Czym jest endometrioza?

Endometrioza to choroba kobiecych narządów płciowych dotycząca ok. 180 mln kobiet na całym świecie, będąca jednocześnie jedną z głównych przyczyn problemów z niepłodnością (diagnozuje się ją u 35-50% kobiet leczących się z tego powodu).

W przebiegu choroby dochodzi do przemieszczenia się komórek błony śluzowej macicy (endometrium) poza macicę oraz ich zagnieżdżenia i rozrostu najczęściej w obrębie narządów jamy brzusznej np. jelit, pęcherza moczowego, jajowodów i jajników, gdzie mogą tworzyć się tzw. ogniska endometrialne. Komórki te reagują na zmiany hormonalne pojawiające się w organizmie podczas poszczególnych etapów cyklu menstruacyjnego, co powoduje rozwój przewlekłego stanu zapalnego w organizmie. W odpowiedzi produkowany jest szereg prozapalnych substancji, których działanie powoduje objawy choroby. Są to przede wszystkim silne dolegliwości bólowe zlokalizowane w obrębie miednicy małej. Kobiety często skarżą się również na bolesne miesiączkowanie, ból podczas stosunku płciowego, oddawania moczu, a także wzdęcia, biegunki i/lub zaparcia. 

Dokładne przyczyny endometriozy nie są znane, jednak wśród czynników ryzyka najczęściej wymienia się:

• występowanie choroby w rodzinie,
• wady rozwojowe macicy skutkujące upośledzeniem odpływu krwi miesiączkowej,
• przebyte zakażenia,
• zabiegi chirurgiczne,
• krótkie cykle menstruacyjne,
• zaburzenia hormonalne,
• nadmiar estrogenów w organizmie.

Nieleczona endometrioza, w wyniku rozrostu ognisk endometrialnych i ogólnego stanu zapalnego, może doprowadzić do uszkodzenia struktur jajników, niedrożności jajowodów, a także zaburzeń owulacji, a tym samym zmniejszać szanse na zajście w ciążę. 

Leczenie endometriozy często bywa trudne i wymaga zastosowania odpowiedniej farmakoterapii, a w niektórych przypadkach również interwencji chirurgicznej. Niezbędnym elementem jest także prawidłowy sposób żywienia, może bowiem wpływać na stan zapalny, funkcjonowanie układu immunologicznego, hormonalnego oraz rozrodczego. Dieta, sama w sobie, nie wyleczy endometriozy, jednak prawidłowo dobrana i skomponowana, może zmniejszyć ryzyko zachorowania, wspomóc łagodzenie związanych z nią dolegliwości oraz poprawić ogólny stan pacjentek.

O chorobie przeczytasz więcej w artykule ENDOMETRIOZA.

Dieta w leczeniu endometriozy – dieta przeciwzapalna

Głównym zaleceniem żywieniowym dla kobiet z endometriozą jest stosowanie diety przeciwzapalnej. W codziennym jadłospisie nie może więc zabraknąć produktów o działaniu zmniejszających nasilenie stanu zapalnego, wśród których wyróżnia się przede wszystkim produkty roślinne, ale także niektóre odzwierzęce. 

Do określenia w jaki sposób żywność oddziałuje na organizm służy współczynnik zapalności (IF Rating), który klasyfikuje produkty w zależności od ich działania pro- lub przeciwzapalnego. Do określenia tego współczynnika dla konkretnego produktu pod uwagę brane jest kilkadziesiąt czynników, które mają wpływ na jego ostateczną wartość odżywczą. Są to m.in. zawartość tłuszczu oraz poszczególnych kwasów tłuszczowych, ilość witamin i składników mineralnych, indeks glikemiczny, a także zawartość antyoksydantów. W poniższej tabeli przedstawione zostały przykładowe produkty, charakteryzujące się silnym działaniem przeciwzapalnym.

Polifenole w łagodzeniu dolegliwości endometriozy

Polifenole to substancje występujące w roślinach, odpowiadające za ich barwę, smak oraz pełniące funkcje ochronne. Stanowią bardzo zróżnicowaną grupę składników, które różnią się między sobą pod względem chemicznym. Jednak wszystkie polifenole, uznawane są za jedne z najsilniejszych antyoksydantów i związków przeciwzapalnych. Ich działanie polega m.in. na hamowaniu syntezy związków prozapalnych tj. cytokiny, chemokiny, prostaglandyny, cyklooksygenazy, których stężenie jest zwiększone w przebiegu endometriozy, co nasila dolegliwości bólowe. Uważa się, iż efekt ich regularnego spożycia jest zbliżony do efektu działania farmakologicznych środków przeciwzapalnych, dlatego niezwykle ważna jest dbałość o ich obecność w codziennym jadłospisie. Polifenole obecne są w większości produktów pochodzenia roślinnego, w szczególności w przyprawach, owocach i warzywach oraz kakao. Najkorzystniej jest spożywać je w formie surowej, ponieważ obróbka cieplna może zmniejszać aktywność tych związków. W przypadku konieczności jej zastosowania zaleca się maksymalne skrócenie czasu działania podwyższonej temperatury oraz wybieranie gotowania na parze, zamiast w wodzie. 

Przyprawy

Naturalne przyprawy charakteryzują się największą zawartością polifenoli spośród wszystkich produktów żywnościowych. Warto więc korzystać z ich prozdrowotnych właściwości i pamiętać o ich dodatku do przygotowywanych potraw – nie tylko poprawią ich walory smakowe, ale także znacznie zwiększą wartość odżywczą. Spośród przypraw bogatych w polifenole na szczególną uwagę zasługują te przedstawione w poniższej tabeli.

Owoce

Najlepszym źródłem polifenoli są owoce o ciemnym zabarwieniu oraz ich soki. Jednak należy pamiętać iż obróbka technologiczna owoców, a szczególnie przygotowywanie z nich soków zmniejsza zawartość polifenoli o ok. 20-30%. Dlatego najlepszym wyborem będą świeże, lokalne owoce sezonowe. W okresie zimowym warto sięgać po ich mrożonki – mrożenie zapewnia bowiem utrzymanie wartości odżywczej i zawartości polifenoli na wysokim poziomie. Owoce charakteryzujące się największą zawartością polifenoli zebrane zostały w poniższej tabeli.

Bardzo wysoką zawartością polifenoli charakteryzują się także owoce brazylijskie tj.:

• acai
• guawa
• mango
• acerola
• ananas
• tamaryndowiec

Jednak ich transport może powodować wysokie straty polifenoli, sięgające kilkudziesięciu procent. Produkty te można traktować jako urozmaicenie diety, w pierwszej kolejności należy jednak wybierać lokalne, świeże produkty. 

Warzywa

Warzywa charakteryzują się nieco mniejszą zawartością polifenoli w stosunku do owoców, jednak ich obecność w diecie jest równie istotna. Poniższa tabela przedstawia te o wysokiej zawartości polifenoli.

Najlepsze efekty obserwuje się jeśli dzienne spożycie polifenoli wynosi min. 1000 mg. Pięć porcji warzyw i owoców dziennie dostarcza ich średnio ok. 500 mg. Aby zwiększyć ich dawkę warto pamiętać o dodatku przypraw do posiłków. Do diety warto włączyć także kakao, kawę oraz herbatę – ich umiarkowane spożycie zwiększa ilość spożycia polifenoli nawet o 500-1000 mg. 

Kakao i czekolada

Kakao jest jednym z najlepszych źródeł polifenoli – ich zawartość w 100 g kakao wynosi 1400 mg. Również czekolady (zarówno gorzka, jak i mleczna) mogą dostarczyć ich znacznych ilości – zawartość polifenoli w mlecznej czekoladzie wynosi od 5 do 35%, natomiast w czekoladzie gorzkiej 50-85%.Co ciekawe, czekolada mleczna dostarcza więcej polifenoli niż herbata, pomidory, czy winogrona. Należy jednak pamiętać o zdroworozsądkowym podejściu do jej spożycia – mimo dużej zawartości korzystnych polifenoli w czekoladach znajdują się także nasycone kwasy tłuszczowe i kwasy tłuszczowe typu trans oraz duże ilości cukru, w związku z czym ich nadmierne i niekontrolowane spożycie może sprzyjać rozwojowi nadwagi i otyłości. Korzystne może być spożycie 4-5 kostek gorzkiej czekolady dziennie oraz wykorzystanie naturalnego kakao jako dodatku do dań przygotowywanych na słodko np. owsianek, czy naleśników.

Kawa i herbata

Dużą zawartością polifenoli oraz działaniem przeciwzapalnym charakteryzują się także kawa (zwłaszcza espresso) oraz zielona herbata. Nie należy jednak wypijać ich do posiłku lub bezpośrednio po ich spożyciu ponieważ mogą obniżać przyswajalność wielu składników mineralnych zawartych w żywności – najlepiej odczekać ok. 20-30 min. Również ilość wypijanych w ciągu dnia filiżanek kawy nie powinna przekraczać 2-3. Spożycie większych ilości zawartej w niej kofeiny może zaburzać wątrobową degradację estrogenów sprzyjając ich nadmiernemu stężeniu we krwi, co może nasilać objawy endometriozy. 

Witaminy antyoksydacyjne a łagodzenie dolegliwości endometriozy

W zwalczaniu stanu zapalnego oraz objawów związanych z endometriozą szczególną rolę spełniają witaminy C oraz E. Zaliczane są one do antyoksydantów – związków zapobiegających uszkodzeniom komórek dzięki ich zdolności do neutralizacji wolnych rodników, powstających podczas większości reakcji zachodzących w ludzkim organizmie. Stres oksydacyjny, czyli stan nadmiaru wolnych rodników w stosunku do antyoksydantów, powoduje uszkodzenie wielu struktur komórkowych i narządów, predysponuje do rozwoju zaburzeń płodności oraz nasila stan zapalny. 

Największe korzyści obserwuje się przy zwiększeniu spożycia (lub suplementacji, w przypadku braku możliwości realizacji zapotrzebowania wraz z dietą) obu witamin jednocześnie, ponieważ wzajemnie wzmacniają swoje działanie. Takie postępowanie może przyczynić się do zmniejszenia dolegliwości bólowych – według niektórych badań, pacjentki z rozpoznaną endometriozą zgłaszały zmniejszenie bólu przewlekłego (43%), w trakcie menstruacji (37%) oraz pojawiającego się podczas współżycia (27%). Badania laboratoryjne wskazywały również na zmniejszenie poziomu markerów stanu zapalnego w organizmie. 

Do najlepszych źródeł witaminy C zalicza się: owoce dzikiej róży, czarne i czerwone porzeczki, truskawki, maliny, owoce cytrusowe (pomarańcza, grejfruty, cytryny), kiwi, czerwoną paprykę, jarmuż, brukselki. Spożywanie 5 porcji (1 porcja = ok. 100 g) warzyw i owoców dziennie w większości przypadków jest wystarczające do pokrycia zapotrzebowania. Należy dążyć do jak największej zawartości warzyw i owoców w diecie, jednak w przypadku wątpliwości co do prawidłowej zawartości witaminy C w codziennym jadłospisie warto skonsultować się z wykwalifikowanym dietetykiem i lekarzem w celu doboru odpowiedniej suplementacji.

Witaminę E można znaleźć w produktach tj. oleje roślinne, zielone warzywa, orzechy laskowe i włoskie, kiełki pszenicy, a także w mleku krowim, jajach kurzych i maśle. Przyjmowanie suplementów najczęściej nie jest konieczne, a wzbogacenie codziennej diety w źródła witaminy E jest w pełni wystarczające i nie wymaga dodatkowego wspomagania preparatami farmaceutycznymi.

Do witamin antyoksydacyjnych zalicza się również witaminę A, jednak jej dokładna rola i zastosowanie w leczeniu endometriozy nie zostały dokładnie poznane. Wstępne badania i obserwacje kliniczne pokazują iż może zmniejszać rozrost ognisk endometrialnych oraz poziom cytokin prozapalnych. Jednak dokładne dawki wymagane do osiągnięcia takiego efektu nie zostały dotychczas określone. Zaleca się zwiększenie codziennego spożycia produktów stanowiących jej źródła. Są to przede wszystkim: marchew, pomidory, papryka czerwona, natka pietruszki, warzywa kapustne, dynia, owoce cytrusowe, brzoskwinie, morele).

Witamina D w diecie łagodzącej dolegliwości endometriozy

Zastosowanie witaminy D w kontekście profilaktyki i leczenia endometriozy wynika z faktu, iż w komórkach endometrium znajdują się jej receptory, a dodatkowo ma ona udowodnione właściwości przeciwzapalne i immunomodulujące. W niektórych obserwacjach klinicznych stwierdzono, iż wśród kobiet z niedoborem witaminy D częściej rozpoznaje się endometriozę, a suplementacja i optymalizacja jej stężenia we krwi mogą hamować rozrost ognisk endometrialnych oraz zmniejszać stan zapalny. Co więcej, witamina D może także obniżać dolegliwości bólowe podczas menstruacji, nawet o 40%. Najprawdopodobniej związane jest to z hamującym wpływem na uwalnianie prozapalnych prostaglandyn odpowiedzialnych za nasilenie odczuwania bólu.

Realizacja zapotrzebowania na witaminę D za pomocą diety jest bardzo trudna i w wielu przypadkach niemożliwa, ze względu na jej bardzo niską zawartość w większości produktów żywnościowych. Głównym źródłem witaminy D jest synteza skórna pod wpływem ekspozycji na promienie słoneczne UVB, jednak ze względu na Polską strefę klimatyczną nie jest ona wystarczająca przez cały rok. Dlatego w okresie jesienno-zimowym zaleca się jej suplementację, standardowo w dawce 800-2000 IU. Dobór właściwej dawki powinien być jednak zawsze poprzedzony oznaczeniem stężenia witaminy D we krwi.

Składniki mineralne a dieta w przypadku endometriozy

Spośród wszystkich składników mineralnych, na szczególną uwagę w kontekście leczenia endometriozy zasługują magnez oraz cynk. Określenie ich dokładnej roli oraz rekomendacji na temat zastosowania przez pacjentki jest obecne w fazie intensywnych badań klinicznych. Uważa się jednak, iż ich niedobory mogą predysponować do rozwoju endometriozy wśród kobiet z grupy wysokiego ryzyka, a także nasilać jej przebieg. Z kolei, ich prawidłowe stężenia w surowicy krwi wspomagają walkę ze stanem zapalnym oraz mogą wpływać na rozluźnienie mięśni macicy niwelując tym samym dolegliwości bólowe, zwłaszcza podczas menstruacji.  

Zarówno magnez, jak i cynk występują dość powszechnie w żywności, dlatego stosowanie urozmaiconej diety nie wymaga wspomagania w postaci suplementacji. Do głównych źródeł cynku zalicza się owoce morza (głównie ostrygi), ryby, mięso, jaja, pełnoziarniste produkty zbożowe, orzechy i pestki. Z kolei magnez występuje głównie w pełnoziarnistych produktach zbożowych, kaszy gryczanej, warzywach strączkowych i liściastych oraz kiełkach. 

Kwasy tłuszczowe omega -3 a endometrioza

W diecie przeciwzapalnej nie może zabrakną kwasów omega-3, które poprawiają odporność organizmu, zmniejszają stan zapalny oraz korzystnie oddziałują na gospodarkę hormonalną. Co więcej, produkty ich metabolizmu w organizmie stymulują działanie przeciwzapalnych prostaglandyn, które wywierają działanie łagodzące ból wywołany endometriozą. 

Najlepszym źródłem kwasów omega-3 są tłuste ryby morskie (łosoś, makrela, tuńczyk, śledź), orzechy włoskie, mielone siemię lniane, nasiona chia, olej rzepakowy, lniany, a także oliwa z oliwek. W celu realizacji zapotrzebowania zaleca się spożywanie tłustych ryb minimum 2 razy w tygodniu, a na co dzień dodawanie do potraw olejów roślinnych lub orzechów. Jeśli nie jest to możliwe warto rozważyć zastosowanie suplementacji, w dawce dobranej przez dietetyka i lekarza. 

Zioła a dietoterapia endometriozy

Dietoterapię endometriozy warto wzbogacić o naturalne preparaty ziołowe, które u wielu kobiet mogą być skuteczne w zmniejszaniu dolegliwości bólowych.

Kalina śliwowistna i kalina koralowa

Są to rośliny lecznicze od dawna stosowane w leczeniu chorób kobiecych, zwłaszcza tych związanych z bolesnościami przed i/lub w trakcie menstruacji. Szczególne znaczenie przypisuje się ekstraktom z kory tych roślin – spożywane w formie suplementów, czy naparów mogą wykazywać działanie przeciwzapalne oraz łagodzić skurcze macicy. Istnieją przypuszczenia, iż mogą także zmniejszać ryzyko poronienia. Nie powinny być jednak spożywane przez osoby z nadwrażliwością na salicylany, ponieważ zawierają kwas salicylowy. 

Imbir lekarski

W medycynie dalekowschodniej wykorzystywany był jako lek przeciwbólowy. Niektóre badania potwierdzają, iż jego stosowanie w dawce 750-2000 mg dziennie może zmniejszyć dolegliwości bólowe podczas menstruacji oraz stan zapalny. Najprawdopodobniej związane jest to z hamującym działaniem imbiru na na wytwarzanie prozapalnych prostaglandyn, odpowiadających za nasilone skurcze i bóle w podbrzuszu. Standardowe dawki lecznicze wynoszą 1-3 g dziennie w formie suplementu lub jedną łyżeczkę startego, surowego korzenia imbiru. Osoby, u których pojawia się zgaga powinny zachować ostrożność w jego spożyciu ponieważ może nasilać związane z nią dolegliwości. 

Dzięgiel chiński

W ludowej medycynie chińskiej od wieków wykorzystywany jest w leczeniu większości schorzeń kobiecych. Wynika to z jego właściwości przeciwbólowych i uspokajających, które znajdują zastosowanie w łagodzeniu objawów endometriozy, bolesnych miesiączek, a także wspomagania regularności cykli menstruacyjnych. W wielu przypadkach przyjmowanie suplementów w formie sproszkowanego korzenia na tydzień przed miesiączką może znacznie zmniejszyć dolegliwości bólowe podczas jej trwania. 

Ich stosowanie należy zawsze skonsultować z lekarzem, zwłaszcza w przypadku przyjmowania leków, aby nie dopuścić do wystąpienia niepożądanych interakcji.

Indolo-3-karbinol I3C  w diecie łagodzącej dolegliwości endometriozy

Związek ten zaliczany jest do glukozynolanów – grupy związków o silnych właściwościach przeciwnowotworowych i przeciwzapalnych. Wykazuje silne działanie antyestrogenowe – w przypadku hiperestrogenizmu towarzyszącego endometriozie działa korzystnie na regulację gospodarki hormonalnej oraz może zmniejszać ryzyko zachorowania na nowotwór piersi. Wśród wielu kobiet z endometriozą związany jest ze zmniejszeniem stanu zapalnego, dolegliwości bólowych oraz postępu choroby. Jego głównymi źródłami są brokuły, kalafior, brukselka, kapusta, rzepa i rzodkiew. 

Produkty nasilające stany zapalne

Dieta przeciwzapalna wymaga nie tylko zwiększenia spożycia związków o aktywności przeciwzapalnej, ale także ograniczenia, a najlepiej całkowitego wyeliminowania z diety produktów nasilających stan zapalny — głównie żywności przetworzonej, soli oraz czerwonego mięsa.

Czerwone mięso a endometrioza

Częste spożycie czerwonego mięsa (zwłaszcza przetworzonego, wędzonego i peklowanego) jest jednym z czynników ryzyka rozwoju endometriozy – szacuje się, że kobiety które spożywają je codziennie mają o 56% większe ryzyko jej wystąpienia. Prawdopodobnie ma to związek z pobudzaniem produkcji prozapalnych prostaglandyn, które nasilają stan zapalny i dolegliwości bólowe oraz zaburzenia hormonalne, w tym hiperestrogenizm. Nie obserwuje się takich zmian w przypadku spożycia mięsa drobiowego, ryb, czy owoców morza. Nie opracowano konkretnych zaleceń określających bezpieczną ilości czerwonego mięsa w diecie, ale zaleca się jego zastąpienie drobiem, rybami lub nasionami roślin strączkowych i jego ewentualne spożycie nie częściej niż raz w tygodniu.

Dieta łagodząca dolegliwości endometriozy a żywność przetworzona

Żywność przetworzona tj. dania typu fast-food i instant, słodycze, słone przekąski oraz pieczywo cukiernicze spożywane regularnie wykazują silne działanie prozapalne. Najprawdopodobniej związane jest tą z wysoką zawartością kwasów tłuszczowych typu trans. Są to najbardziej szkodliwe spośród wszystkich tłuszczów i ich spożycie powinno być ograniczone do absolutnego minimum. Ich negatywne działanie polega m.in. na nasileniu stanu zapalnego, zaburzaniu gospodarki hormonalnej oraz zwiększaniu ryzyka nowotworów. Nasilają także syntezę prostaglandyny prozapalnej PGE3, która jest najprawdopodobniej odpowiedzialna za dolegliwości bólowe w przebiegu endometriozy, oraz dolegliwości towarzyszące tj. nudności, wymioty czy biegunki. Żywność przetworzona charakteryzuje się także bardzo niską wartością odżywczą (jej spożycie nie niesie ze sobą żadnych korzyści dla zdrowia) i jednocześnie wysoką wartością kaloryczną, przez co jej nadmierna konsumpcja zwiększa ryzyko nadwagi i otyłości, które to mogą nasilać stan zapalny oraz dolegliwości związane z endometriozą i dodatkowo obniżać płodność.

Podsumowanie

Mimo iż nie ma możliwości wyleczenia endometriozy za pomocą diety, odpowiedni sposób żywienia może znacząco łagodzić jej przebieg oraz poprawiać komfort życia pacjentek. Największą uwagę należy zwrócić na przeciwzapalny charakter diety. Niezbędne jest spożywanie 5 porcji warzyw i owoców dziennie, ponieważ stanowią one najlepsze źródło związków zmniejszających stan zapalny w organizmie, tj. polifenole, witaminy C oraz E, a także cynk i magnez. Warto zwrócić uwagę także na dodatek przypraw do przygotowywanych posiłków. Spośród wszystkich produktów żywnościowych to właśnie przyprawy charakteryzują się największą zawartością substancji przeciwzapalnych. Zaleca się dodatkowo ograniczenie żywności przetworzonej oraz czerwonego mięsa, a także wdrożenie suplementacji witaminą D, szczególnie w okresie jesienno-zimowym.