Celiakia

Celiakia (choroba trzewna) to choroba autoimmunologiczna, występująca wśród osób z predyspozycją genetyczną. Polega na nieprawidłowej, immunologicznej reakcji organizmu na gluten, czyli mieszaninę białek znajdujących się w ziarnach pszenicy (gliadyna), żyta (sekalina) i jęczmienia (hordeina). U chorych na celiakię powoduje on uszkodzenie i zanik kosmków jelitowych (wypustek błony śluzowej jelita odpowiedzialnych za wchłanianie składników odżywczych), co długofalowo może doprowadzić do zaburzeń wchłaniania, niedoborów pokarmowych i niedożywienia. Jedyną metodą leczenia jest bezwzględne przestrzeganie zasad diety bezglutenowej do końca życia, a spożycie nawet niewielkich ilości glutenu działa toksycznie.

Najczęstsze objawy choroby trzewnej to m.in.:

• biegunki lub zaparcia
• wzdęcia, bóle brzucha
• nudności i wymioty
• spadek masy ciała
• niedokrwistość
• nawracające afty w jamie ustnej
• zmiany skórne np. wysypka

Celiakia a płodność

Celiakia nie wyklucza zajścia w ciąże, jednak nieleczona może być związana z zaburzeniami płodności wśród kobiet i mężczyzn.

U tych chorych częściej obserwuje się zaburzenia hormonalne, nieregularne cykle menstruacyjne i brak owulacji, a także pogorszenie parametrów nasienia, spadek libido i zaburzenia erekcji. Negatywny wpływ celiakii na funkcje rozrodcze wynika głównie z niedoborów pokarmowych, które mogą rozwinąć się w przebiegu choroby. Zbyt niskie wchłanianie propłodnościowych składników diety tj. cynk, selen, witamina D, żelazo, czy kwas foliowy może negatywnie wpływać na pracę narządów oraz gospodarkę hormonów płciowych (Więcej na ten temat przeczytasz w artykule CZYNNIKI ŻYWIENIOWE WPŁYWAJĄCE NA PLODNOŚĆ ).

Nieleczona celiakia może obniżać płodność kobiet nawet o 40%, opóźniać czas wystąpienia pierwszej miesiączki o ok. 2 lata, a menopauza może wystąpić nawet 5 lat wcześniej. Szacuje się także, iż u 25% mężczyzn z celiakią występuje hiperprolaktynemia lub podwyższone stężenie FSH, które negatywnie wpływają na produkcję testosteronu oraz plemników. Nadmiar prolaktyny może powodować także wtórną niewydolność jąder, związaną z zaburzeniami erekcji i spadkiem libido. 

Dieta bezglutenowa u chorych na celiakię

Osoby z celiakią wymagają bezwzględnego wyeliminowania z diety produktów zawierających gluten. Niedozwolone są jakiekolwiek odstępstwa w postaci przerywania diety lub okazjonalnego pojadania produktów glutenowych, ponieważ nawet śladowe ilości glutenu działają toksycznie i uszkadzają kosmki jelitowe. Jednak, mimo konieczności wyeliminowania dużej grupy produktów, należy dążyć do zastąpienia ich odpowiednikami bezglutenowymi, a dieta powinna spełniać zalecenia żywieniowe obowiązujące osoby zdrowe tj.:

• codzienne spożycie pełnoziarnistych produktów zbożowych,
• obecność warzyw i owoców w każdym posiłku,
• wypijanie min. 3 szklanek mleka lub produktów mlecznych dziennie,
• ograniczenie spożycia tłuszczów zwierzęcych na korzyść roślinnych,
• spożywanie tłustych ryb morskich 2 razy w tygodniu,
• dbałość o obecność źródeł pełnowartościowego białka w każdym posiłku,
• częściowe zastąpienie produktów mięsnych potrawami z nasion roślin strączkowych,
• dbałość o odpowiednie nawodnienie organizmu,
• unikanie produktów przetworzonych, nadmiaru cukru oraz soli.

W poniższej tabeli przedstawiono podział produktów na bezglutenowe i te zawierające gluten. Środkowa rubryka uwzględnia produkty, na które należy zwrócić szczególną uwagę, ponieważ, mimo iż naturalnie są bezglutenowe, mogą zawierać jego śladowe ilości.

Osoby z celiakią muszą całkowicie wyeliminować z diety zboża naturalnie zawierające gluten (pszenica, żyto, jęczmień) oraz ich produkty tj. pieczywo, kasze, makarony, płatki, mąki. Nie należy spożywać również tzw. starych odmian pszenicy tj. orkisz, samopsza, płaskurka.

Szczególną uwagę należy zwrócić na owies i produkty owsiane. Uważa się, iż zawarte w nich białko (awenina) nie powoduje typowej dla celiakii reakcji immunologicznej, jednak zwykły owies dostępny na polskim rynku jest silnie zanieczyszczony ziarnami innych zbóż. Dopuszczalne jest więc spożycie jedynie certyfikowanego, bezglutenowego owsa, którego produkcja jest kontrolowana na każdym etapie. W takiej formie może być istotnym uzupełnieniem na diecie bezglutenowej, jednak nie wszyscy pacjenci z celiakią dobrze go tolerują. Wprowadzenie owsa do diety powinno odbywać się więc stopniowo, najlepiej po upływie kilku miesięcy od rozpoczęcia stosowania diety bezglutenowej, aby umożliwić regenerację kosmków jelitowych. Zaleca się dobowe ograniczenie spożycia produktów owsianych do ok. 50 g (wedle indywidualnej tolerancji).

Produkty zbożowe zawierające gluten można zastąpić gotowymi mieszankami mąk bezglutenowych, które w większości przypadków charakteryzują się jednak mniejszą zawartością białka, witamin z grupy B oraz składników mineralnych tj. magnez, żelazo, cynk, miedź. Najkorzystniejszy skład pod kątem zawartości białka, witamin i składników mineralnych mają produkty bezglutenowe na bazie gryki, prosa i amarantusa, dlatego warto dbać o ich obecność w diecie.

Ryzyko niedoborów u osób z celiakią

Proces chorobowy toczący się w przebiegu celiakii znacznie upośledza działanie oraz powoduje zanik kosmków jelitowych, co negatywnie wpływa na trawienie, oraz wchłanianie składników pokarmowych. Co więcej, dieta bezglutenowa, w związku z koniecznością wyeliminować dużej grupy produktów, niesie ze sobą ryzyko rozwoju wielu niedoborów. Najczęściej rozpoznaje się niedobory witaminy D, witamin z grupy B, a także wapnia, żelaza, magnezu, cynku i selenu, czyli większości składników wykazujących działanie propłodnościowe. Konieczne jest włączenie do diety bezglutenowych produktów będących źródłami tych składników, a w przypadku niemożności realizacji zapotrzebowania wraz z dietą zastosowanie indywidualnie dobranej suplementacji wedle wskazań lekarza i dietetyka.

Bezpieczne gotowanie na diecie bezglutenowej

Dieta bezglutenowa wymaga dużej ostrożności podczas przygotowywania posiłków, aby maksymalnie zminimalizować ryzyko zanieczyszczenia produktów glutenem, co może się zdarzyć zwłaszcza w przypadku jednoczesnego gotowania potraw glutenowych. Najlepiej przechowywać produkty bezglutenowe oddzielnie (w osobnych szafkach, szufladach, półkach), aby nie dopuścić do ich zanieczyszczenia i ewentualnej pomyłki przy wybieraniu składników do przygotowania posiłku. Konieczne jest również używanie osobnych sztućców i przyborów kuchennych. Należy unikać krojenia pieczywa bezglutenowego na tej samej desce, na której wcześniej krojony był zwykły chleb, mieszania tą samą łyżką makaronu pszennego i bezglutenowego lub odsączania ich na tym samym sitku. Nie wolno również smażyć na tej samej patelni mięsa w panierce glutenowej i bezglutenowej. Aby tego uniknąć, warto zmienić kolejność przygotowywania potraw – rozpocząć od dań bezglutenowych.

Zakupy spożywcze

Liczba producentów i sieci handlowych oferujących urozmaicony asortyment produktów bezglutenowych jest duża i wciąż wzrasta, co jest znacznym ułatwieniem, jednak wciąż bardzo ważne jest wyrobienie sobie nawyku czytania etykiet i doboru odpowiedniej żywności. Najbezpieczniejszym wyborem są produkty oznaczone znakiem przekreślonego kłosa – są one poddane ścisłej kontroli na każdym etapie produkcji i spełniają wszystkie obowiązujące standardy.

W przypadku braku tego oznaczenia konieczne jest dokładne zapoznanie się ze składem produktu. Dla osób, które dopiero rozpoczynają przygodę z dietą bezglutenową, pomocne może być noszenie ze sobą kartki z listą produktów zabronionych, dzięki czemu istnieje mniejsze ryzyko zapomnienia lub przeoczenia niebezpiecznego składnika. Zgodnie z obowiązującym w Polsce prawem, producenci żywności mają obowiązek umieszczenia informacji o alergenach znajdujących się w produkcie – dotyczy to również glutenu. Nie należy kupować żywności, jeśli etykieta zawiera informację „może zawierać śladowe ilości glutenu” lub „w zakładzie produkcyjnym stosowany jest gluten”. Nie zaleca się także kupowania pieczywa z tradycyjnych piekarni, nawet jeśli jest określone jako bezglutenowe. Mimo iż, w wykazie składników obecne są wyłącznie te bezglutenowe, jego produkcja w miejscu, gdzie pyli mąka pszenna, nie gwarantuje uniknięcia zanieczyszczenia i wypieku bezpiecznego pieczywa. Dlatego najlepiej kupować wyłącznie licencjonowane pieczywo bezglutenowe (na stronach internetowych www.celiakia.pl oraz www.przekreslonyklos.pl umieszczony jest aktualny wykaz certyfikowanych produktów bezglutenowych).

Leki i suplementy a celiakia

Wiele leków i suplementów diety zawiera gluten, a ich producenci nie mają obowiązku umieszczania informacji o jego obecności. Jest on najczęściej składnikiem substancji pomocniczych, które nadają lekom właściwą postać, objętość, maskują nieprzyjemny smak/zapach oraz przedłużają trwałość.

Wiele leków może zawierać substancje pochodzące z pszenicy tj.: dekstryna, maltodekstryna, skrobia modyfikowana, pszeniczna.

Przed zażyciem danego leku konieczne jest zapoznanie się z jego składem, a w niejasnych przypadkach (zwłaszcza jeśli lek jest stosowany przewlekle) najlepszym rozwiązaniem jest bezpośredni kontakt z dystrybutorem lub producentem.

Podsumowanie

Dieta bezglutenowa, mimo wielu trudności, które może przysparzać osobom z nowo rozpoznaną celiakią, nie musi oznaczać rezygnacji ze wszystkich spożywanych i lubianych do tej pory potraw. Wymaga cierpliwości, rzetelnej wiedzy i kreatywności w kuchni, jednak wciąż rosnący asortyment produktów bezglutenowych na polskim rynku, jest znacznym ułatwieniem w jej przestrzeganiu. W przypadku osób z zaburzeniami płodności szczególnie ważne jest włączenie do diety bezglutenowych źródeł propłodnościowych składników tj. żelazo, magnez, cynk, selen oraz witamin z grupy B – ich niedobór jest głównym powodem obniżonych zdolności rozrodczych w przebiegu celiakii.