Zaburzenia hormonalne a nawyki żywieniowe
Zaburzenia hormonalne – informacje ogólne
Zaburzenia hormonalne są jedną z najczęstszych przyczyn niepłodności. Szacuje się, iż dotyczą ok. 30-40% kobiet, nierzadko stwierdzane są również wśród mężczyzn w wieku reprodukcyjnym. Nieprawidłowa gospodarka hormonalna organizmu może negatywnie oddziaływać na pracę jajników, przebieg procesu owulacji, zagnieżdżenia zarodka w macicy oraz rozwój ciąży. Upośledza również funkcje męskich narządów płciowych, produkcję plemników i jakość nasienia.
W przypadku długotrwałych, nieudanych prób zajścia w ciąże warto skontrolować stężenie hormonów tj.:
- hormon folikulotropowy (FSH),
- hormon luteinizujący (LH),
- prolaktyna,
- progesteron,
- estrogeny,
- testosteron.
FSH i LH
U kobiet FSH w dużej mierze odpowiada za powstanie i dojrzewanie pęcherzyków Graffa, reguluje także zmiany zachodzące w ścianie macicy w poszczególnych fazach cyklu. Z kolei LH odpowiada za wystąpienie i prawidłowy przebieg procesu owulacji oraz podtrzymuje prawidłowe wydzielanie progesteronu i estrogenów przez ciałko żółte. Zmiany w wydzielaniu tych hormonów przez przysadkę mózgową mogą powodować zaburzenia cyklu menstruacyjnego oraz brak owulacji.
U mężczyzn niskie poziomy tych hormonów wiążą się z obniżeniem produkcji testosteronu i białka wiążącego androgeny – niezbędnego do utrzymania właściwej ilości i funkcji testosteronu. Upośledzają również produkcję plemników, sprawiają, że obniża się ich ilość oraz ruchliwość.
Prolaktyna
Badanie poziomu prolaktyny jest zalecane szczególnie kobietom z pierwotnym lub wtórnym zanikiem miesiączki. Hiperprolaktynemia sprzyja bowiem występowaniu zaburzeń cyklu menstruacyjnego, braku owulacji oraz niewydolności ciałka żółtego. Może wywierać również hamujący wpływ na produkcję hormonów LH i FSH. U mężczyzn nadmiar prolaktyny może powodować wtórną niewydolność jąder, związaną z zaburzeniami erekcji, spadkiem libido oraz zmniejszeniem produkcji plemników.
Progesteron
Jego właściwe stężenie w organizmie umożliwia prawidłowy przebieg procesu owulacji, a także warunkuje przygotowanie endometrium na zagnieżdżenie zarodka. Niedobór progesteronu sprzyja zwiększonej kurczliwości mięśnia macicy, co może powodować poronienia we wczesnych etapach ciąży.
Testosteron
U mężczyzn odpowiada głównie za rozwój narządów rozrodczych oraz stymulację komórek Sertoliego w jądrach do produkcji plemników. Jego niedobór związany jest z obniżonym libido, zaburzeniami erekcji oraz funkcji jąder. U kobiet, nadmiar testosteronu może powodować zaburzenia miesiączkowania oraz owulacji.
Estrogeny
Estrogeny pobudzają dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych oraz powodują powstanie tzw. piku LH, czyli zwiększonego stężenia tego hormonu, a tym samym wystąpienia owulacji. Zarówno niedobór, jak i nadmiar estrogenów w organizmie kobiety powodują zaburzenia miesiączkowania. Ich nadmierna produkcja może być także związana z przerostem błony śluzowej macicy.
Przyczyny zaburzeń hormonalnych
Przyczyny zaburzeń hormonalny są bardzo złożone i obejmują wiele czynników. Mogą być wywołane między innymi zaburzeniami (uszkodzeniem mechanicznym, procesem nowotworowym, niewydolnością) w obrębie poszczególnych gruczołów dokrewnych np. podwzgórza, przysadki, tarczycy, czy nadnerczy. Nieprawidłowości gospodarki hormonalnej pojawiają się również w przebiegu chorób przewlekłych tj. zespół policystycznych jajników (PCOS), niedoczynność/nadczynność tarczycy, choroby Hashimoto, zespołu Cushinga.
Często, rolę w patogenezie zaburzeń hormonalnych odgrywa również styl życia, w szczególności:
- nieprawidłowa masa ciała,
- częste wahania masy ciała,
- niewłaściwie zbilansowana dieta,
- palenie papierosów,
- nadużywanie alkoholu,
- stres i niewłaściwy rytm snu,
- używki np. kofeina.
Wpływ czynników żywieniowych na gospodarkę hormonalną
Masa ciała
Nadmierna masa ciała jest jednym z najczęstszych czynników powodujących zaburzenia hormonalne i rozrodcze. Związane jest to z endokrynną funkcją tkanki tłuszczowej, która odgrywa istotną rolę w wytwarzaniu i dystrybucji hormonów płciowych. U kobiet z BMI powyżej normy obserwuje się nadmierną produkcję androgenów oraz niedobór hormonu folikulotropowego, luteinizującego i progesteronu. Nadmiar tkanki tłuszczowej u mężczyzn może powodować obniżenie poziomu testosteronu oraz wtórną niewydolność hormonalną jąder – hipogonadyzm hipogonadotropowy. Z kolei niedobór masy ciała, a w szczególności jej nagłe i duże spadki, zwiększają ryzyko zaburzeń miesiączkowania w wyniku obniżenia poziomu estrogenów oraz hormonu luteinizującego.
Aby utrzymać prawidłowe stężenie i funkcje hormonów płciowych warto więc zadbać o prawidłową masę ciała i dążyć do jej redukcji w przypadku nadwagi/otyłości. Osiągnąć to należy przede wszystkim poprzez stosowanie prawidłowo zbilansowanej, urozmaiconej diety oraz podejmowanie indywidualnie dobranej aktywności fizycznej. Nie zaleca się krótkotrwałych głodówek, które obarczone są wysokim ryzykiem efektu jo-jo, co może dodatkowo nasilać zaburzenia hormonalne.
Należy pamiętać także, iż każda dieta redukcyjna, mimo zmniejszonej wartości energetycznej, powinna dostarczać wszystkich niezbędnych składników pokarmowych w odpowiednich ilościach. Niedobory pokarmowe mogą bowiem dodatkowo nasilać zaburzenia produkcji hormonów i płodności.
Więcej na temat żywienia w przypadku nieprawidłowej masy ciała znajduje się w artykułach:
Węglowodany
Stosowanie diety bogatej w cukry proste, o wysokim indeksie (IG) i ładunku glikemicznym (ŁG) jest czynnikiem ryzyka wystąpienia zaburzeń owulacji na tle hormonalnym. Wysokie wartości IG i ŁG produktu oznaczają, że powoduje on szybki i gwałtowny wzrost stężenia glukozy we krwi, a tym samym wyrzut insuliny przez trzustkę. Długotrwałe stosowanie takiej diety sprzyja insulinooporności i hiperinsulinemii. Nadmiar insuliny wzmaga produkcję androgenów przez jajniki, co może powodować zaburzenia cyklu menstruacyjnego oraz owulacji. Wysoka podaż cukrów prostych sprzyja także zwiększeniu stężenia insulinopodobnego czynnika wzrostu IGF-1, który zmniejsza produkcję SHGB – białka wiążącego hormony płciowe. W sytuacji, kiedy poziom SHBG jest obniżony, we krwi kobiet dochodzi do wzrostu stężenia wolnego testosteronu.
Najkorzystniejsze dla płodności są węglowodany złożone, które w mniejszym stopniu wpływają na gospodarkę hormonalną organizmu. Ich źródłem w diecie powinny być przede wszystkim warzywa, nasiona roślin strączkowych, pełnoziarniste produkty zbożowe, zawierające dodatkowo błonnik pokarmowy. Ograniczyć natomiast należy ilość spożywanego cukru, słodyczy, słodzonych napojów oraz produktów z białej (oczyszczonej) mąki.
Tłuszcz
Tłuszcz jest niezbędny do produkcji hormonów, w tym hormonów płciowych, dlatego nie są wskazane nadmierne ograniczenia dotyczące jego spożycia. Dieta par starających się o dziecko powinna zawierać głównie jedno- i wielonienasycone kwasy tłuszczowe, znajdujące się w olejach roślinnych, orzechach, nasionach oraz rybach morskich. Ich spożycie uwrażliwia tkanki na działanie hormonów oraz zmniejsza stan zapalny. Korzystne dla płodności i gospodarki hormonalnej są przede wszystkim oliwa z oliwek, olej lniany, olej rzepakowy, orzechy włoskie, pestki dyni, awokado oraz łosoś. Zawierają one kwasy omega-3, których zwiększone spożycie wykazuje korzystny wpływ na poprawę regularności cykli menstruacyjnych.
Białko
W diecie propłodnościowej i w przypadku współwystępujących zaburzeń hormonalnych zaleca się zwiększenie spożycia roślinnych źródeł białka w stosunku do produktów odzwierzęcych, zwłaszcza mięsa drobiowego i czerwonego. Wysokie spożycie białka zwierzęcego niekorzystnie wpływa na stężenie IGF-1, który może hamować owulację oraz sprzyja nadmiernej produkcji męskich hormonów płciowych, co utrudnia dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych. Z kolei, spożycie białka roślinnego wiąże się z większą wrażliwością tkanek na insulinę oraz obniżeniem IGF-1. Główne źródło białka roślinnego powinny stanowić nasiona roślin strączkowych np. soja, soczewica, ciecierzyca, groch, bób, fasola.
Produkty mleczne
W kontekście poprawy płodności i gospodarki hormonalnej korzystne wydaje się spożywanie głównie pełnotłustych produktów mlecznych. Proces odtłuszczania wiąże się bowiem z usunięciem części hormonów rozpuszczalnych w tłuszczach i pozostawieniem głównie tych rozpuszczalnych w wodzie, czyli androgenów i IGF-1. Częste spożywanie odtłuszczonych produktów mlecznych może więc wiązać się z rozwojem zaburzeń hormonalnych w organizmie kobiety, skutkując zahamowaniem lub nieprawidłowym przebiegiem owulacji. Jednak ze względu na wysoką zawartość tłuszczu i cholesterolu należy zachować równowagę w ich wprowadzeniu do diety. Za optymalne uznaje się spożywanie 2 porcji pełnotłustych i 2 porcji produktów mlecznych o obniżonej zawartości tłuszczu dziennie.
Witamina A
Witamina A jest niezbędna do produkcji żeńskich hormonów płciowych, a jej niedobór sprzyja zaburzeniom cyklu menstruacyjnego. Jednak jej przedawkowanie, do czego najczęściej dochodzi w wyniku nadmiernego przyjmowania suplementów diety może dawać odwrotny do zamierzonego efekt i dodatkowo nasilać zaburzenia cyklu, a w dawkach > 10 000 IU dziennie wykazywać działanie mutagenne. Dlatego najlepiej pozyskiwać ją z naturalnych źródeł tj. owoce i warzywa o kolorze żółtym i pomarańczowym (morele, brzoskwinie, mango, marchew, papryka, dynia, kukurydza) oraz podroby, zwłaszcza wątróbka.
Witaminy z grupy B
Witaminy z grupy B wspierają zachowanie prawidłowej gospodarki hormonalnej organizmu, a największe znaczenie dla hormonów płciowych mają:
- witamina B2 (ryboflawina) – bierze udział w degradacji nadmiaru estrogenów i progesteronu w wątrobie,
- witamina B6 (pirydoksyna) – w przypadku hiperprolaktynemi może zmniejszać stężenie tego hormonów u obu płci; jej niedobór zaburza równowagę między estrogenami a progesteronem.
Ryboflawina obecna jest przede wszystkim w produktach odzwierzęcych tj. mięso, mleko, sery oraz jaja, a także nasionach roślin strączkowych. Źródłami pirydoksyny są natomiast pełnoziarniste produkty zbożowe, otręby i zarodki pszenne, ziemniaki, banany oraz mięso. Prawidłowo zbilansowana dieta umożliwia całkowite pokrycie zapotrzebowania na te witaminy, jednak w celu uzyskania najlepszych efektów można rozważyć suplementację B6 w dawce 2-2,4 mg na dobę, zwłaszcza w przypadku hiperprolaktynemii.
Witamina C
Witamina C bierze udział w syntezie hormonów steroidowych, zwiększa stężenie progesteronu i estrogenów. Gromadzona jest w jajnikach, a jej właściwa podaż jest konieczna do prawidłowego przebiegu owulacji oraz fazy lutealnej cyklu.
Do najlepszych źródeł witaminy C zalicza się: czarną i czerwoną porzeczkę, natkę pietruszki, owoce dzikiej róży, wszystkie owoce cytrusowe. Stosowanie urozmaiconej diety obejmującej 4-5 porcji warzyw i owoców dziennie w większości przypadków nie niesie ze sobą konieczności dodatkowej suplementacji.
Witamina D
Dla kobiet, witamina D jest niezbędna do prawidłowego wytwarzania hormonów płciowych – pobudza ich produkcję w jajnikach oraz zwiększa stężenie progesteronu oraz estrogenów. Suplementacja i dbałość o jej optymalne stężenie w surowicy związane są z poprawą regularności cykli menstruacyjnych i pozytywnym wpływem na fazę folikularną. Z kolei wśród mężczyzn, witamina D w dużej mierze wpływa na utrzymanie prawidłowego stężenia testosteronu we krwi.
Głównym źródłem witaminy D jest synteza skórna pod wpływem ekspozycji na promienie słoneczne UVB. Z pożywieniem dostarczana jest w bardzo małych ilościach, które nie realizują zapotrzebowania. Jej ilość w diecie jest minimalna, dlatego, osoby planujące powiększenie rodziny powinny suplementować ją w dawce ok. 800-2000 IU od września do kwietnia.
Cynk
Pierwiastek ten jest niezbędny do prawidłowego działania męskich i żeńskich hormonów płciowych. Jego niedobór u kobiet upośledza produkcję FSH i LH, z kolei u mężczyzn związany jest z obniżonym poziomem testosteronu.
Odpowiednia podaż cynku w diecie, do której powinny dążyć osoby starające się o dziecko to 15 mg na dobę. Wśród jego głównych źródeł wyróżnia się owoce morza i ryby, mięso, jaja, pełnoziarniste produkty zbożowe, a także orzechy i pestki. Największe korzyści daje połączenie źródeł cynku i witaminy B6 w jednym posiłku, ponieważ wzajemnie zwiększają swoją przyswajalność w organizmie.
Kofeina
Nadmiar kofeiny może zaburzać równowagę hormonalną oraz przetwarzanie nadmiaru estrogenów w wątrobie, dlatego jej spożycie powinno być kontrolowane. Uważa się, iż wypijanie nie więcej niż 2 filiżanek kawy dziennie oraz unikanie energetyków, napojów typu cola i suplementów zawierających kofeinę jest bezpieczne i nie powinno zaburzać pracy hormonów płciowych.
Podsumowanie
Osoby z zaburzeniami gospodarki hormonalnej i obniżoną płodnością powinny w szczególności zadbać o prawidłową masę ciała oraz urozmaicenie diety, tak by dostarczała odpowiednich ilości witamin A, C oraz z grupy B, a także cynku. Konieczna jest również suplementacja witaminy D w dawce indywidualnie dobranej na podstawie wyników badań laboratoryjnych. Dostarczanie tych składników pokarmowych, wraz z prowadzeniem zdrowego stylu życia oraz stosowaniem wskazówek i farmakoterapii zaleconych przez lekarza, sprzyja normalizacji poziomów i funkcji hormonów płciowych, co pozytywnie przekłada się na funkcje rozrodcze i szanse na poczęcie dziecka.