy dieta eliminacyjna jest konieczna?

Dieta eliminacyjna u mamy karmiącej piersią może okazać się konieczna w sytuacji zaobserwowania u dziecka niepokojących objawów świadczących o nadwrażliwości na pokarmy.

Najczęściej są to objawy ze strony układu pokarmowego – nieprawidłowy rytm wypróżnień, długotrwałe zaparcia lub biegunki, nadmierne oddawanie gazów, czy tkliwość brzucha. Towarzyszyć im mogą również rozdrażnienie, problemy ze snem, niechęć do jedzenia oraz objawy skórne np. w formie zaczerwienienia, czy wysypki.

Decyzje o wprowadzeniu diety eliminacyjnej nie powinny być jednak podejmowane na własną rękę – w przypadku zaobserwowania niepokojących objawów należy jak najszybciej udać się do lekarza, który wnikliwie je przeanalizuje i wykluczy inne potencjalne przyczyny objawów. Dieta eliminacyjna powinna zostać zastosowana dopiero po potwierdzeniu, że dolegliwości są wynikiem nadwrażliwości pokarmowej u dziecka.

Jak powinna wyglądać prawidłowa dieta eliminacyjna kobiety karmiącej piersią?

Najistotniejszą kwestią podczas stosowania diety eliminacyjnej jest zastąpienie eliminowanych produktów innymi o podobnej wartości energetycznej i odżywczej. Niezbędne może okazać się również zastosowanie odpowiedniej suplementacji – jednak nie jest to regułą.

Dieta bezmleczna u kobiety karmiącej piersią

Jednym z najczęściej eliminowanych pokarmów jest mleko krowie. Jest ono jednocześnie powodem większości nadwrażliwości pokarmowych występujących u niemowląt i małych dzieci. Jednak, tak jak w przypadku innych produktów, nie należy go eliminować na wszelki wypadek, bez wyraźnych wskazań medycznych i konsultacji z lekarzem i dietetykiem. Dieta w pełni bezmleczna, dla matki karmiącej piersią powinna być zlecona wyłącznie przez specjalistę, po wykonaniu odpowiednich badań, potwierdzających, że to właśnie mleko jest źle tolerowane i odpowiedzialne za występujące u dziecka objawy. Wskazaniem do stosowania diety bezmlecznej podczas laktacji jest również alergia u matki, jednak obecnie jest to bardzo rzadkie.

Rozpoznanie alergii na białka mleka krowiego u dziecka oznacza konieczność przejścia matki na dietę bezmleczną i jej kontynuowanie przez cały okres karmienia piersią. Na ogół jest to wystarczające do ustąpienia objawów u malucha, jednak jeśli to nie nastąpi lekarz może zalecić przejście na mleka modyfikowane przeznaczone dla dzieci z alergią – również nie należy takich decyzji podejmować samodzielnie, a w porozumieniu z lekarzem.

Dieta bezmleczna wymaga eliminacji mleka krowiego i wszystkich jego przetworów tj. jogurty, kefiry, maślanki, sery, a także wszystkich produktów zawierających ich nawet śladowe ilości. Jest to niezwykle ważne, ponieważ niewielki dodatek mleka może znajdować się w wielu produktach, które w pierwszej chwili nie kojarzą się nam jako mleczne. Najczęstszymi dodatkami są mleko w proszku, czy kazeina, które przez wielu producentów są dodawane w celu poprawy cech tekstotwórczych ich produktów.

W szczególności należy zwrócić uwagę na ukryte źródła takie jak:

• pieczywo (mleko dodawane jest do pieczywa w celu jego „odświeżenia”)
• mięso (pasztety, kiełbasy, serdelki, parówki)
• syropy lecznicze, polewy tabletek, słodziki
  

W poniższej tabeli zebrano produkty z każdej grupy asortymentowej ze zwróceniem uwagi na to, które potencjalnie mogą być źródłem mleka.

Ważne jest też, aby z ostrożnością podchodzić do produktów mogących powodować alergie krzyżowe. Wśród nich wyróżnia się głównie produkty sojowe, mięso wołowe i cielęce, a także mleko innych zwierząt (np. kozie i owcze). Nie należy ich jednak odstawiać jeśli nie powodują one dolegliwości u mamy, ani dziecka, a lekarz nie stwierdzi ich występowania, a dopiero w sytuacji diagnozy, które je potwierdzi.

Ponieważ mleko i przetwory mleczne są to produkty będące głównym źródłem wapnia w tradycyjnej diecie, to właśnie temu składnikowi najwięcej uwagi powinny poświęcić karmiące mamy. Niezbędne jest codzienne uwzględnienie produktów roślinnych bogatych w wapń, ale w większości przypadków również suplementacja – okres laktacji sam w sobie zwiększa ryzyko niedoborów wapnia, dlatego eliminacja jego głównych źródeł może w krótkim czasie doprowadzić do jego niedoborów, a długofalowo zaburzyć mineralizację kości dziecka i matki prowadząc odpowiednio do krzywicy i osteoporozy. Jak więc zadbać o wapń na diecie bezmlecznej podczas laktacji?

Koniecznie należy zadbać o codzienną obecność w jadłospisie nie-mlecznych, źródeł wapnia. W pierwszej kolejności – wybierając napoje roślinne będące najczęstszym substytutem mleka krowiego (owsiane, migdałowe, ryżowe, sojowe) najlepiej wybierać wyłącznie te wzbogacone w wapń, których asortyment na szczęście jest dość duży i wciąż rośnie. To samo zalecenie dotyczy tofu i jogurtów roślinnych. Dodatkowo, w diecie nie może zabraknąć zielonych warzyw liściastych tj. rukola, jarmuż, szpinak, brokuły, boćwina, szczypiorek). Podczas karmienia piersią kobietom zaleca się spożywanie minimum 2 porcji tych warzyw dziennie, zakładając, że jedna porcja to mniej więcej 1 duża szklanka. Biorąc pod uwagę sam wapń, można spożywać je na surowo, jak również po ugotowaniu/smażeniu/czy pieczeniu, ponieważ obróbka termiczna nie powoduje jego strat. Jednak mając na uwadze obecność wielu innych witamin i składników pokarmowych, wrażliwszych na temperaturę korzystne jest spożywanie zielonych warzyw minimum 1 raz dziennie na surowo.  W ramach zwiększenia podaży wapnia dobrze sprawdzają się też migdały, mak niebieski, nasiona sezamu – trzy garści migdałów lub 2-2,5 łyżki nasion maku czy sezamu mają zbliżoną zawartość tego składnika do tej znajdującej się w szklance mleka. Dlatego warto wykorzystywać je jako dodatek do sałatek, owoców, owsianek, ciast, deserów, a także w formie przekąski między posiłkami.

Dieta bezlaktozowa mamy karmiącej piersią

Dieta bezlaktozowa jest jedną z najmodniejszych diet ostatnich czasów i często bywa polecana kobietom karmiącym piersią. Argumentowane jest to domniemanym, negatywnym wpływem laktozy na rozwój dziecka i powodowaniem kolek i innych dolegliwości-żołądkowo jelitowych, nie ma to jednak odzwierciedlenia w rzeczywistości. Laktoza jest składnikiem mleka kobiecego i jest głównym źródłem energii dla nowonarodzonego dziecka. Produkowana jest przez komórki wydzielnicze w piersiach, jednak laktoza z pożywienia matki nie przechodzi do jej pokarmu. Sposób żywienia kobiety nie ma więc wpływu na jej zawartość w pokarmie. Jedynymi wskazaniami do stosowania diety bezlaktozowej podczas karmienia piersią jest nietolerancja laktozy u matki, a jeśli zostanie ona stwierdzona u dziecka (co jest rzadkością), na ogół wymagane jest przestawienie dziecka na mieszanki mlekozastępcze.

Dieta bezlaktozowa jest dużo łatwiejsza niż bezmleczna. Wynika to z faktu, że asortyment produktów mlecznych bezlaktozowych jest bardzo szeroki i ich wybieranie, jako substytutów tych tradycyjnych jest w pełni wystarczające do pokrycia zapotrzebowania na wapń.

Dieta bezglutenowa w trakcie karmienia piersią

Podobnie jak dieta bezlaktozowa – dieta bezglutenowa jest jedną z najmodniejszych w obecnych czasach, również często rekomendowaną dla kobiet karmiących piersią. Jednak, najprawdopodobniej gliadyna, czyli białko glutenowe, odpowiedzialne za występowanie dolegliwości po jego spożyciu, nie przechodzi z pożywienia matki do jej pokarm. Dlatego, stosowanie diety bezglutenowej, w celu zmniejszenia częstotliwości kolek, prewencji celiakii u dziecka nie jest zalecane ani uzasadnione. Jedynym wskazaniem do stosowania diety eliminacyjnej przez kobietę jest występująca u niej nietolerancja glutenu lub celiakia.

Prawidłowe zbilansowanie diety bezglutenowej podczas karmienia piersią może przysparzać pewnych trudności, ponieważ dieta ta wiąże się z koniecznością eliminacji dużej grupy produktów. Dlatego, aby była ona bezpieczna konieczna jest znajomość  produktów naturalnie glutenowych, bezglutenowych, jak i tych potencjalnie zanieczyszczonych.

Gluten występuje przede wszystkich w zbożach i produktach zbożowych i to właśnie w obrębie tej grupy konieczne są największe zmiany. Niezbędna jest eliminacja wszystkich zbóż glutenowych tj. pszenicy, żyta i jęczmienia oraz pochodzących z nich produktów tj. pieczywa, mąki, płatki, makarony. Zamiast nich należy wybierać zboża naturalnie bezglutenowe tj. ryż, kukurydza, gryka, proso, quinoa, czy amarantus. Najbardziej skomplikowana jest sytuacja z owcem i produktami owsianymi – choć jest to zboże bezglutenowe owies dostępny na polskim rynku jest bardzo często silnie zanieczyszczony ziarnami innych zbóż, do czego dochodzi podczas ich przetwórstwa. Dlatego jedynym słusznym wyborem jest certyfikowany, bezglutenowy owies, którego produkcja jest kontrolowana na każdym etapie, a producent gwarantuje, że jest on wolny od glutenu. 

Wykluczenie dużej grupy produktów zbożowych niesie ze sobą ryzyko wielu niedoborów pokarmowych – najcześciej witamin z grupy B, żelaza, magnezu, cynku i selenu. Dlatego konieczne jest zwrócenie uwagi na codzienne spożywanie produktów będących źródłem tych składników. Przede wszystkim są to bezglutenowe zboża (ryż biały i brązowy, kasza gryczana, komosa ryżowa), nasiona roślin strączkowych, chude mięsa, a także nasiona, pestki i orzechy. 

Eliminacja jaj w trakcie karmienia piersią

Rozpoznanie alergii na białko jaja kurzego u dziecka jest wskazaniem do eliminacji jaj kurzych z diety matki – białka alergenne, odpowiedzialne za powstawanie dolegliwości przenikają do pokarmu kobiecego, dlatego wykluczenie ich z diety jest niezbędne. W większości przypadków nie stwarza to dużego ryzyka niedoborów pokarmowych ponieważ składniki pokarmowe zawarte w jajkach są również w dużych ilościach obecne w innych pokarmach. Dieta eliminująca jaja na ogół nie wymaga wprowadzenia większych zmian mających na celu uzupełnienie potencjalnych niedoborów, a najistotniejsze podczas jej przestrzegania jest unikanie nawet niewielkiej ilości jaj, które niestety są stosowane na szeroką skalę w przemyśle spożywczym jako m.in. emulgatory, środki zagęszczające. Co więcej, ważne jest także aby jaja od innych gatunków ptaków, np. przepiórcze wprowadzać do diety ostrożnie, ze względu na ryzyko wystąpienia alergii krzyżowej.

Obecność jaj kurzych w danym produkcie zawsze jest wyraźnie oznaczona na jego etykiecie. Stosując dietę eliminacyjną nie powinno się kupować produktów, w których składzie występują jaja kurze, żółtko jaja, białko jaja, białko obce, jajka mrożone, jajka suszone, olej jajeczny, lecytyna, ani lizozym. Dwa ostatnie są konserwantami pozyskiwanymi z jajek. Jajka, pod różną postacią, najczęściej można znaleźć w produktach takich jak: majonez, lody, makarony, gotowe sosy, dania typu instant, niektóre leki i suplementy diety.

Jajka wykorzystywane są w kuchni w szerokim zakresie ze względu na właściwości spulchniające, emulgujące i zagęszczające, dlatego ich eliminacja w pierwszej chwili może rodzić wiele pytań odnośnie tego, jak bez ich wykorzystania, przygotować niektóre posiłki.

Jaja kurze można zastąpić:

• skrobią ziemniaczaną
• tapioką
• ziemniakami surowymi i drobno tartymi (np. podczas przygotowywania kotletów/pulpetów z mięsa mielonego)
• rozgniecionym bananem (np. podczas pieczenia – nadaje ciastu wilgotność, pomaga połączyć składniki, a dodatek sody lub proszku do pieczenia umożliwia wyrośnięcie ciasta)
• miękkim tofu (ma podobną konsystencję i właściwości teksturotwórcze co ugotowane jajko)
• siemieniem lnianym mielonym – 1 łyżka wymieszana z 3-4 łyżkami gorącej wody dodana np. do ciast zapewnia odpowiednie połączenie składników, wilgotność i elastyczność

Pozostałe diety eliminacyjne stosowane podczas laktacji

Innymi, choć rzadziej stosowanymi dietami eliminacyjnymi podczas karmienia piersią są:

• Diety eliminujące owoce cytrusowe – cytrusy są częstym pokarmem alergizującym i jeśli to właśnie ich spożywanie okaże się przyczyną dolegliwości u dziecka, wiąże się to z koniecznością rezygnacji ze spożycia wszystkich cytrusów (cytryna, pomarańcze, grejpfruty). Jeśli dieta jest bogata w pozostałe, niealergizujące owoce i warzywa, nie stwarza ona ryzyka niedoborów pokarmowych.
• Diety eliminujące orzechy – alergia na orzechy u dziecka najczęściej wiąże się z koniecznością eliminacji wszystkich rodzajów orzechów z diety matki. Choć najczęściej uczulają orzeszki ziemne i arachidowe ryzyko alergii krzyżowych jest bardzo wysokie, co więcej alergia na orzechy jest obarczona dużym prawdopodobieństwem wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego, który jest bezpośrednim stanem zagrożenia życia. Dlatego konieczne na ogół jest wyeliminowanie wszystkich orzechów, past orzechowych oraz produktów zawierających ich nawet śladowe ilości.
• Diety eliminujące ryby i owoce morza – eliminacja ryb i owoców morze po stwierdzeniu alergii na te produkty u dziecka (lub matki) wymaga przyjmowania zwiększonych dawek kwasów omega-3, ponieważ to właśnie ryby są ich głównymi źródłami. Dawki te powinny być ustalone indywidualnie z lekarzem i dietetykiem, na ogół wynoszą ok. 600 mg.
  

Podsumowanie

Dieta eliminacyjna podczas karmienia piersią powinny być stosowane wyłącznie wtedy kiedy są ku temu wskazania medyczne, czyli nietolerancje i/lub alergie pokarmowe rozpoznane u dziecka bądź matki. Decyzję o ich rozpoczęciu zawsze powinny być skonsultowane z lekarzem i dietetykiem.