Tarczyca to niewielki gruczoł produkujący tyroksynę (T4) i trójjodotyroninę (T3), które wpływają na gospodarkę hormonalną oraz przebieg większości procesów metabolicznych zachodzących w organizmie. Choroby gruczołu tarczowego i zaburzenia wytwarzania hormonów, tj. niedoczynność lub nadczynność tarczycy, wiążą się z upośledzoną pracą większości narządów, w tym narządów rozrodczych zarówno kobiet, jak i mężczyzn, przez co znacząco mogą obniżać szansę na poczęcie dziecka.

Wpływ chorób tarczycy na płodność

Do najczęstszych chorób tarczycy należą niedoczynność, w tym autoimmunologiczne zapalenie tarczycy tj. choroba Hashimoto oraz nadczynność (w większości przypadków spowodowana chorobą Gravesa-Basedowa). Charakteryzują się odpowiednio niedoborem i nadmiarem hormonów tarczycy – oba te stany mogą znacząco obniżać funkcje rozrodcze wśród kobiet i mężczyzn, a tym samym zmniejszać szanse na poczęcie dziecka.

Zaburzenia funkcji tarczycy u kobiet wpływają negatywnie na regularność cyklu menstruacyjnego. W niedoczynności tarczycy może dojść do obniżenia stężenia estradiolu i wydłużenia czasu trwania pojedynczego cyklu (zwykle ponad 35 dni). Miesiączki pojawiają się rzadko i mogą być bardzo obfite. Z kolei w nadczynności tarczycy rośnie prawdopodobieństwo wystąpienia krótszych cykli oraz skąpych miesiączek. W obu przypadkach zwiększa się również ryzyko zaburzeń lub całkowitego zaniku owulacji. W chorobie Hashimoto, charakteryzującej się obecnością przeciwciał przeciwtarczycowych (anty-TPO), ich działanie może wiązać się z obniżeniem rezerwy jajnikowej oraz zwiększonym ryzykiem poronień we wczesnych etapach ciąży.

Z kolei wśród mężczyzn, nadmiar i niedobór hormonów tarczycy zaburzają funkcje jąder i negatywnie wpływają na parametry nasienia tj. jego ilość, zawartość prawidłowych morfologicznie plemników i ich ruchliwość. Co więcej, zaburzenia w wydzielaniu tyroksyny i trójjodotyroniny mogą powodować znaczne obniżenie libido u obu płci.

Jak zadbać o prawidłową pracę tarczycy

Dieta jest istotną częścią postępowania terapeutycznego w chorobach tarczycy i towarzyszących im zaburzeniach płodności. Prawidłowe żywienie pozwala na poprawę ogólnego stanu zdrowia i samopoczucia, wspomaga również utrzymanie prawidłowej masy ciała lub utratę zbędnych kilogramów. Co najważniejsze, gwarantuje dostarczenie wszystkich składników niezbędnych do prawidłowej pracy tarczycy, a także tych, wykazujących działanie propłodnościowe.

Masa ciała

Niedoczynność tarczycy

Ze względu na znaczne spowolnienie procesów metabolicznych, wśród osób z niedoczynnością tarczycy często obserwuje się przyrost masy ciała oraz trudności w utrzymaniu jej na odpowiednim poziomie. Nie jest to jednak niemożliwe, a choroba nie powinna stanowić wymówki dla braku starań o jej redukcję. W niektórych przypadkach konieczne może być rozpoczęcie diety odchudzającej, jednak należy stosować ją z dużą rozwagą. Kluczowy nacisk należy położyć na dostarczenie organizmowi wszystkich niezbędnych składników odżywczych, mimo ograniczenia kalorycznego. Niedoczynność tarczycy wiąże się bowiem ze zwiększonym ryzykiem niedoborów składników pokarmowych, głównie witaminy A, C, B₆, B₁ oraz magnezu, fosforu, potasu i chromu. Utrata nadmiernych kilogramów i utrzymanie właściwej masy ciała z pewnością przyniosą pożądane korzyści zarówno w kontekście poprawy funkcji tarczycy, jak i zdolności rozrodczych. Jednak niedobory pokarmowe, mogące wynikać ze stosowania nieprawidłowo zbilansowanej diety redukcyjnej, niosą ze sobą poważne konsekwencje zdrowotne, dlatego niezbędne jest zdroworozsądkowe podejście do żywienia i ewentualnego odchudzania.

Nadczynność tarczycy

Nadczynność tarczycy wiąże się z kolei z przyśpieszonym metabolizmem, a tym samym, wśród chorych można zaobserwować utratę masy ciała. Może dojść także do osłabienia masy i siły mięśniowej, dlatego konieczne może być zwiększenie kaloryczności diety (w większości przypadków o ok. 15% w stosunku do norm dla osób zdrowych) oraz podaży pełnowartościowego białka.

Białko

W diecie osób z chorobami tarczycy nie może zabraknąć pełnowartościowego białka zawierającego wszystkie niezbędne aminokwasy w odpowiednich proporcjach. Szczególnie ważna jest tyrozyna będąca substratem do prawidłowej produkcji hormonów gruczołu tarczowego. Jej źródłem są produkty białkowe, zawierające wartościowe, dobrze przyswajalne białko – głównie żywność odzwierzęca tj. jaja kurze, mięso, ryby oraz nabiał, a także nasiona roślin strączkowych.

Mimo, iż strączki są bardzo dobrym źródłem białka, przy niedoczynności tarczycy należy wykazać się ostrożnością przy ich spożyciu. Zawierają bowiem substancje mogące utrudniać wchłanianie jodu, a tym samym pogłębiać niedobór hormonów tarczycy. Kluczowe w tym kontekście jest ich właściwe przygotowanie – odpowiedni czas moczenia i gotowania, które w znacznym stopniu mogą zmniejszyć ilość zawartych w nich substancji antyodżywczych.

W szczególności należy uważać na soję i produkty sojowe tj. sojowe zastępniki mleka, tofu oraz tempeh. Ich wysokie spożycie może bowiem zmniejszać wchłanianie leku stosowanego w niedoczynności tarczycy – L-tyroksyny.

Węglowodany

Chorobom tarczycy często towarzyszą zaburzenia gospodarki węglowodanowej i insulinooporność dlatego warto dbać o właściwą ilość i jakość spożywanych węglowodanów. W diecie powinny dominować produkty zawierające węglowodany złożone, które charakteryzują się niskim indeksem glikemicznym i wysoką zawartością błonnika pokarmowego. Jest on szczególnie zalecany dla osób z niedoczynnością tarczycy, ponieważ często towarzyszą jej zaparcia – błonnik poprawia motorykę i perystaltykę jelit, dzięki czemu zmniejsza ryzyko ich wystąpienia. Źródłem węglowodanów i błonnika w diecie powinny być przede wszystkim pełnoziarniste produkty zbożowe, orzechy i nasiona, a także warzywa surowe i gotowane oraz świeże owoce.

Tłuszcze

Szczególną rolę w poprawie funkcjonowania tarczycy i funkcji rozrodczych spełniają wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-3. Ich spożycie sprzyja konwersji fT4 do fT3 oraz uwrażliwieniu tkanek na działanie hormonów, ponadto wykazują działanie przeciwzapalne i wspomagają pracę układu immunologicznego, co jest szczególnie istotne w przypadku autoimmunologicznego zapalenia tarczycy. Najlepszymi źródłami omega-3 są tłuste ryby morskie tj. łosoś oraz orzechy i nasiona lnu. W przypadku niskiego spożycia ryb (rzadziej niż 2 razy tygodniowo) zaleca się rozpoczęcie suplementacji.

Szczególnie korzystne działanie przypisuje się czarnuszce oraz tłoczonym z niej olejom. Badania kliniczne wykazały, iż ich spożycie przez osoby z chorobą Hashimoto wiązało się z:

• obniżeniem stężenia TSH,
• podwyższeniem stężenia fT3,
• zmniejszeniem poziomu przeciwciał przeciwko peroksydazie tarczycowej (anty-TPO),
• pozytywnym wpływem na masę ciała.
  

Coraz częściej poleca się więc olej z czarnuszki osobom z niedoczynnością tarczycy, jako jedną z metod wspomagających farmakoterapię. Nie ma obecnie wystarczających danych, na podstawie których można by zalecić jego konkretną dawkę, uważa się jednak, iż spożycie 1-2 łyżek dziennie wiąże się z pozytywnym efektem. 

Jod

Właściwa podaż jodu jest warunkiem niezbędnym do zapewnienia prawidłowej syntezy hormonów tarczycy. Gruczoł ten magazynuje ok. 80% całkowitej ilości jodu w organizmie. Co więcej, jod stanowi ok. 65% ciężaru tyroksyny oraz 58% trójjodotyroniny.

Ze względu na zaobserwowaną wysoką częstotliwość występowania niedoborów jodu w Polsce wprowadzono obowiązek jodowania soli kuchennej. Nie powinna być ona jednak traktowana jako źródło tego pierwiastka ze względu na ryzyko rozwoju nadciśnienia tętniczego, które rośnie wraz z wielkością jej spożycia. Dobrym źródłem jodu dla osób z chorobami tarczycy są tłuste ryby morskie (makrela, dorsz, małże, ostrygi), nabiał i jaja, oraz mleko krowie, ze względu na wzbogacanie pasz przeznaczonych dla zwierząt oraz podawanie im specjalnych lizawek jodowych.

W przypadku niewystarczającego spożycia jodu należy rozważyć jego suplementację, jednak w każdym przypadku powinno być to skonsultowane z lekarzem prowadzącym i dietetykiem. Nadmierna podaż jodu może powodować bowiem efekt Wolffa-Chainkoffa. Polega on na zahamowaniu wychwytu jodu przez tarczycę w przypadku jego nadmiaru i upośledzeniem produkcji hormonów tarczycowych. Bardzo ważna jest zatem ocena dobowego spożycia jodu ze wszystkich źródeł i wybór postępowania, które nie dopuści do przedawkowania jodu.

Cynk

Pierwiastek ten jest niezbędny do prawidłowego namnażania się komórek tarczycy oraz pozytywnie wpływa na metabolizm tyroksyny i trójjodotyroniny. Jego niewystarczające spożycie sprzyja niedoborom tych hormonów oraz może dodatkowo spowalniać tempo przemiany materii. U osób z chorobą Hashimoto, u których doszło do niedoborów cynku obserwuje się także wzrost ilości przeciwciał anty-TPO. Co więcej, cynk jest jednym z głównych składników propłodnościowych – bierze udział w produkcji komórek jajowych, sprzyja regularności cykli menstruacyjnych oraz korzystnie wpływa na działanie męskich i żeńskich hormonów płciowych.

Aby zapewnić sobie prawidłowe spożycie cynku należy spożywać pełnoziarniste produkty zbożowe, otręby, orzechy, nasiona i pestki, zwłaszcza pestki dyni. Należy pamiętać także, iż alkohol, kawa oraz herbata mogą upośledzać jego wchłanianie, dlatego nie należy popijać nimi posiłków. W przypadku kiedy pokrycie zapotrzebowania na cynk nie jest możliwe zaleca się jego suplementację (najlepiej w postaci cytrynianu cynku) w dawce ok. 10 mg/d.

Żelazo

Żelazo jest składnikiem enzymu peroksydazy jodującej, której funkcja polega na przemianie tyreoglobuliny w tyroksynę i trójjodotyroninę. Niedobór żelaza obserwowany jest u ok. 60% osób z niedoczynnością tarczycy i związany jest z obniżeniem produkcji T3 i T4, wzrostem TSH oraz powiększeniem objętości gruczołu tarczowego.

Najbogatszymi źródłami żelaza w diecie są mięso, ryby, jaja kurze – z produktów odzwierzęcych pierwiastek ten jest najlepiej przyswajalny. Do roślinnych źródeł żelaza zalicza się nasiona roślin strączkowych, produkty pełnoziarniste, orzechy, sezam, mak oraz nasiona lnu. Przyswajalność żelaza przez organizm można znacznie zwiększyć poprzez dodatek źródeł witaminy C do posiłku tj. kiszonki, natka pietruszki, ziemniaki, papryka, truskawki, maliny, czy cytrusy.

Selen

Niedobory selenu prowadzą do upośledzenia konwersji T4 do T3 oraz zmniejszonego stężenia T3 we krwi. Co więcej, sprzyjają obniżeniu aktywności peroksydazy glutationowej, która ma właściwości antyoksydacyjne i chroni komórki tarczycy przed uszkodzeniami. Niskie spożycie selenu znacznie upośledza także przyswajalność jodu, nawet w przypadku jego prawidłowej zawartości w diecie. Dodatkowo, selen jest kluczowym pierwiastkiem w kontekście męskiej płodności – wpływa na prawidłową funkcję jąder oraz poprawia parametry nasienia i plemników.

Do najbogatszych źródeł selenu zalicza się ryby i skorupiaki, a przede wszystkim orzechy brazylijskie. Jednak te, które są dostępne na polskim rynku pochodzą z terenów o niskiej zawartości tego pierwiastka w glebie (głównie z Boliwii), co sprawia, iż nawet przy ich uwzględnieniu w diecie realizacja zapotrzebowania może być trudna. Warto wspomóc się suplementacją, która zalecana jest najczęściej u osób z chorobą Hashimoto. W większości przypadków stosuje się dawkę ok. 200 ug dziennie. Suplementy selenu należy stosować według ściśle określonych zaleceń lekarskich i dietetycznych, ze względu na toksyczność selenu przy jego nadmiernej podaży (powyżej 900 ug/d).

Witamina D

Witamina D pełni rolę w regulacji wydzielania hormonów przez tarczycę, a jej niedobory obserwuje się wśród osób z niedoczynnością tego gruczołu. Kwestią sporną wciąż pozostaje jednak to, czy owe niedobory są przyczyną, czy też konsekwencją zaburzeń pracy tarczycy. Witamina D jest także jedną z głównych witamin propłodnościowych – korzystnie wpływa na produkcję hormonów płciowych, regularność cyklu menstruacyjnego, wspomaga zagnieżdżenie zarodka w ścianie macicy oraz poprawia parametry nasienia i libido.

Do pokarmowych źródeł witaminy D zalicza się głównie tran i tłuste ryby morskie (śledź, łosoś, sardynki). Jednak 90% witaminy D syntetyzowane jest w skórze pod wpływem ekspozycji na promieniowanie słoneczne. Zaleca się suplementację w dawce 800-2000 IU od września do kwietnia lub przez cały rok w przypadku niewystarczającej syntezy skórnej w okresie letnim.

Choroby tarczycy – czego unikać

Goitrogeny

Goitrogeny, zwane substancjami wolotwórczymi, zaliczane są do substancji antyodżywczych ponieważ zaburzają produkcję hormonów tarczycy.

Działanie goitrogenów polega na:

• upośledzeniu wychwytu jodu przez komórki gruczołu tarczowego, przez co znacznie zmniejsza się synteza T3 i T4, 
• zmniejszeniu aktywności tyreoperoksydazy – enzymu, którego rolą jest przyłączenie jodu do tyrozyny co jest warunkiem niezbędnym do produkcji T3 i T4,
• hamowaniu wydzielania TSH, które pobudza tarczycę do produkcji T3 i T4.
  

Związki te występują głównie w roślinach krzyżowych, głównie warzywach kapustnych tj. kapusta, brukselka, kalarepa, kalafior, brokuły, jarmuż, rzepa. Jednak uważa się, iż spożycie tych produktów jest szkodliwe wyłącznie dla osób, u których stwierdzono niedobór jodu. Przy właściwej podaży tego pierwiastka okazjonalne spożycie warzyw kapustnych nie powinno być powodem do obaw. Co więcej, negatywne działanie goitrogenów dotyczy przede wszystkim warzyw surowych. Gotowanie powoduje bowiem zmniejszenie ich zawartości o ponad 30%. Mrożonki również charakteryzują się ich mniejszą zawartością w porównaniu do świeżych warzyw w postaci surowej. Zatem, ograniczyć spożycie warzyw krzyżowych i kapustnych powinny przede wszystkim osoby z niewystarczającą podażą jodu wraz z dietą oraz znajdujące się we wczesnym etapie choroby, kiedy poziom hormonów nie został uregulowany.

Gluten

W ostatnich latach, w związku ze wzrostem częstotliwości i rozpoznawalności chorób tarczycy, pojawia się wiele teorii i przesłanek odnośnie możliwości ich leczenia za pomocą diet eliminacyjnych, szczególnie diety bezglutenowej.

Wśród wielu osób panuje przekonanie iż eliminacja glutenu sprzyja poprawie pracy tarczycy i utrzymaniu właściwej masy ciała i dobrego samopoczucia. Przesłanki te wynikają z faktu iż zarówno celiakia (wymagająca bezwzględnego stosowania diety bezglutenowej) oraz choroba Hashimoto czy Gravesa Basedowa są chorobami autoimmunologicznymi, a te mają tendencję do współwystępowania. Dlatego rekomendowane jest, aby u osób z rozpoznaną chorobą tarczycy wykonać badania diagnostyczne w kierunku celiakii. Eliminacja glutenu przynosi korzyści jedynie w przypadku jej stwierdzenia. U osób, u których badania wykluczyły celiakię nie należy rutynowo wprowadzać diety bezglutenowej, a przede wszystkim nie powinna być ona wprowadzana na własną rękę. Długotrwałe jej stosowanie niesie ze sobą ryzyko niedoborów pokarmowych i energetycznych ze względu na konieczność wyeliminowania dużej ilości produktów, a to może znacznie pogłębiać zaburzenia funkcji tarczycy i płodności, w efekcie przynosząc więcej szkód niż korzyści dla zdrowia.

Interakcje żywności z lekami na choroby tarczycy

Głównym elementem farmakoterapii pacjentów z niedoczynnością tarczycy jest podawanie L-tyroksyny. Wyniki wielu badań potwierdzają, iż sposób żywienia tj. rozkład posiłków w ciągu dnia oraz skład diety wywierają wpływ na efekty wynikające z jej stosowania.

Przyjmowanie leku rano, na czczo, jak również wysokie spożycie produktów bogatych w witaminę C pozytywnie wpływają na wchłanianie leku. Z kolei produkty sojowe, wysokie spożycie kawy, grejpfrutów i ich soku, a także błonnika mogą znacząco zmniejszać jej wchłanianie, dlatego nie należy ich przyjmować bezpośrednio przed, jak i po przyjęciu L-tyroksyny.

Podsumowanie

Choroby tarczycy, zarówno niedoczynność, jak i nadczynność negatywnie wpływają na funkcje rozrodcze kobiet i mężczyzn. Jednym z niezbędnych elementów terapii tych zaburzeń jest prawidłowe żywienie. Dieta powinna zawierać przede wszystkim odpowiednie ilości jodu, cynku, selenu i żelaza. Należy uzupełnić ją o suplementację witaminy D. W przypadku nadmiernej masy ciała należy zadbać o niższą kaloryczność, nie zapominając jednak o właściwym zbilansowaniu i urozmaiceniu diety.